چرا چهره معتمد ملا عمر از کابل رانده شد؟
جمشید یما امیری
روزنامه‌نگار
هبت‌الله آخندزاده، رهبر طالبان، خیرالله خیرخواه، وزیر اطلاعات و فرهنگ این گروه را از سمتش کنار زد و به‌عنوان والی ولایت میدان وردک معرفی کرد.
روزنامه‌نگار
هبت‌الله آخندزاده، رهبر طالبان، خیرالله خیرخواه، وزیر اطلاعات و فرهنگ این گروه را از سمتش کنار زد و به‌عنوان والی ولایت میدان وردک معرفی کرد.
این تصمیم از آن جهت اهمیت دارد که خیرخواه از چهره‌های ارشد و از بنیان‌گذاران رژیم طالبان به شمار می‌رود و همکاری نزدیکی با ملا محمد عمر، بنیانگذار طالبان داشت.
خیرالله خیرخواه از ولسوالی ارغستان ولایت قندهار است. وی در بلوچستان پاکستان آموزش دینی دیده است. نزدیکی او به ملا عمر باعث شد در سمت‌های مهمی چون سخنگوی این گروه، وزیر داخله، رئیس تنظیم حوزه جنوب‌غرب و سپس والی هرات منصوب شود.
با ورود امریکا به افغانستان، خیرخواه در سال ۲۰۰۲ در پاکستان بازداشت و به نیروهای امریکایی تحویل داده شد. او در اول می همان سال به زندان گوانتانامو در کوبا منتقل شد و سیزده سال در آنجا زندانی بود. او در اول جون ۲۰۱۴، در پی تبادل با یک سرباز امریکایی، همراه با چهار مقام دیگر طالبان آزاد و به قطر منتقل شد.
دفتر دوحه و بازگشت به قدرت
در سال ۲۰۱۸، خیرخواه به عضویت دفتر سیاسی طالبان در دوحه و تیم مذاکره‌کننده این گروه با امریکا درآمد. پس از بازگشت طالبان به قدرت در کابل، او به‌عنوان وزیر اطلاعات و فرهنگ منصوب شد و هم‌زمان عضویت کمیسیون سیاسی این گروه را نیز بر عهده داشت.
منابع معتبر در کابل گفته‌اند که خیرخواه در سال‌های اخیر روابط اقتصادی نزدیکی با قطر برقرار کرده بود. به گفته یک منبع نزدیک به طالبان، «پسران خیرخواه در پروژه‌های قطری‌ها در ولایت فراه همکاری داشتند» و حتی «شیخ‌نشین‌های قطر را برای شکار پرندگان کمیاب به این ولایت می‌بردند.»
علاقه قطری‌ها به شکار در فراه از دوره جمهوریت نیز محل مناقشه سیاسی بود و چهره‌های ارشد دولتی با قطری‌ها توافقاتی داشتند و برای دریافت امتیاز مالی و شخصی با یک دیگر رقابت می‌کردند.
قطر همچنین به دنبال ایجاد شهرک‌ها و فارم‌های پرورش پرندگان کمیاب در فراه بوده است. منابع می‌گویند که احتمال می‌رود برکناری خیرخواه به این مسئله مرتبط است. شماری از اعضای خانواده خیرخواه و برخی مقامات طالبان همچنان در قطر زندگی می‌کنند.
این نکته مهم است که کشورها در درون طالبان با مقام‌های این گروه ارتباط نزدیک دارند. چنانچه، خیرخواه یکی مقام‌های نزدیک به قطر است. آیا او قربانی تردید حلقه هبت‌الله که رابطه نزدیک‌تر با ایران دارد، به روابطش با قطر شده است؟
رد پای پاکستان
برکناری خیرخواه در شرایطی صورت گرفت که روابط طالبان با پاکستان بار دیگر به سردی گراییده است. اسلام‌آباد از یک سو تلاش می‌کند نفوذ تاریخی خود بر طالبان را حفظ کند و از سوی دیگر، جلو تهدیدها از خاک افغانستان را بگیرد. تهدید ناشی از فعالیت شبه‌نظامیان برخاسته از افغانستان با گذشت هر روز افزایش می‌یابد. طوری‌که پاکستان بی‌وقفه شاهد حملات مرگبار داعش خراسان، تحریک طالبان پاکستان و جدایی‌طلبان بلوچ است.
سال گذشته، پس از حملات پاکستان به ولایات شرقی خوست، پکتیا و پکتیکا، خیرخواه شدیدترین واکنش را نشان داد. او در اظهاراتی بی‌سابقه هشدار داد مردمی که سه امپراتوری را شکست داده‌اند، از پاکستان نمی‌ترسند. او افزود: «مورچه وقتی مرگش فرا برسد، بال می‌کشد.» او به پاکستان طعنه زد که به تاریخ خود ببیند و بعد به افغانستان حمله کند.
