عبدالغفور لېوال
د قومونو او قبایلو چارو وزارت پخوانی سرپرست وزیر او په ایران کې د افغانستان پخوانی سفیر
څېړونکی، د قومونو او قبایلو چارو وزارت پخوانی سرپرست وزیر او په ایران کې د افغانستان پخوانی سفیر
د قومونو او قبایلو چارو وزارت پخوانی سرپرست وزیر او په ایران کې د افغانستان پخوانی سفیر
څېړونکی، د قومونو او قبایلو چارو وزارت پخوانی سرپرست وزیر او په ایران کې د افغانستان پخوانی سفیر
د اپرېل په ۲۲مه ترغرمې وروسته د هندي کشمېر د پهلګام پر سیلانیو برید کې تر ۲۶ اوښتي ګرځندوی ووژل او یو شمېر نور ټپیان شول. د هندوستان لومړي وزیر نریندرا مودي سعودي عربستان ته خپل سفر نیمګړی پرېښود راستون شو او په یوه امنیتي ناسته کې یې پاکستان ته په غوسه ګوته وڅنډله.
که د اسیا او افریقا اقلیمي نقشه وګورئ، نو د چین له سهیل- لویدیځ او هندوستان له شمال- لویدیځه رانیولې، بیا تر افغانستان، ایران منځني ختیځ او د افریقا تر شمال پورې به مو پام یوې وچې، کمورښته او وچې جغرافیا ته ورواوړي.
څو ورځې وړاندې د فرانسې په بوردو ښار کې یو افغان ځوان راپاڅېد او بل افغان ځوان یې د ښار منځ کې په چاړه حلال کړ او په سړه سینه ورته کېناست چې هغه مړ شي او دی پولیس ونیسي. دغې او دې ته ورته نورو ګڼو پېښو اروپایانو ته د افغانانو په اړه ګڼې پوښتنې راولاړې کړې دي.
هغوی، چې تل د « مرګ منظره» لولي، د ژوند منظره ورته توره ښکاري. هغه وګړي، چې د مړیو په نړۍ کې ورک دي ژوند فاسدوي. د مرګپالنې په ناروغۍ اخته ذهنونه او فکرونه د ژوندي بشریت لپاره د فکري او ذهني زامبیانو په شان ګواښونکي دي.
نوورځ یا نوروز تر دې وړاندې چې په لوی لاس په کومه ګروهه (عقیده) یا سیاست پورې وتړل شي، ډېر ساده یې پېژندلی شو؛ دا د طبیعت د فطرت جشن دی، د پسرلي د رارسېدلو جشن او د ترټولو طبیعي کالهیندارې (تقویم) په حساب د کال د رانوي کېدو د خوښۍ او سمسورتیا و راپنځېدلو د احساس جشن.
پاکستان په ۱۹۴۷ کې وزېږول شو.د سړې جګړې په ترټولو تودو شېبو کې. دویم نړیوال جنګ نوی پای ته رسېدلی و. سوسیالیستي شوروي نیمايي اروپا لاندې کړې وه او مخ په جنوب راروانه وه. انګلو- امریکا د پیاوړې کېدوني شوري اتحاد ویرې په سر اخیستې وه.
بُت چې ځینې پښتانه لیکوال یې (بوت) هم لیکي، ګڼ وییپوهان یې له ( بُد، بُدهـ، بودا) څخه رااخیستل شوی نوم ګڼي. بودیزم د تاریخي افغانستان د یوې پراخې جغرافیا دین و او په ټوله بودايي سیمه کې د بودا پژې (مجسمې) جوړېدې، ځکه نو د هغه نوم د بُت په بڼه پر ټولو پژو/ مجسمو عام شوی دی.
سیاسي بدلونونه ترهغو په ټولنیزو تلپاتې بدلونونو اوښتلای نهشي، چې په یوه فرهنګي بهیر کې د ټولنې قاعده روښانه شوې نهوي.
د نوموتې امریکايي مجلې ټایم Time پر پوښ د ایلان ماسک یو عکس خپور شوی، چې پکې دغه امریکايي میلیاردر او د ګڼو تکنولوژیکي – فضايي شرکتونو څښتن و نوښتګر د امریکا د ولسمشرۍ د میز ترشا نېغ ناست دی او د میز پر سر یوازې د کافي یوه پیاله د ده تر مخ ایښې ده.
