د چاپېریال ساتنې نړۍواله ورځ؛ افغانستان د اقلیمي بدلونونو له امله ترټولو اغېزمن هېواد دی

نن (د جون ۵مه) د چاپېریال ساتنې له نړۍوالې ورځې سره سمون لري؛ خو افغانستان دغه ورځ داسې مهال نمانځي، چې د اقلیمي بدلونونو له امله ترټولو ډېر اغېزمن هېواد دی.

که څه هم افغانستان د اقلیمي بدلونونو له امله ترټولو ډېر اغېزمن هېواد دی؛ خو د نړۍوالې اقلیمي ککړتیا په برخه کې بیا کوم ځانګړی رول نلري.
اقلیمي بدلون چې تر ډېره د شین کوریزه ګازونو له امله پیدا کېږي، په افغانستان کې نه تولېدېږي.
د اقلیمي بدلونونو له امله په افغانستان کې د وچکالیو، سېلابونو، د خوړو کمښت او د اوبو نشتوالي ستونزې ورځ تر بلې پراخېږي، چې دغه ستونزې د خلکو د بې‌ځایه کېدو، بې وزلۍ او د ټولنیز ټیکاو د کمزورې کېدو لامل شوې دي.

که څه هم د افغانستان اقلیمي ناورین نړۍوال ملاتړ ته اړتیا لري؛ خو د طالبانو حکومت تر اوسه پورې په دې برخه کې نه کومه ځانګړې طرحه لري، نه بنسټیزه پالیسي او نه هم نړۍوالې همکارۍ ته لاسرسی لري.
طالبان ان په دې نپوهېږي، چې دغه ناورین څنکه مهار کړي؛ ځکه چې واک ته د طالبانو له رسېدو وروسته دغې ډلې په ټولو دولتي ادارو کې د مسلکي کسانو پر ځای خپل کسان او په ځانګړې توګه ملایان ګومارلي دي.
دا مهال د طالبانو د چاپېریال ساتنې اداره نه اقلیمي پالیسي لري، نه ملي ستراتیژي او نه یې هم د اقلیمي بدلون په اړه کوم پلان له نړۍوالو سره شریک کړی دی او ښایي په دې اړه معلومات هم ونه لري.
طالبان له نړۍوالو اقلیمي تړونونو سره نه‌ یوازې دا چې تعامل نه لري؛ بلکې د معلوماتو راټولولو سیستمونه یې هم له کاره لوېدلې دي.

اقلیمي بدلون څنګه پېښېږي؟

که څه هم اقليمي بدلونونه پخوا هم پېښ شوي؛ خو اوسني بدلونونه په تاریخ کې تر بل هر وخت بې ساري ګڼل شوي دي.
د اقلیمي بدلون اصلي لامل د شین کوریزه ګازونو او په ځانګړې توګه د کاربن دای اوکساید (CO2) او میتان ګازونو خپراوی ښودل شوی دی.
کله چې پر ځمکې شین کوریزه ګازونه ډېر تولید شي، دغه ګازونه فضا ته خېژي او د هوا په ترکیب کې وراضافه کېږي چې ورسره اقلیم بدل او هوا ګرمه شي، چې همدغو ګازونو ته شین کوریزه ګازونه ویل کېږي.
د سایسنپوهانو په باور که تودخه کابو نشي او د شین کوریزه ګازونو کچه راکمه نشي؛ نو ښايي راروانه پېړۍ پر ځمکه د انسانانو ژوند تر بل هر وخت سخت او له کړاوونو ډک شي.
له بل پلوه تولیدي کارخونې او فابریکې هم د تولید لپاره اړ دي چې د تېلو، ډبرو سکرو، لرګيو او داسې نور سون توکي وکاروي؛ چې له امله يې ډېر لوږي توليدېږي، چاپېریال ککړېږي او د اقلیم بدلېدو ته زمینه برابرېږي.
ساینس پوهان په دې باور دي:« که غواړو تر ۲۰۵۰ کاله پورې د اقلیمي بدلون کچه صفر ته ورسېږي، داسې تکنالوژي ته اړتیا لرو چې کاربن لرې یا ټول کړي. دا په دې معنا چې څومره ګاز موږ هوا کې خوشي کوو؛ هغومره باید بېرته ترې ټول کړو.»
دامهال د ځمکې په تودوخه کې د نړۍوالې کچې پرتله دوه برابره زیاتوالی راغلی.

