د اسراییل په شمالي سیمو د حزب الله د توغندیو پرلپسې بریدونه او پر سویلي لبنان د اسراییل بمبار د دې ویره زیاتوي چې ښایې د غزې جګړه پر پراخه سیمه ییزه جګړه بدله شي. شنونکي د دغې جګړې پراخیدل د دواړو هیوادونو لپاره خطرناک بولي.
د حزب الله مشر سید حسن نصرالله د چهارشنبې په ورځ ګواښ کړی چې د جګړې په صورت کې به په اسراییل کې هیڅ ځای خوندي نه وي او ان قبرس او د مدیترانې نورې برخې به له خطر سره مخامخ وي.
حزب الله په اکتوبر میاشت کې د غزې د جګړې له پیل راهیسې له خپل فلسطیني متحد حماس سره د پیوستون د څرګندولو لپاره پر اسراییلوتوغنديز بریدونه کوي، چې په اسراییل کې یې په لسګونو زره کسان د کورونو پریښودو ته اړ کړي او دهمدې امله د لبنان پر وړاندې د جدي اقدام په اړه سیاسي فشارونه مخ په ډیریدو دي.
د لبنان په سویل کې د اسراییل له بریدونو وروسته په لسگونو زره لبنانیان هم د خپلو کورونو پریښودو ته مجبور شوي دي.
د امریکا ولسمشر جو بایډن د جګړې د پراخیدو د احتمال په اړه اندیښمن دی او د همدې امله یې خپل د بهرنیو چارو وزیر انټوني بلنکین اسراییل ته استولی چې د جګړې د پراخیدو څخه د مخنوي پیغام د دغه هیواد چارواکو ته ورسوي.
اسراییلي الوتکو پرون د لبنان په سویل کې ځینې موخې په نښه کړې او د حزب الله یو جنګیالی یې وژلی چې په جواییه سیمه کې د دې ډلې د عملیاتو قوماندان و. حزب الله د نوموړي وژل کېدل منلي خو د قومندان په توګه يې نه دی یاد کړی.
د اختر له رخصتیو وروسته، حزب الله هم اسراییل ته لسګونه توغندي توغولي دي.
د اسراییل د ملي امنیت شورا یو پخواني چارواکي اورنا مزراهي وویل: “د جګړې هیڅ یو انتخاب هم ښه نه دی، خو لویه پوښتنه دا ده، چې د دغو بریدونو له امله اسراییل څومره زیانمنیدای شي؟"
هغه وايي: "زه فکر کوم چې د حکومت ډیری برخه واقعیا نه غواړي چې په جګړه کې ښکیل شي، مګر دا ممکنه ده چې موږ دې نتیجې ته ورسیږو. چې باید جګړه وکړو.“
په لبنان کې د حسن نصرالله څرګندونو د یوې پراخې جګړې لپاره د ډیرو هڅو مخه ونیوله، خو ځینو ډیپلوماټانو او شنونکو ویلي، چې د هغه ګواښونه د اسراییل د زیاتېدونکو بریدونو ځواب کیدای شي.
په نیکوسیا پوهنتون کې د سیاسي چارو شنونکی او د تاریخ او نړیوالو اړیکو پروفیسر هوبرټ فوسټمن وویل: "زما په فکر دغه څرګندونې د جګړې د مخنیوي د ستراتیژۍ برخه ده."
فوستمن زیاته کړه: "د اسراییل له خوا له حزب الله سره د جګړې د زیاتېدو او په ټوله کې د جګړې د پراخېدو خطر شته، خو زه فکر نه کوم حزب الله دغه جګړه وغواړي." حزب الله په ډاګه کړې، چې د پراخې جګړې په لټه کې نه دی، خو سره له دې یې په پرله پسې توګه له لا ډیرو درنو وسلو کار اخیستی دی.»
اسراییل په منځني ختیځ کې تر ټولو پیاوړی اردو لري، خو حزب الله هم په زرګونو جنګیالي لري چې ډیری یې د سوریې په کورنۍ جګړه کې تجربه لري.
دا ډله د لسګونو زرو توغندیو یوه زیرمه هم لري چې په ټول اسراییل کې بیلابیل ښارونه په نښه کولی شي.
