د تهران پوهنتون استاد او د افغانستان د چارو کارپوه «کیومرث بزدان پناه» وایي، که طالبان ادعا کوي چې هلمند د اوبو د کمښت له ستونزې سره مخ دی، دا خبره په بشپړ ډول ناسمه ده. هلمند د کافي اوبو لرونکی دی، خو د ایران کمزورې سیمهییزه ډیپلوماسي نشي کولای د خپلې حقابې ګټې خوندي کړي.
یزدانپناه له یوې ایراني رسنۍ سره په مرکه کې ټینګار کړی، چې که څه هم د بند جوړول د افغانستان حق دی، خو دا هېواد باید د ګاونډیتوب او د سیستان او بلوچستان د بشري ژوند شرایط په پام کې ونیسي.
هغه وویل، د تیر پُل او ګفګان د بندونو پروژې باید وڅېړل شي، ځکه د دغو پروژو له بشپړېدو وروسته به ایران ان د ډېرو بارانونو په موسم کې هم د اوبو برخه ترلاسه نه کړي.
د ده په خبره، یوازې رسنیزې څرګندونې د ستونزې حل نه دي، ځکه د نړۍ په ځانګړې توګه د منځني ختیځ د وچکالۍ لړۍ د ایران د حقابې د ترلاسه کولو ستونزه نوره هم پېچلې کړې ده.
هغه زیاته کړه، چې د ایران او افغانستان تاریخي ګاونډیتوب او پخواني تړونونه باید په پام کې ونیول شي، خو پر دې تړونونو باید بیا کتنه وشي، تر څو د دواړو لوریو د منلو وړ حل وموندل شي.
دغه کارپوه وویل، چې که د ایران اوبو حق په سمه توګه تامین نه شي، دا به د ختیځ ایران د زر کیلومتره اوږده پوله ییزه سیمه له سختو امنیتي، حکومتي او چاپېریالي ننګونو سره مخ کړي، په ځانګړي ډول سیستان او بلوچستان چې د هلمند سیند وروستۍ برخه ورته رسېږي.
یزدانپناه هغه کسان ملامت کړل، چې د افغانستان په چارو کې یې کلونه مسوولیتونه لرل او د سترې بودیجې لرلو باوجود یې د ملي او سیمهییزو ګټو په خوندیتوب کې مهم ګامونه وانخیستل.
هغه زیاته کړه، چې اوسمهال طالبانو د هریرود مسیر بدل کړی او د ایران خاورې ته د اوبو د ورتګ مخه یې نیولې ده، چې دا د ایران د ډیپلوماسۍ او پلان جوړونې د کمزورتیا ښکارندویي کوي.
هغه وړاندیز وکړ، چې ایران باید بدیله لارې هم په پام کې ونیسي، لکه د عمان له سمندر څخه د اوبو انتقال د هامون جهیل او د جازموریان دښتې ته څو د سیستان او بلوچستان د اوبو اړتیاوې پوره شي.
یزدانپناه وویل، چې طالبان نشي کولای د دې په بدل کې چې ایران یې په رسمیت وپېژني، د اوبو حق ورکړي. د هغه په وینا، دا به د سیاسي ذلت بېسارې بېلګه وي.
هغه وړاندیز وکړ، چې که طالبان د ایران د حقابې په ورکولو کې همکاري ونه کړي، ایران باید خپل فشار راوړونکي وسایل وکاروي، لکه د غېرقانوني افغان کډوالو اېستنه یا د افغانستان لپاره د چابهار بندر او نړۍوالو اوبو ته د لاسرسي محدودول.
د هغه په باور، هند او امریکا د افغانستان د بندونو په پروژو کې ښکېل دي، خو که دا خبره سمه وي، دا د ایران د بهرنیو چارو د وزارت د بې مسوولیتۍ ښکارندویي کوي.
هغه وویل، چې ایران باید له هند سره خبرې کړې وای، څو له دغو پروژو لاس واخلي، خو امریکا طبیعي ده چې د ایران سره د اوږدمهاله شخړو له امله د دغو پروژو ملاتړ وکړي.
یزدانپناه ټینګار وکړ، چې د افغانستان په اړه د ایران اوسنی دریځ ډېر پڅ دی او په لومړیتوبونو کې یې دقت نشته، چې دا مسله د دواړو هېوادونو په اړیکو او د ایران په سیمهییز ځواک منفي اغېزه کولی شي.
