پاکستان چگونه توانست جنگندههای هندی را سرنگون کند؟
ارتش پاکستان طی دو روز گذشته از سرنگونی چند جنگنده و شماری از پهپادهای هندی خبر داده است. در این مطلب نگاهی می‌اندازیم به سیستم دفاع هوایی پاکستان که یک شبکه چندلایه و یکپارچه است که برای مقابله با انواع تهدیدات هوایی از جمله هواپیماها، موشکهای کروز و بالستیک طراحی شده است.
سخنگوی ارتش پاکستان اعلام کرده که این کشور پنج هواپیمای جنگی هند و ۲۵ پهپاد هاروپ ساخت اسرائیل که توسط هند استفاده شده است را سرنگون کرده است.
چهار مقام هندی به خبرگزاری رویترز تایید کردند که سه جنگنده این کشور در منطقه جامو و کشمیر سقوط کرده‌اند.
پاکستان چگونه توانست جنگندههای هندی را سرنگون کند؟
سیستم دفاعی پاکستان عمدتاً توسط نیروی دفاع هوایی ارتش و نیروی هوایی اداره می‌شود و نیروی دریایی نیز در آن سهم دارد.
این سیستم از سال ۱۹۷۰ تاکنون دستخوش تحولات چشم‌گیری شده که عمدتاً ناشی از دینامیک امنیتی منطقه‌ای، به‌ویژه تنش با هند بوده است.
سامانه دفاع هوایی پاکستان به‌شدت به فناوری‌های چین متکی است و با توسعه‌های بومی و برخی تجهیزات محدود غربی تکمیل شده است.
پیشینه تاریخی و روند تکامل
توسعه اولیه در بین سال‌های ۱۹۶۰ تا ۱۹۷۰ انجام شد. در ابتدا، پاکستان برای رهگیری هوایی از رادارهای شناسایی زمینی مانند مدل بریتانیایی تیپ ۲۱ اف‌پی‌اس ۲۰ امریکایی و هواپیماهای رهگیر استفاده می‌کرد.
در اوایل، توپ‌های ضد هوایی رایج بودند، اما با ظهور تهدید جنگندههای جت، نیاز به سیستم‌های پیشرفته‌تر احساس شد.
در سال‌های ۱۹۷۵ تا ۱۹۷۶ نیروی هوایی پاکستان فرماندهی دفاع هوایی را تأسیس کرد و پروژه‌ای به نام کریستال را آغاز کرد تا سامانه دفاع هوایی زمینی را ایجاد کند.
طبق گزارش‌های منتشرشده، پاکستان در این چارچوب، ۴۵ رادار ام‌پی‌دی‌آر از زیمنس آلمان، ۶ مرکز کنترول و گزارش، ۶ رادار ای‌ان۴۳ از امریکا و سامانه‌های موشکی کوتاه‌برد مانند کروتال فرانسوی و ایچ کیو۲ از چین خریداری کرد.
در سال‌های ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۰ میلادی پاکستان تنوع تامین‌کنندگان را افزایش داد و با کاهش روابط با امریکا، بیشتر به چین روی آورد.
تمرکز این کشور بر سامانه‌های دفاع هوایی کوتاه‌برد باقی ماند.
پس از ۲۰۱۰ ارتش پاکستان سامانه یکپارچه و چندلایه را توسعه داد که تهدیدات میان‌برد و دوربرد را نیز پوشش می‌دهد.
این تحول به‌منظور مقابله با توان فزاینده هوایی و موشکی هند و کاهش وابستگی به نیروی هوایی برای رهگیری صورت گرفت.
سرمایه‌گذاری در پدافند هوایی
دو رویداد مهم باعث شد تا هر سه شاخه ارتش پاکستان پدافند هوایی را جدی‌تر بگیرند.
درگیری مرزی با هند در سال ۲۰۱۹ در امتداد خط کنترول در کشمیر و جنگ روسیه و اوکراین.
یکی از نکات کلیدی درگیری ۲۰۱۹ با هند، ظهور حملات دوربرد بود؛ یعنی حالتی که کشوری می‌تواند مهمات هدایت‌شونده مانند بمب‌های سرنده، مانند (کیت هدایت‌شونده اسرائیلی که نیروی هوایی هند در بالاکوت استفاده کرد) از فاصله دور و حتی از درون مرزهای خود پرتاب کند.