حزب الله د بې پیلوټه الوتکو یوه لویه ډله هم لري، چې یوې یې په دې اونۍ کې د هایفا په بندري ښار کې پراخې الوتنې وکړې او د بریښنا سیسټمونو په ګډون مهمو اقتصادي زیربناوو ته احتمالي ګواښ په ګوته کوي.
په دې غونډه کې به د یو شمیر هیوادونو د افغانستان لپاره خصوصي نمایندګان ګډون کوي.
په دوحه کې د خبرو دغه سلسله د کال ۲۰۲۳ په مۍ کې د ملل متحد د جنرال سکرتر انتونیو ګوتېرش په نوښت پیل شوې او دویمه ناسته یې د کال ۲۰۲۴ په فرورۍ کې شوې وه.
په دغو دواړو ناستو کې د افغانستان د مدني ټولنې او په خاصه توګه د افغانستان د ښځو نمایندګانو هم ګډون کړی وو.
طالبانو په دغو تیرو ناستو کې ګډون نه وو کړی.په وړومبۍ ناسته کې هغوی ته د ګډون بلنه ورکړل شوی نه وه.
په دویمه ناسته کې طالبانو ځکه ګډون ونه کړ چې په دغه غونډه کې یې د مدني ټولنې د نمایندګانو په ګډون او د غونډو په اجندا یې اعتراض درلود، علت یې دا وو چې په اجندا کې د ښځو د حقوقو خبره شامله وه.
د جون د میاشتې په اتلسمه د طالبانو ویاند ذبیح الله مجاهد فرانس خبري اژانس ته وویل، چې « د اسلامي امارت یو هییت به د دوحې په کنفرانس کې ګډون کوي، هغوی به هلته د افغانستان نمایندګي کوي او د افغانستان دریځ به څرګندوي.»
هغه زیاته کړه چې طالبان ځکه په دې غونډه کې ګډون کوي چې په اجندا کې یې له افغانستان سره د اقتصادي کومکونو او د سرمایه ګزارۍ مواقع پیدا کولو موضوعات شامل دي او دا د افغانستان لپاره ګټور دي.
خو د طالبانو د خارجه وزارت ویاند عبدالقهار بلخي د سوشل میدیا د ایکس له لارې د متحده قومونو سازمان ته اختار ورکړی چې که د دوحې د راتلونکی ناستی په اجندا یا د ګډونوالو په لست کې کوم تغیر یا بدلون را ولي، نو دا کار به په دغه ناسته کې د ګډون په باره کې د طالبانو په تصمیم اغیز ولري.
مطلب دا دې چې که متحده قومونه د دوحې په راتلونکې ناسته کې له طالبانو نه پرته کوم بل افغان ته د ګډون بلنه ورکړي او یا د غونډې په اجنډا کې د بشري حقونو خبره او یا کومه بله موضوع شامله کړي، نو طالبان به په دغه غونډه کې د خپل ګډون په تصمیم تجدید نظر وکړي.
دا ډیره عجبه ده چې د ټوپک سالارۍ په اساس ولاړ د یوه ناروا یا نامشروع او مستبد نظام نمایندګان، چې زیاتره کړنې یې د ملل متحد له چارتر نه سرغړونه کوي، د ملل متحد سازمان باندې خپل غیر عادلانه شرطونه تحمیلوي.
دا خبره بیخي طبیعي ده چې د افغانستان د مدني ټولنې نمایندګانو او په خاصه توګو ښځو د متحده قومونو له خوا د طالبانو د یکه تازۍ او انحصار په منلو او په جنسیتي اپارتاید د سترګې پټولو باندې اعتراض کړی، خو ور سره د نړۍ د بشري حقوقو ګڼو سازمانونو هم په دې حصه کې د خپل تشویش څرګندونه کړې ده.
د بشری حقونو څار سازمان یا هیومن رایټس واچ د ملل متحد د مصونیت شورا ته لیک لېږدلی دی.
