د طالبانو بندیزونه؛ د روغتیايي اسانتیاو د نشت له امله افغانې نجوني د مرګ له ګواښ سره مخ دي برېټانوۍ ټلېګراف ورځپانې راپور ورکړی، چې د طالبانو د سختو بندیزونو له کبله افغان نجونې او ښځې د روغتیايي خدمتونو تر څنګ ډاکټرانو ته له لاسرسي څخه محرومې شوې دي.
راپور وايي، له جراحي عملیاتو بې برخې نجونو او ښځو دم او تعویذ ته مخه کړې.
د دې وېبپاڼې ټول قانوني حقونه د وولنټ میډیا دي
د روغتیا برخې کې راپورونه او له افغانستانه ترلاسه شوې معلومات ښيي چې افغانې نجونې د طالبانو د توپیري چلند د تګلارو له امله له حیاتي عملیاتو او جراحۍ بې برخې پاتې کېږي.
د راپور له مخې د دې پر ځای چې نجونې لازمه درملنه ترلاسه کړي، اړې کېږي چې تعویذ لیکونکو او دودیزو درملنو ته مخه وکړي، ان په هغو مواردو کې هم چې ژوند یې له جدي روغتیایي ګواښ سره مخ وي.
یوې څېړنې چې د امریکا د جراحانو کالج مجلې خپره کړې ښيي، چې په ۲۰۲۳ کال کې د کابل اتاترک روغتون د ماشومانو د جراحۍ څانګه چې «د برېټانوي خیریه موسسې Kids OR له خوا یې مالي ملاتړ کیږي، له ۱۰۱۴ ناروغانو څخه چې عمرونه یې له ۱۴ کلونو کم وو، تر ۸۰ سلنه» زیات یې هلکان وو.
د دې څېړنې شمېرې ښيي، چې ۸۴.۶ سلنه اختیاري د هلکانو جراحي عملیات شوي او ان په بېړنیو حالتونو کې چې ځانګړو روغتیا تدابیرو ته اړتیا وي، بیا هم ۷۲.۷ سلنه ناروغان هلکان وو.
د طالبانو بندیزونه چې د نجونو ژوند اخلي
ډاکتران او کورنۍ چې له ټلېګراف ورځپانې سره یې خبرې کړې وايي، دا شمېرې د طالبانو د سختو پالیسو مستقیمه پایله ده، ځکه چې طالبان نجونو او ښځو ته اجازه نه ورکوي، چې پرته له محرم څخه روغتون ته ولاړې شي یا له نارینه ډاکترانو درملنه څخه درمنله وکړي.
د دې څېړنې لیکوالانو بېلابېل لاملونه جراحۍ ته د نجونو د نه لاسرسي لاملونه بللي لکه «د ناروغانو اړوند سیمه ییز دودونه، ټولنیز او کلتوري محدودیتونه» او دا چې هلکان له جنګي چاودنو، ټرافیکي او نورو پېښو سره ډېر مخ کېږي؛ نو ښايي له همدې امله یې شمېر ډېر وی.
خو د ټلېګراف له خوا راټول شوي شواهد ښيي چې اصلي لامل د طالبانو له لوري لګول شوي محدودیتونه دي، چې نجونې له اساسي روغتیایي خدمتونو بې برخې کوي.
«یوازینی کار چې نجونې کولی شي، ساه اخیستل دي»
له هغه وخته چې طالبان په ۲۰۲۱ کال کې د پخواني امریکايي ولسمشر جوبایډن د تړون له مخې واک ته ورسېدل، پر ښځو یو لړ سخت محدودیتونه لګول شوي دي.
طالبانو نجونې او ښځې له دې منعه کړي، چې پرته له محرم څخه له کوره ووځي، کار وکړي، ښوونځي ته ولاړې شي یا هم ډاکټره او نرسه شي.
ان هغوی دا اجازه هم نه لري، چې په عام محضر کې لوړ غږ وکړي یا په خپلو کورونو کې په لوړ غږ خبرې وکړي.