دا ورځې، یو له مهمو(!) خبرونو څخه دا دی، چې امریکا ګواکې ۱۵ میلیونه ډالر د اوسنیو واکمنو د ورځنۍ کارونې پهپار د بلاربولو د مخنیوي په کڅوړو (کانډمونو) لګولي دي. خلک حیران دي، دا یعنې څه؟
تقریباً هر افغان هرځای چې له بل سره مخ شي،نو یوه پوښتنه به یې دا وي: - چې څه به کیږي؟ ملامت نه دي. هغوی چې په وطن مېشت دي د ژوندي پاتېدا لپاره بدلون غواړي، د خپلو لوڼو او خویندو برخلیک ته یې زبون وهل شوی او له خپلو انساني حقونو محرومیت یې ژوند ورتریخ کړی.
څو ورځې وړاندې په اسلام اباد کې د اسلامي هېوادونو یوه نړیواله غونډه جوړه شوه، چې په هغې کې په اسلامي هېوادونو کې د نجونو د زدکړو په اهمیت خبرې وشوې، پرته له دې چې څوک وپوښتي، چې ولې او چا په اسلامي هېوادونو په تېره افغانستان کې د نجونو د زدکړو مخه ډب کړې ده؟
تر ډیورند کرغېړنې کرښې هاغاړه په ټوله پښتون مېشتې خاوره اور بل دی. جګړې، ترهګرۍ، وژنو، لوټ تالان، بېقانوني، جبري کډالۍ او بېځایه کول، لوږه، محرومیت، رادیکالیزم، اغوا برای تاوان او د ملتپالو په نښه کېدل ددې لوی ناورین ځينې برخې دي، چې له محکومو او محرومو پښتنو څخه قربانۍ اخلي.
د افغانستان د ټولنې په اړه د بهرنیانو له څو ناسمو کلیشهيي انګېرنو څخه یوه دا ده، چې ګواکې افغانستان یوه قبایلي ټولنه ده او د ټولیزې ربړې و کړکېچ لامل یې همدا دی. دغه ناسمه انګېرنه په سوریه کې د پخوانیو یاغیانو او د نویو واکمنو ډلمشر ته هم ور رسېدلې ده.
«شام»یا «شامات» پخوا یوه پراخه جغرافیا وه، چې اوسنۍ سوریه، فلسطین، اردن، لبنان او ان د ترکیې و عراق څه څنډې یې رانغاړلې. د دې سیمې سیاسي پولې تل بدلېدې رابدلېدلې، تر دې چې نن ورځ شام یوازې د دمشق ښار حدودو ته وايي او د دمشق اصلي هستوګن شامیان ګڼل کیږي.
څو ورځې وړاندې په سعودي عربستان کې د امریکايي سندرغاړې جینیفر لوپز کنسرت او ورسره د جامو ښوونې یو نندارتون جوړ شو، لوپز نیمه بربنډه د نندارې پرغولي راښکاره شوه او نورې نیمه بربنډې نڅاګرې ورسره ونڅېدې.
د یوې پلرینې سکه زامن و لوڼه چې د یوه نیکه وینه یې په رګونو کې چلیږي، نن په خپلومنځونو کې جنګول کیږي، لسګونه لسګونه وژل کیږي، خو هیڅوک دې پوښتنې ته ځواب نهلري چې ولې؟
هغه دوستان، چې د کابل په خیرخانه مېنه کې، زموږ د ارواښاد استاد اکاډمېسین پوهاند رشاد کور ته تللي وي.
د اطلاعاتو ترلاسه کولو حق، د وگړیو هغه بنسټيز حق دی، چې د مدني او سیاسي حقونو د نړۍوال میثاق د ۱۹مې مادې پر بنسټ هر وګړي ته حق ورکوي؛ ټولو هغو اطلاعاتو ته لاسرسی ولري، چې د ده په فردي، ټولیز او ټولنیز ژوند پورې تړاو لري او د ده معنوي او مادي ژوند ترې اغېز موندلای شي.
د خیبر تاریخي جرګه له پیله تر جوړېدو او پایه پورې یوه د عطف داسې کرښه ده، چې د پښتنو ملي مبارزې ته یې نوی تګلوری او لیدلوری وټاکه.
په خیبر کې د پښتنو «قومي عدالت» ستره جرګه له سختو پړاوونو په راتېرېدلو سره پیل شوه. د دې جرګې په اړه تبصرې بیخي زیاتې دي، رنګارنګ دي، اندېښنې شته، هیلې شته، لوی توقعات هم شته او معقولې تمې هم.