د یادولو وړ ده، چې د افغانستان او ایران تر منځ د حقابې معاهده په ۱۳۵۱ کال کې د دواړو شاهي حکومتونو د لومړي وزیرانو تر منځ لاسلیک شوه. دغه هوکړه یوه سریزه، ۱۲ مادې او دوه پروتوکولونه لري.
په دغه هوکړه کې راغلي، چې افغانستان باید په یوه نورمال کال کې په منځنۍ کچه په ثانیه کې ۲۲ متر مکعب اوبه ایران ته د حقابې په توګه ورکړي.
د کابل ښار یوې اوسېدونکې افغانستان انټرنشنل – پښتو ته وویل، چې په رسټورانټونو کې د ښځو او نارینه وو د ځایونو د جلا کولو بهیر پیل شوی دی.
هغه چې یوه واده شوې مېرمن ده، وایي چې که له دې وروسته له خپل خاوند سره رسټورانټ ته ولاړه شي، نو پکار ده چې د طالبانو د لارښوونې پر بنسټ خپله د ښځو په برخه کې کېني او خاوند یې د نارینه وو په برخه کې.
هغې د خواشینۍ په څرګندولو سره وویل: «یو رسټورانټ مو پر مخ خلاص و، چې هغه راباندې بند شو.»
د دې خبر د کرهوالي د معلومولو لپاره مو د مشتريانو په بڼه له څو رسټورانټونو سره اړیکه ونیوله او ورته مو وویل: «مونږ یوه کورنۍ مېلمستیا لرو چې ښځې او نارینه دواړه پکې شامل دي. خو د دغو رسټورانټونو ځینو ځواب ورکوونکو مونږ ته په ټینګه وویل چې د ښځو او نارینه وو ګډه ناسته په بشپړ ډول منع ده، ان که یوازې یوه مېرمن او خاوند، یعنې دوه کسان هم وي.
له رسټورانټونو سره د اړیکو تر نیولو وروسته مو پام شو، چې ډېرو یې په خپلو رسمي پاڼو کې د ښځینه کارکوونکو د ګومارنې خبرتیاوې هم خپرې کړې دي، چې دغه خبرتیاوې له همدې محدودیتونو سره تړاو لري.
اخوا د رسټورانټونو مالکان وايي، چې دغه نوي محدودیت د هغوی پر کاروبار ناوړه اغېز کړی او د ډېری کورنیو د راتګ مخه یې نیولې ده.
د دوی په وینا، مخکې به کورنۍ د یو ځای ناستې له امله خوښ وو، خو اوس ډېری خلک غواړي د کور دننه خواړه وخوري او د ګډې ناستې د نشتوالي له کبله بهر خوراک ته زړه نه ښه کوي.
د کابل ښار د منځنۍ کچې د یوه رسټورانټ مالک د امنیتي دلایلو له امله د نوم د نه ښودلو په شرط افغانستان انټرنشنل – پښتو ته وویل: «موږ ته څرګندې لارښوونې شوي چې که ښځې او نارینه یو ځای کېني، زموږ رسټورانټ به وتړل شي او جریمه به شو. پخوا مو د کورنیو لپاره ځانګړې خونې لرلې، خو اوس باید ښځې او نارینه په جلا ځایونو کې کېني. دې کار زموږ د مشتریانو شمېر ډېر راکم کړی دی.»
د کابل په وزیر اکبر خان سیمه کې د یوه بل رسټورانټ چلونکی وايي، چې دا بندیز د دوی د پلور د کچې د ښکته کېدو لامل شوی دی: «کله چې کورنۍ یو ځای خواړه خوري، د هغوی خوند بل وي. اوس چې د مېړه او ښځې تر منځ د ناستې اجازه نشته، ډېری خلک یوازې خواړه اخلي او ځي.»
بلخوا، بیا عام خلک د طالبانو له خوا دا نوی بندیز د وګړو په شخصي ژوند کې د مداخلې په معنا ګڼي.