اعجاز نعمتي، چې په هرات کې یو تن روغتیاپال دی وايي: «دا یوازې د نجونو د جراحۍ مسله نه ده، د هغوی روغتیایي خدمتونو ته لاسرسی ډېر محدود شوی، په ځانګړې توګه په کلیوالي سیمو کې.»
هغه زیاته کړه: «په ښارونو کې خلک ښايي دا ستونزه مطرح کړي، خو په لرې پرتو کلینیکونو کې زموږ همکاران اجازه نه لري چې ښځینه ناروغانې معاینه ورکړي. که یې دا کار وکړ، سزا ورته ورکول کېږي.»
نعمتي په خواشینۍ سره وویل: «نجونې دلته له هر څه بې برخې شوي، یوازینی شی چې اوس هم کولی شي، ساه اخیستل دي.»
د طالبانو د برابرۍ دروغجنه ادعا
طالبان ادعا کوي چې دوی روغتیایي خدمتونه ټولو (ښځینه او نارینه وو) ته برابروي، خو د هغوی سخت قوانین دا څرګندوي چې نجونې او ښځې عملاً له دغو خدمتونو محرومې دي. فریدالله عمري چې د طالبانو تر واک لاندې په کابل کې ډاکتر دی وايي: «موږ روغتیایي خدمتونه ټولو ته هلکانو او نجونو، ښځو او نارینه وو ته برابر وړاندې کوو او دا هر څه د اسلام مطابق دي.»
خو د بشري حقونو سازمانونه د طالبانو دا پالیسۍ «جنسیتي اپارټایډ» بولي، ځکه دا قوانین د ښځو او نجونو روغتیایي خدمتونه له محدودیتونو سره مخ کوي.
مېندې د طالبانو له اخلاقي پولیسو سره مخامخ کېږي
ګلنسا، چې خاوند یې تېر کال په یوه کورنۍ شخړه کې د افغانستان په لویدیځ کې وژل شوی، خپله کیسه له ټلېګراف سره شریکه کړې.
هغې وویل: «زما اته کلنې لور سخت ټوخی درلود او ما څو ځله هڅه وکړه چې روغتون ته یې یوسم، هر ځل به مې د سړک غاړې ته انتظار کاوه، چې یو موټر پیدا شي، خو طالبانو به زه ودرولم او پوښتنه به یې وکړه، چې مېړه دې چېرته دی؟ ما ویل وژل شوی دی. هغوی نه منله.»
هغه زیاتوي: «ما ورته وویل چې لور مې روغتون ته وړم، خو هغوی راته ویل چې دروغ وایم او زه د دې لپاره ښار ته ځم چې 'ګناه کوم.»
په پای کې کله چې د لور حالت یې خراب شو، ګلنسا له یوه نږدې کلي یو خپلوان نارینه راوغوښت، چې دوی روغتون ته ورسوي. لور یې یوه اوونۍ بستر وه.
خو کله چې نوبت بیا ورغی چې د تعقیبي درملنې لپاره روغتون ته لاړه شي، د طالبانو له وېرې یې دا کار ونه کړ او لور یې په کور پاتې شوه.
«سینه بغل په بوټو ښه کېږي»
په ټول افغانستان کې یوازې پنځه روغتونونه شته، چې د ماشومانو درملنه کوي، درې دولتي او دوه شخصي روغتونونه، چې ټول یې په کابل کې دي.
پر دې سربېره اکثره کورنۍ باید د ناروغیو درملنه له خپلې جېبه ورکړي، چې دا کار د ډېرو کورنیو لپاره ناشونی دی.
د درملنې لوړ لګښت، د طبي خدمتونو کمښت او د طالبانو سختو قوانینو خلک اړ کړې، چې زیاتې کورنۍ تعویذ لیکونکو او حکیمي درملو ته مخه کړي.
د روغتیايي کارپوهانو په وینا، دغه ډول کورني او حکیمي درمل ډېر وخت د انسان په زیان تمامېږي.
ډاکتر فرهاد همدرد چې په نیمروز کې د ماشومانو متخصص دی، والدینو ته خبرداری ورکړ چې د سینه بغل درملنه له بوټو څخه پر جوړو درملو نه کېږي.
