روز جهانی نویسندگان در بند که به روز جهانی نویسندگان زندانی هم معروف است، ۱۵ نومبر (۲۴ عقرب) هر سال به ابتکار انجمن جهانی قلم برگزار می‌شود؛ روزی برای گرامی‌داشت نویسندگانی که به‌خاطر بیان عقیده و انتشار دیدگاه خود بازداشت و زندانی شده‌اند.
هدف از برگزاری این روز جلوگیری از فراموشی نویسندگان زندانی، بازتاب صدای زندانیان خاموش و اعمال فشار بر دولت‌ها و حکومت‌هایی است که تحمل شنیدن صدای مخالف را ندارند. این روز همچنین هشداری است درباره نقض آزادی بیان و اندیشه.
انجمن جهانی قلم هر سال در این روز، اسامی تعدادی از نویسندگان زندانی در کشورهای مختلف را برمی‌گزیند و در وب‌سایت رسمی خود، زندگی و آثار آن‌ها را معرفی می‌کند.
اهمیت روز جهانی نویسندگان در بند
پس از جنگ جهانی دوم و آغاز دوران جنگ سرد، سرکوب نویسندگان، شاعران و روزنامه‌نگاران در بسیاری از کشورها شدت گرفت.
در بلوک شرق، بسیاری از نویسندگان به‌دلیل بیان اندیشه‌های خود با اتهامات مختلف، از جمله اتهاماتی مشابه «تبلیغ علیه نظام»، به زندان افتادند. در کشورهای امریکای لاتین، خاورمیانه و افریقا نیز دیکتاتورها و حکومت‌های نظامی، صدای نویسندگان مستقل و منتقد را خاموش می‌کردند.
در چنین فضایی، اعضای انجمن جهانی قلم که از سال ۱۹۲۱ به‌عنوان اتحادیه جهانی نویسندگان در بریتانیا فعالیت می‌کرد، پی بردند که برای همبستگی با نویسندگان زندانی و دفاع از آزادی بیان نمی‌توانند به صدور بیانیه اکتفا کنند.
پیشنهاد برگزاری یک روز جهانی برای یادبود و اعتراض نمادین به زندانی کردن نویسندگان از اوایل دهه ۱۹۶۰ میلادی مطرح شد و انجمن جهانی قلم «کمیته نویسندگان در بند» را تاسیس کرد.
هدف این کمیته پیگیری وضعیت نویسندگان زندانی در سراسر جهان، مستندسازی موارد نقض آزادی بیان و رساندن صدای نویسندگان در بند به جهان بود و با جمع‌آوری و ارسال نامه به سران کشورها و اعمال فشار بین‌المللی به دولت‌ها تلاش می‌کرد تا نویسندگان زندانی را آزاد کند یا از شکنجه و اعدام نجات دهد.
در کنگره سال ۱۹۸۱ انجمن جهانی قلم، اعضای آن تصمیم گرفتند که این فعالیت‌ها را در قالب برگزاری یک روز سالانه متمرکز کنند تا توجه جهانیان به وضعیت نویسندگان زندانی جلب شود.
به این ترتیب، ۱۵ نومبر (۲۴ عقرب) به‌عنوان «روز جهانی نویسندگان در بند» تعیین شد.
از آن زمان تاکنون، هر سال روز نویسندگان در بند در بیش از ۱۰۰ كشور برگزار می‌شود و کمیته نویسندگان زندانی هم چند چهره شاخص از نویسندگان زندانی را معرفی می‌کند تا مردم سراسر جهان با نوشتن نامه، امضا و فعالیت‌های فرهنگی از آن‌ها حمایت کنند.
در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ میلادی این روز با برگزاری شب‌های شعر، قرائت نامه‌های زندانیان و کارزارهای بین‌المللی شناخته شد.
در طول سالها، نویسندگانی چون آرتور میلر، ماریو بارگاس یوسا، واتسلاو هاول و اورهان پاموک در این روز با سخنرانی یا انتشار پیام از نویسندگان زندانی حمایت کردهاند.
در بسیاری موارد، همین کارزارها سبب شد برخی از نویسندگان از زندان آزاد شوند، از جمله هاول در چکسلواکی سابق که بعدها رئیسجمهور شد.
در سالهای اخیر، این برنامه با همکاری کتابفروشیها، دانشگاهها و مراکز فرهنگی در کشورهای مختلف برگزار می‌شود و هر سال صدها نامه از مردم عادی برای نویسندگان زندانی ارسال می‌شود، نامههایی که نشان امید و یادآور انسانیت در میان سالهای زندان و انزواست.
شعار روز جهانی نویسندگان در بند سال ۲۰۲۵
انجمن جهانی قلم در گزارش امسال خود با عنوان «هویت در محکمه: آزار و مقاومت»، فهرست پروندههای سال ۲۰۲۵ را منتشر کرده است.