د ښار یوه اوسېدونکې چې له مېړه سره یې د یوه هوټل مخې ته ولاړ وو، افغانستان انټرنشنل – پښتو ته په خپلو خبرو کې وویل: «زه نه پوهېږم چې زموږ یو ځای کېناستل څه ستونزه جوړوي. موږ مېړه او ښځه یو، د خپلې کورنۍ غړي یو. دا په شخصي ژوند کې مداخله ده او هېڅ اسلامي دلیل نه لري.»
د امر بالمعروف له لوري په رسټورانټونو لګېدلی دا نوی بندیز که څه هم د عامو خلکو له غبرګونونو سره مخ شوی، خو ځیني کسان چې ځان د اسلامي ارزښتونو ملاتړي بولي، د طالبانو له دې پرېکړې ملاتړ کړی دی.
قاري ابوبکر چې د کابل ښار د پنځمې ناحیې اوسېدونکی دی، افغانستان انټرنشنل – پښتو ته وایي: «اسلام د ښځو او سړیو تر منځ د محرمیت حدود ټاکلي دي. ګډې ناستې ډېری وخت ناوړه پیغامونه ورکوي. که څوک غواړي له کورنۍ سره خواړه وخوري، نو په خپل کور کې دې دا کار وکړي، خو په عام ځای کې باید اصول مراعت شي.»
دا په داسې حال کې ده، چې څو ورځې مخکې له کابل څخه باوري سرچینو افغانستان انټرنشنل - پښتو ته د پنجشنبې په ورځ (د زمري ۱۶مه) وویل، چې د طالبانو د امر بالمعروف محتسبان له څو ورځو راهیسې په کابل کې کور په کور ګرځي، کورني سینګارتونونه بندوي او د هغوی وسایل له ځان سره وړي.
دا لومړی ځل نه دی، چې طالبان د ښځو پر فعالیتونو بندیز لګوي. له ۲۰۲۱کال راهیسې د نجونو ښوونځي، پوهنتونونه، دفترونه، پارکونه او مسافرت ټول د محدودیتونو لاندې راغلي دي. اوس، تر دې بندیزونو وروسته کور هم د مېرمنو لپاره د کار ځای نه دی پاتې شوی.
د ښځو له اړیکو او کلتوري ژوند وروسته، اوس د هغوی د عامه ځایونو د کارونې محدودیتونه هم ورځ تر بلې ډېرېږي.
د ښځو د حقونو فعالان وايي، چې دا ډول بندیزونه یوازې د ښځو پر ژوند نه، بلکې د کورنیو پر ټولنیز جوړښت هم منفي اغېز کوي. لیلو افغان چې د ښځو د حقونو فعاله ده، افغانستان انټرنشنل – پښتو ته وایي: «کله چې ښځه د مېړه ترڅنګ په یوه عام ځای کې د خوړو اجازه نه لري، دا یوازې د ښځو د حذف کولو د لړۍ یوه بله لړۍ ده.»
په همدې حال کې د طالبانو د امر بالمعروف وزارت چارواکو په نارسمي ډول افغانستان انټرنشنل – پښتو ته ویلي، چې دغه اقدام د «اسلامي شریعت د عملي کولو» برخه ده او ټول رسټورانټونه باید د دې سپارښتنې جدي پلي کولو ته ژمن وي.
د جون پر ۳مه، له ۲۷ څخه ډېر ولایتونه یا محاصره او یا د طالبانو تر سخت فشار لاندې وو. لویې لارې چې د ښارونو ترمنځ یې د تګ راتګ رګونه پرانېستل، یوه یوه پرې کېده. د کندهار ـ هرات او کندهار ـ لښکرګاه لارې د طالبانو په واک کې وې او ښار ته د اکمالاتو شریانونه پرې شوي وو. له ۳۰ د ډېرو ولایتونو د مرکزونو او ولسوالیو ترمنځ لارې هم د طالبانو له خوا تړل شوې وې.
په کندهار کې کلونه اوږدو قبیلوي سیالیو او د سیاسي نفوذ پر سر پټو شخړو د امنیتي جوړښت ستنې کمزورې کړې وې. د کرزي د وروڼو، جنرال رازق، ګل اغا شیرزي او کلیمالله نقیبي ترمنځ سیاسي کړکېچ او د امتیازونو پر سر اختلاف ملکي او نظامي جوړښتونه کمزوري کړي وو. پوځي امکانات ډېر وو، خو د طالبانو د پرمختګ د مخنیوي انګیزه کمزورې شوې وه.