این حمله هوایی مشکلات بزرگی را برای نیروی هوایی پاکستان آشکار ساخت.
همواره خطر حملات دقیق از سوی نیروی هوایی هند و حتی ارتش و نیروی دریایی هند از داخل خاک آن کشور وجود دارد. زیرا نیروی هوایی هند برای ایجاد تهدید نیازی به عبور از مرز پاکستان ندارد.
اگرچه نیروی هوایی پاکستان خود نیز زرادخانه‌ای از سلاح‌های دورایستا در اختیار دارد، اما در زمان جنگ، خطر حمله هند و وارد آمدن خسارات شدید همچنان باقی است.
از همین‌رو، پاکستان به توانایی‌هایی نیاز دارد که بتواند این تهدیدات ورودی را خنثی کند. موضوع بعدی، ممکن است هواپیماهای شکاری نیروی هوایی پاکستان نتوانند تهدیدات ورودی را به‌سرعت رهگیری کنند؛ در حالی‌که یک سامانه موشکی پدافند هوایی می‌تواند زودتر روند رهگیری را آغاز کند.
به باور کارشناسان، اگر جنگ روسیه و اوکراین نبود، این دو سناریو در حد فرضیه باقی می‌ماندند؛ اما در این جنگ، اوکراینی‌ها نشان دادند که استقرار ماهرانه سامانه‌های پدافندی می‌تواند نه‌تنها مهمات هدایت‌شونده را خنثا کند، بلکه حتا هواپیماهای پیشرفته‌ای چون سوخو سو-۳۰ و سو-۳۴ را نیز رهگیری کند.
گزینه‌هایی جایگزین برای تأمین تجهیزات (از طریق چین و ترکیه) نیز برای پاکستان فراهم شده‌اند، نیروی هوایی، ارتش و نیروی دریایی پاکستان به‌شکل قابل توجهی هزینه‌های خود برای خرید سامانه‌های پدافندی را افزایش داده‌اند.
سرتاج عزیز، مشاور سابق امور خارجی پاکستان در سنا گفته بود: «پاکستان نسبت به توان دفاع موشکی هند نگرانی‌های جدی دارد و برای تقویت توان دفاعی خود تمامی اقدامات لازم را انجام خواهد داد.»
ساختار فعلی دفاع هوایی پاکستان
سامانه دفاع هوایی پاکستان در چهار لایه سازمان‌دهی شده: برد کوتاه، کوتاه‌برد توسعه‌یافته، برد متوسط و برد بلند.
این لایه‌ها با استفاده از رادارهای پیشرفته، سیستم‌های فرماندهی و کنترول، و رهگیرها به هم متصل‌اند.
۱. سامانه‌های برد بلند
سامانه ایج‌کیو ۹پی: یک سیستم دفاع هوایی ساخت چین است که از مدل روسی اس ۳۰۰ الهام گرفته شده و از سال ۲۰۲۱ در ارتش پاکستان فعال شده است.
این سامانه می‌تواند اهدافی با سرعت بالا (تا ۱۴ برابر سرعت صوت) را رهگیری کند و از رادار ایچ‌تی ۲۳۳ شناسایی تا ۱۰۰ هدف و درگیری هم‌زمان با ۸ تا ۱۰ هدف استفاده می‌کند.
برد آن حدود ۱۲۵ کیلومتر برای هواپیماها و ۲۵ کیلومتر برای راکت‌های کروز است.
این سامانه دفاعی در مناطق راهبردی مانند کراچی و راولپندی مستقر است.
سامانه ایچ‌کیو۹ بی‌ای
نسخه پیشرفته‌تر ایج‌کیو ۹پی است که توسط نیروی هوایی پاکستان استفاده می‌شود و دارای برد ۲۶۰ تا ۳۰۰ کیلومتر است. این سامانه به رادارهای پیشرفته جی‌اسجی۴۰۰ و جی‌پی‌جی ۶۰۰ مجهز است و توانایی مقابله با حملات الکترونیکی را دارد.
هرچند قابلیت محدودی در برابر راکت‌های بالستیک دارد، اما از نظر فناوری نسبت به سامانه اس ۴۰۰ هند ضعیف‌تر است. نخستین واحد این سامانه در سال ۲۰۲۴ به‌کار گرفته شد.