خیرخواه نخستین مقام طالبان بود که آشکارا از تحریک طالبان پاکستان حمایت کرد. او در پاسخ به اتهامات مقامات پاکستانی مبنی بر استفاده شبه‌نظامیان از خاک افغانستان گفت: «مهمانان ما مصونیت و امنیت می‌خواهند.»
این موضع در تضاد با سایر مقامات طالبان بود که حضور تحریک طالبان پاکستان در افغانستان را انکار می‌کردند. حمایت صریح خیرخواه نشانه‌ای از بی اعتمادی و عدم همکاری طالبان با اسلام آباد در مهار شبه‌نظامیان پاکستانی است که این موضوع روابط دو طرف را بیش از پیش تیره کرده است. پاکستان چندی پیش بار دیگر خاک افغانستان را بمباران کرد و طالبان برخلاف گذشته، واکنش تندی نشان نداد و حتی از انتشار بیانیه‌های شدیدالحن نیز خودداری کرد.
عناصر خطرناک
چندی پس از اظهارات خیرخواه، آصف درانی، نماینده پیشین پاکستان، در مصاحبه‌ای یادآوری کرد که پس از ورود نیروهای بین‌المللی به افغانستان، شماری از رهبران طالبان در پاکستان بازداشت و به گوانتانامو منتقل شدند. به گفته او، «این افراد برای پاکستان بسیار خطرناک هستند.»
در میان این افراد می‌توان به عبدالسلام ضعیف، ملا فاضل، خیرالله خیرخواه، نورالله نوری، عبدالحکیم حقانی و عبدالروف خادم اشاره کرد. همچنین، عبدالغنی برادر، معاون کنونی اداره طالبان نیز در سال ۲۰۱۰ در کراچی بازداشت شد و تا ۲۰۱۸ در زندان ماند. او پس از آزادی با میانجیگری امریکا به تیم مذاکره‌کننده این گروه در دوحه پیوست.
بعید نیست که برکناری این چهره طالبان نیز زیر فشار پاکستان صورت گرفته باشد. علی‌رغم تنش در روابط طالبان با پاکستان، اسلام‌آباد همچنان با نفوذترین کشور در درون طالبان است. خانواده‌های بسیاری از مقامات ارشد طالبان همچنان در پاکستان زندگی می‌کنند.
استراتژی هبت‌الله
چهار سال پس از حاکمیت طالبان، هبت‌الله به طور مرتب می‌کوشد با جابه‌جایی مقام‌های ارشد حکومت خود، جایگاه خود را مستحکم‌تر سازد. برکناری چهره‌های باسابقه و بانفوذی چون خیرخواه، این پیام را دارد که هیچ مقام طالبان مصونیت شغلی ندارد و تصمیم نهایی همواره با رهبر این گروه است.
البته، مقام‌های ارشد طالبان ظاهراً به گرمی از کنار رفتن خود از یک منصب عالی مانند وزارت و کار در پست‌های پایین‌تر استقبال می‌کنند. آنها با توجه به تجربه جنگ‌های خونین فرماندهان احزاب جهادی در دهه نود برسر قدرت، وحدت و اطاعت مطلق از رهبر را در مرحله کنونی ترجیح می‌دهند.
خیرخواه در مراسم خداحافظی از وزارت فرهنگ گفت: «در گوانتانامو تنها آرزویم این بود که امارت اسلامی دوباره به قدرت برسد، حتی اگر خودم در خانه باشم.»
طالبان تلاش دارند این جابه‌جایی‌ها را امری عادی نشان دهند. اما تجربه نشان داده که چنین تغییراتی همیشه ساده نیست. برای نمونه، وقتی عبدالکبیر از معاونیت سیاسی ریاست‌الوزرا برکنار و به وزارت مهاجرین فرستاده شد، ابتدا مقاومت کرد و حاضر به پذیرش وظیفه جدید نبود؛ هرچند در نهایت ناچار به پذیرش تنزیل جایگاه شد. با این حال، او همچنان دفتر خود در کاخ سپیدار را حفظ کرده است.
هبت‌الله کوشیده است سیستمی چرخشی در اداره‌های طالبان ایجاد کند تا مقامات برای مدت طولانی در یک سمت باقی نمانند. با این حال، هنوز نتوانسته تغییرات مشابهی در وزارتخانه‌های کلیدی از جمله داخله، دفاع، خارجه و ریاست استخبارات اعمال کند.
وزارت اطلاعات و فرهنگ در ساختار طالبان اهمیت چندانی ندارد؛ همان‌طور که در حکومت پیشین نیز چنین بود. بسیاری از وظایف این وزارتخانه عملاً در دست اداره امر به معروف و نیروهای استخبارات طالبان است. حتی نظارت بر رسانه‌ها، دسترسی به اطلاعات و بازجویی از خبرنگاران به‌طور مستقیم توسط این نهادها صورت می‌گیرد. اما، کنار زدن چهره سابقه‌داری چون خیرخواه از این مقام پیام سیاسی مشخص به اعضای این گروه دارد.