د جنرال رازق د ورور تادین خان د واک مزي، چې یو وخت د کندهار خورا ځواکمن امنیتي کس بلل کېده، ورو ورو سستېدل. سیاسي خلکو د ده د رول په اړه دوهډوله نظرونه لرل: ځینو باور درلود چې د هغه نږدې کسان په قصدي ډول د طالبانو د پرمختګ مخه نه نیسي، خو نورو ګوته د مرکزي حکومت پر لور نیوله چې د روغې جوړې سیاستونه یې ناکام دي او د ښار پر څنډو او ولسوالیو د پرلهپسې جګړو او د پوستو د سقوط پر وړاندې بې غوري کوي.
طالبان د ښار په دروازو کې
د جون په لومړیو کې د جګړې لمبې په ارغنداب، پنجوايي، ډنډ، ژړۍ، شاولیکوټ او میوند کې بلې شوې. هره ورځ چې تېرېده، جګړه د ښار دروازو ته یو ګام نږدې کېده.
د جون پر ۱۹مه، کابل د دفاعي مشرتابه د بدلون اعلان وکړ او جنرال بسمالله محمدي د دفاع وزارت سرپرست شو او جنرال ولي محمد احمدزی لوی درستیز، خو په کندهار کې یوازې د ژړۍ، ډنډ، دامان، پنجوايي، سپین بولدک او تخته پل ولسوالۍ لا د حکومت تر کنټرول لاندې وې؛ جګړه د ښار پر کمربندي حوزو متمرکزه وه.
د جولای پر ۵مه د کورنیو چارو وزیر عبدالستار میرزکوال او لوی درستیز ولي محمد احمدزی کندهار ته راورسېدل، خو د دوی راتګ د جګړې د شدت مخه ونه نیوله. سپین بولدک، تخته پل او ډنډ لا هم تر سختو بریدونو لاندې وو او د ښار درې څنډې د پرلهپسې ډزو او چاودنو شاهدې وې.
د کورنیو چارو او ملي فاع وزارتونو هڅه کوله کندهار ښار خوندي کړي، خو د امنیه قوماندانۍ په تشکیلاتو کې بدلون او د تادین خان او د هغه د نږدې کسانو بې واکه کېدو یو شمېر سرتېري، چې تر ډېره د جنرال رازق کورنۍ ته وفادار وو، له جګړې زړه ماتي کړل.
د جولای پر ۸مه جنرال سالم احساس د امنیه قوماندان په توګه وټاکل شو، خو د امنیتي کرښو بېرته رغول او سرتېرو ته بېرته ډاډ او روحیه ور کول اسانه کار نه و.
افغان ځواکونو په پرله پسې ډول د سیاسي ملاتړ نشتوالی یاداوه او پر مشرانو یې نیوکې کولې، چې ددوی اړتیا وړ ملاتړ نه کوي. د کندهار روغتونونه د امنیتي ځواکونو له ټپي سرتېرو ډک وو، چې د ځینو وضعیت خورا کړکېچن و. ګڼو پوځیانو خپلې پوستې پرېښودې او په ځینو پوستو کې د سرتېرو شمېر د طالبانو په پرتله کم و.
د کندهار نوي والي روح الله خان زاده د جولای پر۱۷ مه په یوه خبري ناسته کې د کندهار په ناکراریو کې د دغه ولایت سیاسي کسان ښکیل وبلل، چې دده په وینا، له کابل نه سرتېرو ته د پوستو د پرېښودو امرونه ور کوي.
خان زاده وویل، چې « کندهار سیاسي سقوط کړی، کندهار نظامي سقوط نه دی کړی».
هغه تور ولګاوه چې پوستې په یوه یوه ټیلیفون پرېښودل شوې او سرتېري په کورونو کښېناستلي دي.
خو ولسوالۍ یو په بل پسې سقوط کېدې او د جولای پر ۲۴مه، د ښار مهمه دروازه پنجوايي د طالبانو لاس ته ولوېده. د دې ولسوالۍ امنیه قوماندان نظرعلي د تادین خان نږدې ملګری و او تر دې وړاندې د ارغستان، خاکریز، معروف او میوند ولسوالیو د لویو لارو قوماندان و، چې لا له وړاندې د نوموړي د ماموریت پرمهال سقوط شوې وې.