پر افغانستان د اقلیمي بدلون اغېزې

اقلیمي بدلون په بېلابېلو برخو کې افغانستان اغېزمن کړی، چې دلته یې ځینې بېلګې یادولای شو:
وچکالي او اوبو کمښت: د ۲۰۲۱ څخه تر ۲۰۲۵کاله پورې په پرله‌پسې توګه وچکالۍ د کرنې او مالدارۍ سکټورونو ته سخت تاوانونه اړولي دي.
په تېرو څو کلونو کې افغانستان له سختې وچکالۍ سره مخ دی. د بارانونو کمښت او واورو نه ورېدل د سېندونو، چينو او زېرمو اوبه کمې کړې دي. ډېر کرنیز محصولات له منځه تللي دي. تر ډېره خلک له کلیو څخه ښارو ته کډه کوي؛ ځکه چې کرنه او مالداري نه‌شي کولی.
سېلابونه: د ۲۰۲۴ کال په مئ میاشت کې سېلابونو یوازې په بدخشان، بغلان او غور کې له ۳۰۰ څخه زیات کسان مړه او زرګونه کورونه ویجاړ کړل.
کله کله سخت بارانونه ورېږي، چې ورسره سېلابونه راوځي. دغه سېلابونه کورونه، ځمکې او لارې ویجاړوي او د خلکو ژوند ته مستقیم ګواښ پېښوي.
د کرنیزو حاصلاتو کمښت: د اقلیمي بدلون له امله د غنمو، وربشو او نورو خوړو حاصلات له ۲۰تر ۳۰ سلنه پورې راکم شوي.
د خوراکي ناامنۍ زیاتوالی: شاوخوا ۱۵ مېلیونه خلک له سختو خوراکي ستونزو سره مخ شوي دي.
وچکالي او د کروندو خرابوالي د غلو او سبو تولید کم کړی او د خوراکي توکو بیې ورسره لوړې شوې دي.
له بل پلوه په ماشومانو کې د خوارځواکۍ کچه هم لوړه شوې ده.
د تودوخې زیاتوالی: په دوبي کې ګرمه څپه پر ځنګلونو، بوټو او وحشي ژوند ناوړه اغېزه کوي. ځینې وختونه په ځنګلونو کې اورلګېدنه هم له همدې امله رامنځته کېږي.
د کډوالۍ زیاتوالی: د اقلیمي بدلون له امله خلک اړ کېږي، چې خپل کلي پرېږدي او تر ډېره ښاري سیمو ته کډه وکړي.
د بوټو او حیواناتو تلف کېدل: وچکالي، تودوخه او چاپېریالي بدلونونه د ځناورو طبیعي ژوند له منځه وړي.
ځیني څاروي مهاجر کېږي او یا هم ورکېږي. د اقلیمي بدلونونو له امله د بوټو طبیعي ډولونه هم له منځه تللي دي.