هغه وايي: «سینهبغل له بوټو نه ښه کېږي. ځینې ماشومان چې سخت سینه بغل یې درلود، وروسته له هغې چې له بوټو جوړ حکیمي درمل یې وکارول وضعیت یې لا نور پسې خراب شو.»
د افغانستان روغتیايي وضعیت د کړکېچ او ناورین په درشل کې
افغانستان له هغو هېوادونو دی چې تر ټولو کمزوری روغتیایي سیستم لري او د طالبانو تر واک لاندې، دا حالت لا پسې خراب شوی دی.
فدا محمد پیکان افغانستان د عامې روغتیا پخوانی مرستیال وزیر وايي: «د ښځینه ډاکترانو کمښت او د مغزونو فرار جدي اندېښنه ده.
د طالبانو له محدودیتونو سره نجونې نه شي کولی ډاکترانې یا نرسانې شي او دا د هېواد روغتیایي سېسټم ته لوی زیان رسوي.
هغه زیاتوي: «افغانستان د روغتیایي ناورین پر غاړه ولاړ دی او که دا وضعیت همداسې دوام وکړي، حالت به لا پسې بدتر شي».
د یادولو وړ ده، چې په راپور کې ځینې نومونه د امنیتي ستونزو له کبله «مستعار کارول» شوي دي.
نور الدین عزیزي په دغې ناسته کې ویلي، چې تېر کال د روژې په میاشت کې د لومړنیو توکو بیو له لوړوالي څخه ورته شکایتونه رارسیدلي وو او له همدې کبله یې پرېکړه کړې، چې سږ کال په بازارونو کې بیې کنټرول کړي.
هغه زیاته کړې، چې د افغانستان په ټولو ولایتونو او ولسوالیو کې یې د بیو د کنټرول ډلې فعالې دي او په بازارونو کې به له سرغړونکو سره قانوني چلند کوي.
د طالبانو دغه وزیر خپلو ولایتونو رییسانو ته خبرداری ورکړی، چې ژر تر ژره دې د خپلو ولایتونو او ولسوالیو بازارونو اړوند د بیو په تړاو راپورونه له ده سره شریک کړي.
د سوداګرۍ او صنایعو وزارت داسې مهال د نرخونو د کنټرول څرګندونې کوي، چې دغه مسوولیت په ولایتونو کې د ښاروالیو له لوري ترسره کېږي او د یاد وزارت په کاري مسوولیتونو کې نه شمېرل کېږي.
نیوکې دا دي، چې د روژې میاشتې په رارسیدو سره نه یوازې عام دوکانداران بلکې سوداګر هم د توکو بیې لوړوي.
دوکانداران نیوکې کوي، چې د سوداګرو له لوري پرې توکي په لوړو بیو پلورل کېږي او له همدې کبله دوی هم اړ کېږي، چې بیې لوړې کړي؛ خو د طالبانو سوداګرۍ وزارت بیا د سوداګرو له لوري د دغه ډول کړنو په تړاو څه نه دي ویلي.
د اقتصادي چارو کاروپوهان وايي، یو شمېر سوداګر په لوی لاس خپل توکي د روژې میاشتې ته ساتي او د دغه میاشتې په رانږدې کیدو سره یې سمدواره بازار ته باسي، چې له اصلي نرخ څخه یې په لوړه بیه وپلوري.
نیوکې دا دي، چې سوداګرۍ وزارت له دغو سوداګرو سره د دغو کاروباري سرغړونو په تړاو هېڅ ډول ناستې نه دي کړي او لومړی باید د بیو د څارنې لپاره پر سوداګرو فشارونه راوړل شي.
د کابل په ګډون د هېواد په بېلابېلو ولایتونو کې د روژې میاشتې په رارسیدو سره په بې سارې توګه د توکو بیو لوړې شوي او هم مهاله په هېواد کې د لوږې د ډیریدو اندیښنې هم راپورته شوي.
په بازارونو کې د بیو د لوړیدو سره سره ویره دا ده چې سږ کال په افغانستان کې میلیونونه انسانان له لوږې سره مخ دي او د خوړو لپاره د اړتیا وړ توکي نه لري.