دوی په دغه لیک کې وییلي چې « د دوحې د وړومبۍ غونډې نه د یوه کال نه لږ زیات وخت کې په ولسونو کې دا تشویش پراخ شوی چې بین المللي ټولنه د افغان ښځو او جینکیو د حقوقو د ژغورلو عزم نه لري، ځکه د افغانستان مدنی ټولنې او په خاصه توګه ښځو دا غوښتنه کړې ده چې په افغانستان کې د ښځو اساسي حقونه منل شوي نه وي، تر هغه دې له طالبانو سره د خبرو نه ډډه وشي. د دوحې دریمه ناسته د دې خبرې د زبادولو لپاره ټاکونکې موقع ده چې د افغانانو بشري حقونه له طالبانو سره د زدوبند قطعه نه ده، برعکس دا یو داسې اساس دی چې د هغوی د هیواد اینده ور سره تړاو لري.»
د بشري حقونو د څار د ښځو د حقوقو د څانګې مسولې هیدر بار په ایکس کې د ویډیو پیغام سره د متحده قومونو په سازمان باندې تور پورې کړی، چې د دوحې په غونډه کې د ګډون لپاره د طالبانو د راضي کولو لپاره د ملل متحد سازمان هغوی ته «جدي امتیازونه » منلي دي.
دغه پرمختګونه او هغو ته عکس العملونه دا جوتوي چې د ملل متحد سازمان په افغانستان کې د بشری حقونو او په خاصه توګه د ښځو د حقونو او د جینکو د معارف په مسلو د خپل دریځ نه انحراف کړی دی.
د دوحې د دریمې ناستې د ګډونوالو لسټ او اجندا یې د طالبانوپه وینا جوړ کړي، چې ملي او بین المللي مشروعیت نه لري.
خو سیاسي شنونکي په دې خبره پوهیږي چې د ملل متحد سازمان په مهمو بین المللي مسایلو کې د تصمیم نیولو په حصه کې استقلال نه لري او د مصونیت شورا د پنځو دایمي غړو هیوادونو یا ابر قدرتونو په خوښه تصمیم نیسي.
دا هم معلومه خبره ده چې د ابر قدرتونو لپاره خپلې ستراتیجکې ګټې اهمیت لري او د افغانستان د ګټو یا د افغان ښځو د حقوقو په غم کې نه دي.
افغانستان د اسیا قلب بلل کیږي او د اسیا او اروپا تر مینځه د ځمکني پل د جوړیدو یا نه جوړیدو په مسله کې د افغانستان جغرافیه خاص اهمیت لري.
خو اوس داخبره هم هر عام و خاص ته معلومه ده چې افغانستان خورا ډیرې طبیعي زیرمې لري چې هر ابر قدرت پرې ګيډه اچول غواړي او د خپل اقتصاد قوي کولو لپاره ترې ګټه پورته کول غواړي.
په نړۍ کې د خپلې هژمونۍ د تامین لپاره د افغانستان د ستراتیجکې جغرافیه نه د یوه بل په ضد استفاده کول د ابر قدرتونو د افغان پالیسۍ اصلي اساس دی او په دې وجه له پنځه څلویښت کلونو نه په افغانستان کې د ابر قدرتونو غیر مستقیم جنګ ادامه لري.
امریکا، بریتانیا، فرانسېاو نورو غربي قوتونو د افغانستان په جنګ کې سرمایه ګزارۍ د خپلو روسي او چینايي سیالانود نفوذ د مخ نیويلپاره کړې وهاو اوس هم په دغه سیمه کې بې ثباتي د هغوي په ګټه ده.
چینایان د خپل اقتصادي قوت د لا زیاتولو لپاره د افغانستان په طبیعي زیرمو نظر لري. په دغه زدوبند کې ورته د طالبانو نامشروع او ضعیفه واکمني ګټه کوي.
روسان هم په مینځنۍ اسیا کې د خپلو ګټو د تامین لپاره د طالبانو په سر لاس تیروي.
خو دوی ټول دا خبره هیروي چې په شلمه پیړۍ کې د ملل متحد سازمان او د بشري حقونو برنامه ځکه جوړه شوی وه، چې د نشتوالي له امله یې دوه عظیمې نړیوالې جګړې شوې وې، نو که نړۍ بشري حقونو ته شا کړه ایا په یوویشتمه پیړۍ کې به بیا د نړۍ ورانوونکي جنګونه نه پیلیږي؟
یادونه: افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو لیکوالو نظریاتو ته درناوی کوي؛ خو د چا د نظر ملاتړ نه کوي.