د نړۍوالو بنسټونو کمزورتیا

واک ته د طالبانو له رسېدو وروسته د چاپېریال ساتنې اداره (NEPA) له خپل اصلي استقلال او بودجې څخه بې‌برخې شوې ده.
ګڼ علمي، تخنیکي او څېړنیز بنسټونه د بودجې د کمښت له امله یا منحل شوي او یاهم په چورلت ډول غیرفعال شوي دي.
له بل پلوه واک ته د طالبانو له رسېدو وروسته نړۍوال اقلیمي تمویلونه هم بند شوي؛ چې تر ډېره یې لامل د نړۍوالې ټولنې له‌خوا د طالبانو حکومت د نه رسمیت پېژندلو له امله دی.
که څه هم په افغانستان کې د ملګرو ملتونو د UNDP، FAO او UNEP ادارې هڅه کوي چې د اقلیمي بدلون ستونزې ته بدیلې لارې پیدا کړي؛ خو دغه اقدامات محدود دي.
له بل پلوه په افغانستان کې په دې برخه کې نه د خلکو ترمنځ عامه پوهاوی شته او نه د سیمو او حکومت ترمنځ همغږي.
که څه هم افغانستان کولای شي د سولر انرژي، د واورینو اوبو مدیریت، د ونو کرل او د اقلیم ضد کرنه پراخه کړي؛ خو دغه اقدامات بنسټیزو پروګرامونو ته اړتیا لري.
ستونزه دا ده، چې طالبان نه د کارپوهانو مشوره اخلي، نه د اقلیم پوهنتوني څېړنې ته ارزښت ورکوي او نه هم سیمه‌ییز مشارکتونه جوړوي.

د چاپېریال ساتنې نړۍوالې ورځې ځانګړي پروګرامونه

خو د افغانستان برعکس په نړۍ کې بیا د چاپېریال ساتنې ورځې د نمانځلو لپاره بېلابېل فعالیتونه او پروګرامونه ترسره کېږي، چې پکې لاندني موضوعات شامل دي:
عامه پوهاوی: د نړۍ په ګوټ، ګوټ کې په دې ورځ ځانګړي ورکشاپونه، سمینارونه او کنفرانسونه ورکول کېږي.
د ناولو سیمو پاکول: په ځینو ښارونو کې بیا په پارکونو، ساحلونو او نورو عامه ځایونو کې د ښځلو پاکولو کمپاینونه هم ترسره کېږي.
د شنې فضا جوړول: په ځینو ښارونو کې بیا په دغه ورځ نیالګي کېنول کېږي او ځیني خلک بیا د خپلو کورونو په انګړ کې باغچې هم جوړوي.
د هنري پروژو نندارتونونه: په ځینو ځایونو کې بیا په دغه ورځ هنرمندان د خپل هنر له لارې د چاپېریال ساتنې پیغامونه رسوي.
د سیمه‌ییزو ټولنو فعالیتونه: په دغه ورځ بیا ځینې سیمه‌ییزې ټولنې سره راټولېږي او د چاپېریال ساتنې په اړه د همکارۍ او لازمو اقداماتو پلانونه جوړوي.
رسنیز کمپاینونه: ځیني فعالان بیا په دغه ورځ د خواله رسنیو له لارې د چاپېریال ساتنې په اړه کمپاینونه پیلوي.

د چاپېریال ساتنې نړۍوالې ورځې تاریخچه

(د جون ۵مه) په۱۹۷۲کال کې په ستکهلم ښار کې د ملګرو ملتونو د چاپېریال کنفرانس کې د چاپېریال ساتنې نړۍوالې ورځ په نوم ونومول شوه. دغه کنفرانس د چاپېریال ساتنې په اړه د نړۍوالو خبرو اترو لومړنی مهم ګام و.
له هغه وروسته په لومړي ځل په ۱۹۷۳کال کې د چاپېریال ساتنې نړۍواله ورځ ونمانځل شوه.
له هغه وروسته بیا ان په ۱۹۹۲کال کې د ریودو Janeiro په کنفرانس کې د چاپېریال ساتنې او پرمختګ په اړه نوې تګلاره جوړه شوه.
له ۱۹۷۲ کال راهیسې (د جون ۵مه) هر کال د بېلابېلو چاپېریالي موضوعاتو په اړه نمانځل کېږي.
د دغې ورځې د نمانځنې ګټه دا ده، چې د خلکو ترمنځ د چاپېریال ساتنې په اړه عامه پوهاوی زیاتېږي او د نړۍوالې همکارۍ په برخه کې هڅو ته لېوالتیا ډېرېږي.
په دغه ورځ د نړۍوالو کنوانسیونونو له لارې د چاپېریال ساتنې په برخه کې مهم تړونونه هم لاسلیک کېږي.
د دغه ورځې نمانځنه د چاپېریال ساتنې په پروژو کې د ټولنو او حکومتونو تر منځ همکاري لاپراخوي.