دا غونډه چې د ملګرو ملتونو د بشري حقونو شورا اته پنځوسمه ناسته وه د (کب ۹مه) په جنیوا کې ترسره شوه.
د ملګرو ملتونو ځانګړي راپور ورکوونکي ریچارډ بېنیټ د افغانستان د بشري حقونو د وضعیت په اړه خپل انتقادي راپور وړاندې کړ.
سفیر اندېشه وویل، نړۍوالې هڅې په ځانګړې توګه د اسلامي همکاریو سازمان هڅې د طالبانو د سیاستونو د بدلولو لپاره «بې پایلې» وې.
هغه زیاته کړه: «ډېرو سازمانونو او هېوادونو هڅه وکړه چې د سیاسي او اقتصادي امتیازاتو له لارې د طالبانو په سیاستونو کې بدلون راولي، خو دا هڅې کومه پایله نه لري.»
نصیر احمد اندېشه د ښځو د روغتیايي زده کړو پر بندیز هم نیوکه وکړه او ویې ویل: «طالبانو د دې موضوعاتو په اړه له نړۍ سره د خبرو اترو دروازې تړلې دي.»
هغه د نجونو د زده کړو پر بندیز هم خبرې وکړې، ویې ویل چې دا بندیز له یوې خوا د کم عمره نجونو د جبري ودونو لامل شوی او له بلې خوا د کم عمره میندو شمېر یې ډېر کړی دی.
یونېسف مخکې هم خبرداری ورکړی و چې د سویلي اسیا هېوادونه په ځانګړي ډول افغانستان د نړۍ د کم عمره نجونو د ودونو تر ټولو لوړه کچه لري.
تېر کال د لړم میاشت کې د «رواداري» په نوم د بشري حقونو یوې ادارې هم د افغانستان د ماشومانو پر وړاندې د جبري ودونو او جنسي ناوړه استفادې د زیاتوالي راپور ورکړی و.
سفیر اندېشه دا هم وویل چې په افغانستان کې د بشري وضعیت د لا خرابېدو یو بل لامل د بشردوستانه مرستو کمېدل دي.
هغه زیاته کړه: «کله چې طالبان د بشري حقونو مسله څېړي، د دوی ځواب دا وي چې دا خبرې رد کړي او په دې اړه بحث ونه کړي.»
د اندېشه په وینا، طالبان د افغانستان د بشري حقونو د ښه والي لپاره نیوکې او غوښتنې «غیراسلامي» بولي او دا د افغانستان په کورنیو چارو کې لاسوهنه ګڼي.
افغان کرېکت بورډ ویلي، چې دغه سیالي به د جمعې ورخ د (کب ۱۰مه) د افغانستان پر وخت یوه نیمه بجه پیل شي او افغان لوبډله ورته بشپړ چمتوالی لري.
دغه سیالۍ چې د لاهور ښار په قذافي لوبغالي کې ترسره کېږي هلته هوا پوهانو د باران اټکل هم کړی دی.
د کرېکټ ډېری مینه وال د لوبې پر مهال د باران اټکل خواشیني کړي او هیله لري، چې باران د لوبې خنډ نه شي.
د افغانستان د ملی لوبډلې چټک توپ اچوونکی یمین احمدزی وايي، که څه هم د اسټرالیا لوبډله غوره توپ اچوونکي لري؛ خو افغان لوبدله یې بیا په مقابل کې غوره ور توپ اچوونکي لري چې د اسټرالیا لوبدله به له ستونزو سره مخ کړي.
هغه ویلي، تېر بري ته په کتو سره د افغانستان لوبډله په رواني لحاظ سره په ښه حالت کې دی او د رحمان الله ګربز په ګډون به ابراهیم ځدراڼ هم په نننۍ لوبه کې ښه توپ وهنه وکړي.
د افغانستان دغه تېز توپ اچوونکي اټکل کړی که چېرې د اسټرالیا لوبډله پچه وګټي او توپ وهنه پیل کړي؛ نو په خبره یې افغان توپ اچوونکي به وخت ورنه کړي، څو له درې سوو څخه زیاتې منډې وکړي، او دا به د افغان توپ وهونکو لپاره بیا ښه د پوره کولو لپاره ښه هدف وي.