هغه لوبه، چې د سړې جګړې له پای ته رسېدو وروسته، د افغانانو په پراخه جغرافیه کې راپیل شوه، ورو ورو یې د ډیورند د ښکېلاکي کرښې د راکاږلو منطق روښانه کړ. د انگریزي ښکېلاک پانګوالې ټلوالې ته باید دلته د خپلو سیالانو د ویرولو لپاره د جهل و جنګ و مغزمینځنې یوه جغرافیا جوړه شوې وای.
په روستیو کې خواشیني خبرونه خپاره شول:
د نجونو زدکړې منع وې. اوس یې په اړه خبرې، بحث او پوښتنې هم منع کړای شوې. موږ په یویشتمه پېړۍ کې ژوند کوو. افغانستان د نړۍ د بشري تجربو لابراتوار دی.
د ۲۰۲۱ کال د اګست پر ۱۵مه په افغانستان کې یو حکومت نه، یو دولت هم نه، بلکې ټول افغانستان سقوط شو. دا احساساتي او له انساني درده زېږېدلې خبره نه ده، بلکې پر استدلال ولاړ واقعیت دی.
د جګړې په اړه د ویرې په ټولو تبصرو کې دا اندېښنه نغښتې، چې د پانګې، ګټو، پراختیاغوښتنې، وسلې تولیدولو، د اقتصادي سرچینو حرص او نړۍوال امنیت په نامه پوځي سیالیو کې نړۍ پر داسې پاڼ ولاړه ده، چې کوشنۍ بېاحتیاطي یوه لویه نړۍواله جګړه راپیلولای شي.
همدا دوه ورځې مخکې پاکستاني طالبانو په بنو کې پر یوه پوځي چوڼۍ برید وکړ، په دې برید کې څه مرګ ژوبله پېښه شوه، خو پاکستاني پوځیانو له پېښې لرې د بنو په کوڅو کې پر عامو خلکو د ټوپکو خولې راواړولې او ګڼ بنوڅیان یې "شهیدان" کړل.
د روښانفکرۍ پېژندنه سخته نهده، «روښانفکري له ځان سره صداقت ته وايي» له خپلو ټاکلیو ارزښتونو سره وفاداري ته وايي.د انسان او انساني ژوند د شرایطو د ښه والي په لویه موخه له خپلو باورونو،افکارو، ارمانونو، هدفونو او ایډیالونو سره ریښتیني او صادقانه چلند ته روښانفکري ویل کیږي.
تېرې څو ورځې د افغانستان په اړه اندېښمن عامه ذهنیتونه په دوحه کې نښتي وو، حال دا چې دوحه نه د افغانستان او نه یې هم د خلکو لپاره څه په اجندا کې لرل، دا ناسته د افغانستان په اړه د ټولو ناستو په پرتله یوه بې مانا او بابېزه غونډه وه.
د دوحې درېیمه ناسته راروانه ده او ښايي یوځل بیا د افغانستان د ملت په غیاب کې د نړۍ استخبارات له وسلوالو ډلو سره د خپلو خپلو ګټو په اړه خبرې وکړي.
منځنی ختیځ د خپلې پرېمانه اینرژيتیکې زېرمې بلهاري دی. د دویمې نړیوالې جګړې تر پایته رسېدا روسته، منځنی ختیځ د څو ستراتيژيکو او مهمو مسئلو لپاره مهم ګڼل کېده؛ له شوروي سره سړه جګړه پیلېدونکې وه او منځنی ختیځ شوروي ته څېرمه د لویدیځ د پوځي ماشین ځای په ځای کولو ته ځان چمتو کاوه.
د ټولنې د قانونمندۍ له مخې هر تفکر، اعتقاد، روایت او ټولنیز اصل په طبیعي توګه د اعتدال په حالت کې وي، مګر دا چې له بهر څخه یو بل ځواک پرې اغېز وکړي او افراط یا تفریط ته یې بوځي. د دې اصل له مخې اعتدال کورنی او طبیعي او افراط پردي او بهرنی وي.
د ښځو د تعلیم مخنیوی او د دغه «حق» لپاره د غږونو پورته کول دومره ډېر وشاربل شول، چې ښايي ځینې خلک یې له ډېرې ناهیلۍ نور نه یادوي او ځينې وګړي یې هم له ضد او عقدې څخه.
اوس چې، د ایران د جمهور رییس ابراهیم رییسي او د دغه هېواد د بهرنیو چارو وزیر او نورو ملګرو د مړینې یا وژل کېدلو تراعلان یوازې څو ساعتونه تیریږي، باید صبر وشي، چې د دوی د څرخکې د رالوېدو یا راغورځولکېدو له سپیناوي څه کوچ راوځي؟
د بغلان د سیلاوونو په اړه کوم ښاغلي له تلویزیون سره په مرکه کې خپله قومي سرینده وهله، ویل په شمال کې سیلاوونه پلاني قوم راوستلي ...