این گزارش بر «افزایش آزار و پیگرد نویسندگان بر اساس هویت آنان» تمرکز دارد و نشان میدهد که در یک سال گذشته، شمار موارد سانسور، زندان و تهدید علیه نویسندگان به‌دلیل جنسیت، گرایش جنسی، قومیت یا باورهای دینی بهشدت افزایش یافته است.
مستندات این گزارش بیانگر روندی جهانی است که در آن نویسندگانی که هویت خود را بیان میکنند یا روایتهای رسمی و حکومتی را به چالش میکشند، با فشارهای قضایی، سانسور و خشونت مواجه میشوند.
تیغ سانسور بر زبان نویسندگان افغانستان
وضعیت نویسندگان، روزنامه‌نگاران و فعالان فرهنگی در افغانستان پس از روی کار آمدن طالبان بسیار بحرانی است.
بسیاری از نویسندگان، روزنامه‌نگاران و فعالان فرهنگی به دلایل سیاسی، مذهبی یا اجتماعی بازداشت شده‌اند یا تحت فشار و تهدید قرار دارند. کسانی که به قوانین طالبان یا برداشتهای ایدئولوژیک آن انتقاد کنند، با خطر دستگیری مواجه میشوند.
نشر آزاد کتاب، مقاله یا محتواهای فرهنگی محدود شده است. فهرست طولانی از کتابها ممنوع شده و رسانهها تحت کنترول سختگیرانه فعالیت میکنند. به دلیل سرکوب، بسیاری از نویسندگان و فعالان فرهنگی یا مجبور به ترک کشور شده‌اند یا فعالیت خود را مخفیانه ادامه میدهند.
در ماه سنبله ۱۴۰۴ رهبر طالبان قانونی را به نام «قانون تنظیم مشاعرهها» توشیح کرد که براساس آن نوشتن شعرهای عاشقانه و اعتراضی رسما ممنوع شده است.
طالبان همچنین روزنامه‌نگاران را به‌دلیل انتشار گزارش و تحلیل دادگاهی و ویدئوی اعتراف اجباری آنان را منتشر کرده است.
دادگاه طالبان یک آموزگار به نام عبدالعلیم خاموش را به اتهام توهین به اسلام به اعدام محکوم کرد؛ هرچند دومین جلسه دادگاه او اعدام را تا دو سال حبس کاهش داد اما معلوم نیست که او در نهایت در دادگاه سومی با چه سرنوشتی روبرو خواهد شد.
همچنین دادگاه طالبان حمید فرهادی، روزنامهنگار شناختهشده را به‌دلیل نوشتن یادداشتی درباره حق آموزش دختران به دو سال زندان محکوم کرده است. آقای فرهادی در حال حاضر در زندان بگرام محبوس است.
پیش از این طالبان اعتراف اجباری برخی از روزنامه‌نگاران را منتشر کرده که در آن از نوشتن مطالب انتقادی درباره سیاستهای طالبان ابراز پشیمانی میکنند.
عفو بینالملل میگوید حمید فرهادی، مهدی انصاری، ابوذر صارم سرپلی، محمد بشیر هاتف، شکیب نظری از جمله روزنامهنگارانی اند که به اتهام تبلیغ علیه اداره طالبان بازداشت و زندانی شده‌اند. این نهاد بدون نام بردن گفته است سه خبرنگار دیگر نیز بهطور خودسرانه در بازداشت طالبان بهسر میبرند.
وضعیت نویسندگان در ایران
ایران یکی از کشورهایی است که بیشترین شمار نویسندگان و شاعران زندانی را دارد. دستکم ۴۳ نویسنده، از جمله ۱۳ زن، در سالهای اخیر بازداشت یا در زندان به سر میبرند و بسیاری با اتهاماتی مانند «تبلیغ علیه نظام» یا «اجتماع و تبانی علیه امنیت ملی» محاکمه شده‌اند.
در دهه‌های گذشته، دهها نویسنده و شاعر در زندان کشته، اعدام یا تحت فشارهای شدید قرار گرفتهاند، از جمله بکتاش آبتین که به دلیل محرومیت از درمان جان باخت. موجهای پیاپی بازداشت و تهدید نویسندگان، مترجمان و پژوهشگران پس از اعتراضات ۹۶، ۹۸ و جنبش زن، زندگی، آزادی ادامه دارد.
در سال ۲۰۲۵ تنها در چهار ماه نخست، دستکم ۱۹ شاعر و نویسنده بازداشت شده و برخی با حکم اعدام مواجهاند، مانند پیمان فرحآور. سانسور، شکنجه و سرکوب نویسندگان در ایران بخش جداییناپذیر از سیستم حکومتی است و آزادی بیان شدیداً محدود شده است.