افغان ملي لوبډلې د اتلانو جام سیالیو کې خپله لومړۍ سیالۍ سویلي افریقا ته وبایلله ؛خو خپله دویمه لوبه یې بیا له انګلستان څخه په خورا حیرانوونکې توګه وګتله، چې د کرېکټ د نړۍوالو شنونکو له لوري یې پراخ هرکلی وشو.
د کرېکټ نړۍوال شنوونکي په دې باور دي، چې افغان ملي لوبډله اوسمهال د نړۍ د سترو لوبډلو څخه یوه ده او هېڅوک یې د وړاندې تګ مخه نه شي نیولی.
انګلستان څخه د بریا په غبرګون کې هندي سندرغاړي عدنان سمېع ویلي و، چې افغان لوبډلې په دغه بري سره له انګریزانو څخه ډیورنډ کرښې غچ واخیست.
راپور زیاتوي چې د طالبانو لهخوا د ښځو پر ژوند سخت محدودیتونه او جنسیتي بېلوالی د دې لامل شوی، چې ښځې له ټولنې و ایستل شي او دې کار بچه بازۍ ته لاره برابره کړې ده.
ډیلي مېل د پنجشنبې په ورځ د (کب ۹مه) په خپل راپور کې لیکلي چې د پخواني جمهوري حکومت جزایي قانون چې په ۲۰۱۸ کال کې تصویب شوی و، بچه بازۍ ته سختې جزاګانې ټاکلې وې.
خو له هغه وروسته چې طالبان واک ته و رسول شول او بهرني ځواکونه له افغانستان څخه ووتل، دا عمل بیا د سیمه ییزو زورواکو ترمنځ پراخ شوی دی.
په راپور کې راغلي په ۲۰۲۱ اګسټ د طالبانو تر بیا واکمنیدو را وروسته دغې ډلې هڅه وکړه، چې نړۍ ته وښیی ګوندې دوی بدل شوي، خو د ښځو پر وړاندې د دوی سخت چلند دغه ادعاوې بې بنسټه کړې.
د ډیلي میل راپور زیاتوي چې د ماشومانو جنسي ځورونه اوس د طالبانو د ځینو چارواکو ترمنځ یوه ښکاره پدیده ګرځیدلې ده.
طالبان سره له دې، چې د «امربالمعروف» افراطي قانون عملي کوي؛ خو له همدې کبله د ښځو منزوي کول او له ټولنیز ژوند څخه ایستل د بچه بازۍ د زیاتیدو لامل ګرځیدلی دی. راپور زیاتوي، دا حالت د طالبانو د مشر هبتالله اخندزاده د افراطي دریځونو پایله ده.
ډیلي مېل وايي، بچهبازي له کلونو راهیسې له قدرت سره تړلې ده او د طالبانو له راتګ وړاندې هم دا پدیده د سیمه ییزو زورواکو ترمنځ عامه وه.
دغه ورځپاڼه لیکي طالبان، چې د اسلامي ارزښتونو تر نامه لاندې جګړې ته خلک هڅوي، پخپله کوچني هلکان له جنسي ځورونو سره مخ کوي.
راپور زیاتوي، دا په داسې حال کې ده چې طالبانو اوس همجنس بازۍ ته د اعدام سزا ټاکلې، خو د ځوانو هلکانو جنسي استثمار ته ځینې کسان د ښځو پر وړاندې تر جنسي تیریو «اخلاقي تر» عمل بولي.
ډیلي مېل په پای کې لیکي، نړیوالې ټولنې، چې میلیاردونه ډالره یې په افغانستان کې ولګول افغان ماشومان یې د طالبانو تر ظلم لاندې یوازې پرېښودل.
تر دې پخوا د جهوري حکومت پر مهال هم یو شمېر بهرنیو رسنیو راپورونه خپاره کړي وو، چې د سیمه ییزو پولیسو قوماندان په کلیو کې له ښایسته هلکانو څخه د بچه بازۍ ګټه اخلي او ان جنسي تېري پرې کوي.