په همدې ورځو کې حکومت د «ولسي پاڅون» تر نامه لاندې خلکو ته وسلې ورکړې، چې د طالبانو پر وړاندې ودرېږي، خو د جګړې په ډګر کې حقیقت بل څه و، ځکه حکومت خپلو رسمي امنیتي ځواکونو ته اکمالات او روحیه نه شوای ورکولای، نو ولسي پاڅون والو څه کولی شوای؟
د جګړې د پیل او پای ورځې
په کندهار کې د جګړې له شدت او قبیلوي مخالفتونو سره هممهاله د اګسټ پر څلورمه د پخواني ولسمشر حامد کرزي په مشرۍ د کندهار د قومي او نفوذ لرونکو کسانو ترمنځ له ناستې وروسته تادین خان بېرته کندهار ته ولاړ چې له خپل نفوذ څخه په استفادې په ښار کې د جګړې او د طالبانو د پرمختګ مخه ونیسي، خو کندهار ته د تادین خان سفر د جګړې پر لیکو مثبت اغېز نه درلود.
تردې وخته یوازې تخته پل ولسوالي د حکومتي ځواکونو په لاس کې وه او د ښار د ځینو برخو په ګډون ټولې ولسوالۍ د طالبانو په واک کې وې.
تادین خان، چې په کندهار کې یې خپل نظامي واک او د ورور غښتلی مورچل له لاسه ور کړی و، یوه اونۍ وروسته بېرته کابل ته ستون شو او وروسته د اګسټ پر ۱۳مه نېټه له خپل بل ورور عبدالخالق سره یوځای متحده عربي اماراتو ته ولاړ.
د اګسټ پر ۱۰مه نېټه د کندهار له ۱۷ ولسوالیو څخه لا هم تخته پل ولسوالي د حکومت په لاس کې پاتې وه؛ ۱۶ ولسوالۍ سقوط شوې وې او د ښار پر امنیتي حوزو جګړه روانه وه. د ښار جګړه ییزې نقشې او د مقاومت وروستۍ نازکې کرښې ښودله، چې پر کندهار د جمهوري نظام د واکمنۍ پای نږدې دی.
د اګسټ پر ۱۱مه طالبانو پر ښار سخت برېدونه پیل کړل او پر سبا یې د کندهار په اوومه امنیتي حوزه کې د کندهار عمومي زندان مات کړ او له ۱۰۰۰ ډېر بندیان یې خوشې کړل.
د اګسټ پر ۱۳مه کندهار په بشپړه توګه نور د طالبانو لاس ته لوېدلی و. د ولایت مقام، امنیه قومانداني او د ملي امنیت ودانۍ ټولو د بې وسۍ نښې ښودلې او چارواکي یې له جګړې پرته قول اردو ته ولاړل.
پر همدې شپه د ملا صاحب سرای په نوم د ځانګړو ځواکونو له عمومي قوماندانۍ څخه د ځانګړو ځواکونو سرتیري د کندهار قول اردو او هوايي ډګر ته ولېږدول شول او دغه مرکز د هوايي برېدونو په واسطه په بشپړ ډول ویجاړ او ټول نظامي وسایل یې له منځه یووړل شول.
د اګست پر ۱۵مه نېټه د کندهار والي روح الله خانزاده، د ولسي جرګي غړی سید احمد سیلاب او د مرکچي پلاوي غړی کلیم الله نقیبي د طالبانو له یو شمیر سیمه ییزو مسوولانو سره یوځای د رسنیو پر وړاندې راښکاره شول او کندهار په رسمي ډول طالبانو ته وسپارل شو.
کندهار، چې په ۲۰۰۱ کال کې د متحده ایالاتو او ایتلافي ځواکونو پر وړاندې د طالبانو د مقاومت وروستی ځای و، یوځل بیا ددې ډلې لاس ته ورغی او خپل سیاسي مرکز یې وګرځاوه. کندهار، چې مخکیني ولسمشر اشرف غني په خپلو ویناوو کې د افغانستان سیاسي زړه باله، اوس د طالبانو د واک په مرکز بدل شوی او د افغانستان د نورو ولایتونو په څېر د طالبانو تر بندیزونو، سخت دریځیو او محدودیتونو لاندې تریخ دور تجربه کوي.
