بیم و امید از سرنگونی رژیم اسد؛ از خطر داعش تا درگیری‌های فرقه‌ای و جنگ قدرت
با وجود استقبال محتاطانه از سقوط رژیم بشار اسد، بسیاری از کشورها از بازگشت دوباره داعش، درگیری‌های فرقه‌ای میان شورشیان افراط‌گرا و شروع جنگ داخلی دیگر در این کشور نگران اند.
نیروی اصلی شورشیان که به حکومت ۵۰ ساله خاندان اسد پایان داد، هیئت تحریر شام است؛ گروه افراط‌گرای سنی که پیش‌تر با القاعده همکاری داشته است.
کشورهای غربی و عربی بیم دارند که شورشیان تحت رهبری هیئت تحریر شام، حکومتی اسلام‌گرای سخت‌گیر و ناکارآمد در جلوگیری از ظهور مجدد داعش و گروه‌های تندرو ایجاد کند.
پراکندگی و فقدان برنامه
با وجود تلاش شورشیان برای مدیریت مرحله گذار با همکاری بقایای رژیم اسد، یک دیپلومات ارشد غربی در این باره گفت که شورشیان، به دلیل پراکندگی و نبود برنامه‌ریزی، آمادگی لازم برای اداره کشور را ندارند.
او افزود: «ساختار پیچیده سوریه با اقوام و فرقه‌های مختلف و پایگاه‌های قدرت محلی، اداره کشور را به چالشی عظیم تبدیل کرده است.»
این دیپلومات همچنین ابراز نگرانی کرد که هرج‌ومرج در سوریه می‌تواند زمینه را برای بازگشت گروه‌های افراط‌گرا مانند داعش فراهم کند.
داعش در سال ۲۰۱۴ بخش‌های وسیعی از سوریه و عراق را تصرف کرده و خلافتی خودخوانده تشکیل داد، اما در سال ۲۰۱۹ توسط ائتلاف به رهبری امریکا شکست خورد و از این مناطق اخراج شد.
جو بایدن، رئیس‌جمهور امریکا، روز یکشنبه از سقوط رژیم بشار اسد استقبال کرد اما هشدار داد که این رویداد، لحظه‌ای «سرشار از خطر و عدم اطمینان» است.
رقابت میان شورشیان
اپوزیسیون سوریه طیف وسیعی از گروه‌ها، از جمله گروه‌های میانه‌رو مانند ارتش ملی سوریه تا عناصر جهادی در هیئت تحریر شام را شامل می‌شود که هرکدام دیدگاه خاص خود را برای آینده سوریه دارند؛ برخی از دموکراسی سکولار سخن می‌گویند و برخی دیگر حکمرانی اسلامی را ترجیح می‌دهند.
عبدالعزیز الساجر، رئیس مرکز پژوهش‌های خلیج فارس، گفت: «هرکدام از این گروه‌های شورشی تلاش می‌کنند برتری پیدا کنند و قدرت را به‌دست گیرند. همه فکر می‌کنند می‌توانند بشار اسد دیگری باشند و هرکدام وفاداری خود را به کشورهای خارجی تامین‌کننده منابع مالی‌شان نشان می‌دهند.»
او افزود: «اگر تلاش‌های سازمان ملل یا کشورهای منطقه برای متحد کردن این گروه‌ها صورت نگیرد، آن‌ها درگیری‌های شدیدی خواهند داشت.»
نیروهای تحت حمایت ترکیه در شمال سوریه تسلط دارند، در حالی که گروه‌های کرد همسو با ایالات متحده، مانند نیروهای دموکراتیک سوریه، بر مناطق شمال شرقی حاکم اند.
در نشانه‌ای از تنش میان این گروه‌ها، ارتش ملی سوریه تحت حمایت ترکیه، مناطقی از جمله شهر تل‌رفعت را در جریان حمله اخیر از نیروهای کرد تصرف کرد. یک منبع امنیتی ترکیه روز یکشنبه اعلام کرد که شورشیان وارد شهر منبج شده و نیروهای کرد را به عقب رانده‌اند.