سامانه اف‌دی ۲۰۰۰
نسخه صادراتی اولیه ایچ‌کیو۹ است که از سال ۲۰۲۰ در نیروی هوایی پاکستان به‌کار گرفته شد. برد آن برای هواپیماها ۱۲۵ کیلومتر و برای راکت‌های کروز ۲۵ کیلومتر است.
این سامانه با استفاده از رادار ایج‌تی ۲۳۳ توان رهگیری و درگیری با اهداف مختلف، به‌ویژه موشکهای کروز با پرواز پایین را دارد. اگرچه در برابر موشکهای بالستیک عملکرد ضعیف‌تری دارد، اما نسبت به سامانه‌های غربی مانند پاتریوت پی‌اس‌سی ارزان‌تر و با صرفه‌تر است.
سامانه ال‌وای ۸۰
یک سامانه پدافند هوایی چینی با برد متوسط است که بر پایه سامانه روسی به نام بی‌یوک طراحی شده و از سال ۲۰۱۷ میلادی وارد خدمت ارتش پاکستان شد.
این سامانه دفاعی دارای برد ۴۰ کیلومتر علیه هواپیماها و ۳.۵ تا ۱۲ کیلومتر علیه موشکهای کروز است.
این سامانه توان رهگیری اهداف پرنده از ارتفاع ۱۵ متر تا ۱۸ کیلومتر و با سرعتی تا ماخ ۲.۵ را دارد.
پاکستان در سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۵، شش سامانه به ارزش ۳۷۳ میلیون دالر خریداری کرده که اکنون تحت فرماندهی نیروی دفاع هوایی ارتش به‌کار گرفته می‌شوند.
پیش از این وزارت تولیدات دفاعی پاکستان اعلام کرده بود که نیروهای مسلح این کشور در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵، شش سامانه ال‌وای۸۰ را به ارزش ۳۷۳ میلیون دالر از چین سفارش داده‌اند.
به گفته جنرال قمر جاوید باجوه، فرمانده پیشین ارتش پاکستان، این سامانه توان پاسخ‌دهی به تهدیدهای فعلی و احتمالی در حوزه دفاع هوایی را افزایش خواهد داد.
۲. سامانه‌های برد متوسط
سامانه‌های میان‌برد ارتش شامل ال‌وای ۸۰ و نسخه پیشرفته‌تر آن ال‌وای۸۰ ای‌وی هستند که به‌عنوان سامانه‌های «برد پایین تا متوسط» طبقه‌بندی شده‌اند. سامانه ال‌وای۸۰ تا ۴۰ کیلومتر و ال‌وای۸۰ ای‌وی تا ۷۰ کیلومتر است.
این موشک‌ها از جست‌وجوگر نیمه‌فعال راداری اس‌ای‌آر‌ایچ همراه با آی‌ان‌اس استفاده می‌کنند.
این سامانه رادار کنترول آتش از لحظه پرتاب تا رسیدن به هدف، قفل راداری را حفظ می‌کند.
۳. سامانه‌های برد کوتاه
لایه برد کوتاه ارتش پاکستان به دو بخش تقسیم می‌شود: سامانه پدافند هوایی برد کوتاه توسعه‌یافته و سامانه پدافند هوایی برد کوتاه قدیمی.
پدافند هوایی برد کوتاه موشک اف‌ام ۹۰ ساخت چین است که نسخه صادراتی ایچ‌کیو۷ و برگرفته از سامانه فرانسوی کروتال است.
این موشک از سیستم هدایت فرمانی استفاده می‌کند، یعنی کامپیوتر کنترول آتش با دریافت داده‌ها از رادار، مسیر رهگیری را محاسبه کرده و از طریق لینک داده آن را به موشک ارسال می‌کند.
برد این موشک تا ۱۵ کیلومتر است و توانایی درگیری با هواپیماهای با پرواز پایین، چرخبال‌ها، پهپادها و حتا مهمات هدایت‌شونده را دارد.
نیروی دریایی پاکستان
پس از از دست دادن ناو فریگیت کلاس «بروک» که پاکستان از ایالات متحده خریداری کرده بود پوشش پدافند هوایی نیروی دریایی پاکستان محدود به دفاع نقطه‌ای بود؛ یعنی تنها توانایی دفاع از شناورها در برابر تهدیدات ارتفاع پایین و تا حدی موشکهای ضدکشتی را داشت.