ایا ځوان نسل د هویت له بحران سره لاس و ګریوان دی؟ ولې قومي شعارونه کرکې و واټنونه زیاتوي؟ ایا د افغانستان ستونزه قومي ده؟
د افغانستان په اړه په سیاسي ادبیاتو کې کله کله دا خبره هم راوړاندې شوې ده، چې سیمه او نړۍ باید افغانستان د یوه بېپرې یا بې طرفه هېواد په توګه په رسمیت وپېژني او د ښکېلو یا سیالو لوریو ترمنځ د یوه ګټور پله د حیثیت ورخپلولو لپاره له هرراز نیابتي او مخامخ ښکېلتیا څخه خوندي پاتې شي.
د جنوبي اسیا د ستراتېژیکو مطالعاتو يوه متخصص ویلي و: « پاکستان پیاوړی پوځ، منظم دولتي جوړښت او لوی اقتصاد لري، خو ملت نه لري.
له عاطفې او اخلاقو سره پردی شوی بشریت؟
زما له نظره د افغانستان د ستونزې بنسټ فرهنګي دی. موږ له ټیټ ټولنیز شعور څخه ځوریږو او د ټولیز شعور د لوړولو ځای ملي فرهنګ او فرهنګي شخصیتونه و بنسټونه دي.
د پاکستان په انتخاباتو کې درې ډلې وړاندې ښکاري؛ ښياړخي پاپیولیستان (تحریک انصاف)، د پاکستان په وجودي منطق کې ورشریک د استبلېشمینت او پوځ له پلوۍ برخمن پانګوال (مسلملیګ ن) او په سېند کې دودیز کین اړخي پاپیولیست (پیپل پارټي).
شیخ ادریس ملا، چې بېرته ستون شو، نو په شکرونو یې وویل: «الحمدلله! افغانستان نه ده، بس یوه لویه مدرسه ده! ما چارواکو ته وویل، چې مدرسې ډېرې کړئ، ډېرکم عصري تعلیم ته هم اجازه ورکړئ»
دا لیکنه په دوو کوټلو خبرو ولاړه ده: ۱ـ هغوی، چې وايي: فرهنګ زدکړو او په تېر بیا د ښځمنو پوهېدلو ته اجازه نه ورکوي، فرهنګ نه پېژني او بېفرهنګه دي.
عجیبه نه ده؟ درویشت کاله پخوا څو عرب ترهګرو امریکايي الوتکې د نیویارک و پینتاګون پر ودانیو وروغورځولې، خو امریکا یرغل په افغانستان وکړ. امریکا ویل: موږ او زموږ شپږپنځوس نور ناټوغړي شریکان دلته د اسامه بن لادن کوربنو او پناه ورکوونکیو راوستلي یو.
له پوهې او پوهانو څخه د واکمنو وېره نوې نه ده. له ډېرو لرغونو زمانو څخه ګڼ داسې روایتونه راپاتې دي، چې مستبدو واکمنو د خلکو پوهېدل د خپلو واکمنیو د زوال په مانا انګېرل او هڅه یې کوله خلک بېخبره او ناپوهه وساتي.
په سیمه کې د پاکستان او په لوی سر کې د انګریزي ښکېلاک سیاست هم خورا پېچلی دی، هم ډېر سرسري او ساده. فقط باید پر دې پوه شو، چې دغه مصنوعي پوځي واکمني ولې په دې سیمه کې جوړه شوه او د سړې جګړې پرمهال څه ونډه ورسپارل شوې وه؟
د خیال، تخیل او تخییل په اړه ګڼ بحثونه شوي، خیال د ناریښتینو ښکارندو ذهني انځور دی، چې د تخیل په مرسته مانا مومي او هرکله چې یو تخیل بل وګړي ته ورلېږدي او د قراردادي نښو په وسیله یې هغه هم په ذهن کې انځورولای شي، د خیال و تخیل دغه لېږد ته تخییل ویل کیږي.
په دغه څېړنیزه لیکنه کې به ولولئ: افغانستان د نړۍ په داسې ستراتيژيکه خو بدمرغه سیمه کې پروت هېواد دی، چې تل د لویو سیالیو قرباني شوی دی. ولې او څنګه دیني افراطیت پردۍ پدیده بولو او ولې یې وار - وار افغانستان بدمرغه کړی دی.