انتقالی منظم یا هرج‌ومرج
با این حال، برخی تحلیلگران معتقدند که انتقالی منظم همچنان ممکن است. آن‌ها به نهادهای دولتی منظم در دمشق اشاره می‌کنند که همچنان توانایی انجام وظایف خود را دارند.
همچنین، تجربه شورشیان در اداره مناطقی که طی بیش از یک دهه در اختیار داشته‌اند، نشان می‌دهد که آن‌ها می‌توانند حکومت کنند. ائتلاف شورشی به رهبری هیئت تحریر شام هنگام تصرف حلب، دومین شهر بزرگ سوریه، به‌طور خاص تلاش کرد اعضای نیروهای امنیتی را مورد عفو قرار دهد و وعده داد که اقلیت‌ها در این مناطق مصون خواهند بود.
حسن حسن، کارشناس گروه‌های اسلام‌گرا در خاورمیانه، گفت: «در میان اقلیت‌ها نگرانی‌هایی وجود دارد که اکنون شورشیان دمشق را تصرف کرده‌اند.»
او افزود: «هنوز مشخص نیست چه اتفاقی خواهد افتاد، به‌ویژه در زمینه تاثیرات دینی و نحوه تحول قوانین اسلامی.»
تحقیر ایران و روسیه
ایران و روسیه که طی ۱۳ سال با حمایت‌های نظامی و مالی رژیم اسد را سرپا نگه داشته بودند، اکنون با پیامدهای گسترده سقوط ناگهانی او مواجه‌اند.
مسکو که به اسد و خانواده‌اش پناه داده است، دو پایگاه نظامی اصلی در سوریه دارد که مهم‌ترین جای پای روسیه در خاورمیانه محسوب می‌شود. پایگاه دریایی طرطوس، در دریای مدیترانه، نقطه‌ای کلیدی برای انتقال پیمانکاران نظامی به افریقا و بازگشت از آن به‌شمار می‌رود.
ناکامی کرملین در جلوگیری از سقوط سریع اسد، محدودیت‌های قدرت روسیه در بحبوحه جنگ اوکراین را نمایان کرد و نفوذ بین‌المللی این کشور را کاهش داد.
اسوشیتدپرس نوشت که سقوط سریع اسد، ضربه سنگینی به پوتین وارد کرد، آن هم در شرایطی که او آماده تعامل با حکومت جدید امریکا برای پایان دادن به جنگ اوکراین می‌شد. بسیاری از ناظران معتقدند که از دست دادن تنها متحد روسیه در خاورمیانه، اعتبار جهانی کرملین را تضعیف کرده و ممکن است موضع پوتین را در مذاکرات احتمالی بر سر اوکراین ضعیف‌تر کند.
برای تهران، اتحاد با اسد که از اقلیت شیعه علوی بود، اهرمی استراتژیک در خاورمیانه‌ای عمدتا سنی‌مذهب و بدبین به ایران به‌شمار می‌رفت.
فروپاشی رژیم اسد، «محور مقاومت» را متلاشی کرد و توانایی تهران در حفظ ارتباط با گروه‌های نیابتی خود به‌ویژه حزب‌الله در لبنان را تضعیف کرد. یک مقام ارشد ایرانی روز دوشنبه به رویترز گفت که تهران تماس‌های مستقیم با شورشیان برقرار کرده است تا از «اقدمات خصمانه» جلوگیری کند.
جاناتان پانیکاف، معاون سابق اطلاعات ملی امریکا برای خاورمیانه گفت که سقوط بشار می‌تواند بازسازی تسلیحات حزب‌الله را دشوارتر کند و احتمال حفظ آتش‌بسی را که ماه گذشته با اسرائیل توافق شد، افزایش دهد.