اما تا سال ۲۰۲۲، نیروی دریایی پاکستان توانست پوشش پدافند هوایی منطقه‌ای خود را با بهره‌گیری از چهار فروند ناو چندمنظوره که از چین خریداری شده بود، بازیابی کند. بعدا این توانایی با خرید چهار فروند کوروت کلاس بابر از ترکیه تقویت شد.
در حال حاضر، نیروی دریایی پاکستان از دو سامانه موشکی پدافند هوایی منطقه‌ای بهره می‌برد: سامانه چینی ال وای ۸۰ و سامانه ایتالیایی-بریتانیایی ام‌بی‌دی‌ای.
این ناو‌ها می‌تواند ۳۲ فروند موشک ال‌وای ۸۰ را از طریق پرتابگرهای عمودی حمل کند.
نیروی دریایی پاکستان می‌خواهد موشک «سمر» را روی کشتی‌های بیشتری نصب کند.
ابتکارات بومی
در حالی‌که هر شاخه از نیروهای مسلح پاکستان مسئولیت بیشتری برای تأمین نیازهای پدافند هوایی خود بر عهده گرفته‌اند، اما فعالیت‌های آن‌ها به صورت جزیره‌ای و جداگانه انجام نمی‌شود.
به‌عکس، برنامه‌هایی در جریان است که تلاش می‌کنند تلاش‌های سه‌گانه (هوایی، زمینی، دریایی) را به‌صورت هماهنگ درآورند.
پوشش حسگرها
در سال ۱۹۹۹، نیروی هوایی پاکستان برنامه‌ای با عنوان تصویر شناسایی‌شده هوایی و دریایی را آغاز کرد. هدف از برنامه، یکپارچه‌سازی داده‌های راداری زمینی، دریایی و هواپیماهای شناسایی و هشدار زودهنگام نیروی هوایی پاکستان بود تا یک نمای کامل و بدون نقاط کور ارائه شود.
با ترکیب این داده‌ها، نیروی هوایی پاکستان توانست نقیصه‌هایی مانند نقاط کور ناشی از انحنای زمین را که در استفاده از تنها یک منبع راداری وجود دارد، برطرف کند.
موشکهای زمین‌به‌هوا
علاوه بر رادارها، صنایع دفاعی پاکستان حداقل دو سامانه موشکی پدافند هوایی در حال توسعه دارد. یکی سامانه لومادس و سامانه فاز اس‌ال.
انتظار می‌رود لومادس بردی بین ۷ تا ۱۰۰ کیلومتر داشته باشد و فاز اسل‌ال در محدوده ۲۰ تا ۲۵ کیلومتر عمل کند.
سامانه‌های ضد پهپاد
صنایع دفاعی پاکستان دست‌کم روی یک راه‌حل ضدپهپاد کار می‌کند. برخی از تهدیدهای پهپادی شامل گروه‌های پهپادی و مهمات سرگردان ارزان‌قیمت هستند که دفاع در برابر آن‌ها با استفاده از موشکهای پدافند هوایی دشوار و پرهزینه است. بنابراین، این تهدیدات نیاز به راه‌حل‌هایی مقیاس‌پذیرتر مانند جنگ الکترونیکی (ای‌دبلیو) و سلاح‌های انرژی هدایت‌شونده (دی‌ای‌دبلیو) دارند.
فرصت‌های صنعتی
در حالی‌که راه‌حل‌های بومی هدف نهایی هستند، اما خریدهای کوتاه‌مدت پاکستان در حوزه پدافند هوایی عمدتاً متکی به واردات خواهد بود. در حال حاضر، چین سهم عمده‌ای از فروش سامانه‌های پدافند هوایی به پاکستان را در اختیار دارد، در حالی‌که اروپا و امریکا عمدتاً در حوزه رادار فعال هستند.
در این میان، اگرچه قیمت اهمیت دارد، اما عامل تعیین‌کننده نیست. برای مثال، در زمینه رادار، نیروی هوایی و نیروی دریایی پاکستان آمادگی خود را برای خرید از امریکا و کشورهای اروپای غربی نشان داده‌اند.