د افغانستان په بېلابېلو ولایتونو کې د دغې ناوړه پدیدې د مخنېوي لپاره د تېر جمهوري نظام پر مهال جدي هڅې وشوې؛ خو بیا یې هم پر مخنیوي بریالي نه شول.
د سیمه ییزو دودونو له مخې د افغانستان په ګوډ ګوډ کې که څه هم په ټولنیز لحاظ خلک له بچه بازۍ څخه سخته کرکه کوي؛ خو بیا هم د ځینو زورواکانو او شتمنو ترمنځ د ښایسته هلکانو ساتنه یا بچه بازي د سیالۍ په یوې چارې بدله شوې ده.
ټيم بورچېټ چې د ټينسي ایالت جمهوري غوښتونکی استازی دی په يوې خبري غونډه کې وويل، دغه پیسې د ځانګړو الوتنو (چارټر پروازونو) له لارې افغانستان ته لېږدول کېږي او بالاخره د طالبانو او القاعدې لاس ته ورځي.
نوموړي زياته کړه: «هره اوونۍ ۴۰ میلیونه ډالره چې د امریکایانو له مالیاتو راټولېږي، طالبانو ته رسېږي او بیا د پلور لپاره وړاندې کېږي.»
بورچېټ ادعا کوي، چې دا نغدې پیسې افغانستان ته تر رسېدو وروسته طالبانو ته ورکړل کېږي، څو یې پر افغانیو بدلې کړي.
هغه زیاتوي، وروسته بیا طالبان دا پیسې نا دولتي موسسو (NGOs) ته ورکوي، خو دغه موسسې مجبوره وي چې طالبانو ته ترې خپله مالیه ورکړي.
د امریکا د کانګرس دغه غړي د ټرمپ تر لوړې مراسمو دمخه هم هغه ته لیک استولی و، چې د خپلې واکمنۍ په لومړۍ ورځو کې دې پر طالبانو نغدي کڅوړې ودروي؛ خو د هغه له تازه ادعاوو څرګندیږي، چې د دغو پیسو د بندیدو په تړاو لا هم د امریکا ولسمشر خپله کړې ژمنه نه ده عملي کړې.
نیوکې دا دي، چې د امریکا له لوري افغانستان ته لېږل کیدونکې نغدي کڅوړې د نادولتي موسسو سره د بشري مرستو په نامه دي؛ خو دغه پیسې له بېلابېلو لارو څخه د طالبانو تر ګوتو هم ورځي.
د امریکا پر حکومت د څار یو سازمان ادعا کړې وه، چې طالبانو د دغو نغدي کڅوړو د لاسته راوړلو لپاره یو شمېر جعلي نادولتي موسسات هم جوړ کړي دي.
د افغانستان د پخواني نسکور شوي نظام یو شمېر چارواکو په وار وار ادعاوې کړي، چې د امریکا له لوري دغه لېږل کیدونکي نغدي کڅوړې د طالبانو په ګډون یو شمېر نورو ترهګرو ډلو ته ځي او په ترهګریزو فعالیتونو کې هم کارول کېږي.
د پخواني جمهوري نظم لومړي مرستیال امرالله صالح بیا ویلي و، چې د امریکا د دغو نغدي کڅوړو له کبله طالبانو خپل جوړښتونه پیاوړي کړي او له همدې کبله به په افغانستان کې د بشري حقونو سرغړونې او د دغه ډلې افراطي بندیزونه لا پسې ډېر شي.
هغه همدا راز له ډونالډ ټرامپ څخه غوښتنه کړې وه، چې د بایډن ادارې هغه کارکوونکو څخه دې څېړنې وکړي او د محاکمې میز ته دې یې راکش کړي، چې طالبانو ته یې دغه نغدي کڅوړې په کوم بنسټ استولي دي.
تر دې وړاندې د امریکا د ډاج ادراې مشر او د نړۍ لوی شتمن اېلن ماسک هم طالبانو ته د امریکا له لوري هره اوونۍ د څلوېښت میلونه امریکایي ډالرو پر لېږد اندېښنه او حیرانتیا ښودلې وه.
هغه پوښتنه کړې وه، چې اخر ولې طالبانو ته امریکا دا پیسې لېږي؟
