لیکوال او څېړونکی
لیکوال او څېړونکی
هر کال د جون ۱۸مه په یو غیر رسمي او طنزي نوم د نړۍوالې وېرې ورځ "International Panic Day" نمانځل کیږي، چې موخه یې د وېرې هېرول او خلک دې هڅول دي چې له اضطراب سره مقابله وکړي، هېر یې کړي او خپل ټول دردونه عادي وګڼي. دا ورځ د سکون د ورځ په نوم هم یادیږي؛ ایا نړۍ د سکون ساه اخلي؟
د ایران او اسراییل ترمنځ روان پوځي تاوتریخوالی یوازې یوه سیمهييزه شخړه نه ده؛ بلکې د وسلو، پرمختللي توغندیو، بریدګرو ډرونونو او استخباراتي ټېکنالوژیو یوه پراخه ننداره ده. دا جګړه ښيي چې دواړه خواوې نه یوازې د وسلو جوړولو بلکې د جګړې نوې بڼه تجربه کوي.
د افغانستان د تاریخي فصل لومړی څپرکی له احمد شاه ابدالي جوړ دی چې د جګړې په ډګر کې بریالی و او هم یې د ملت جوړونې لومړنی خو بنسټیز روایت ایجاد کړی دی.
د ۲۰۱۶ کال د می په ۲۱مه د طالبانو د پخواني مشر ملا اختر محمد منصور له وژل کېدو درې ورځې وروسته د طالبانو د نوي مشر پر سر د طالبانو تر منځ خبرې پیل شوې.
د پښتو ژبې یوه تاریخي چاربېته چې د حضرت ابراهیم (ع) په تړاو ویل شوې ده: ځمکه د مکې به زنګېدله لکه ټال په شان د زلزلې به لړزېده امر د رب و د عربو د خاورې په وروستي پنځه کلن تاریخ کې د ۲۰۲۵ کال د می میاشت تر ټولو شانداره میاشت ده، چې د امریکا ولسمشر ډونالډ ټرمپ یې مېلمه و.
اسامه بن لادن د ۲۰مې پېړۍ یوه مهمه او بحثپارونکې څېره بلل کېږي. هغه د القاعده ترهګرې شبکې بنسټګر، په امریکا کې د سپټمبر ۱۱مې بریدونو اصلي طراح او هغه شخص و، چې د نړۍوال امنیت هنېداره یې بدله کړه.
په تېرو سلو ورځو کې د امریکا ولسمشر ډونالډ ټرمپ د بګرام هوايي اډې د یادونې او د امریکايي وسلو د بېرته اخیستنې پر ګواښ سربېره، د افغان کډوالو او ځانګړو ویزو غوښتونکو پر وړاندې سخت دریځ غوره کړی خو پر سراج الدین حقاني یې ۱۰ میلیون ډالري جایزه لغوه کړې ده.
په وروستیو کې پاکستان د افغان کډوالو پر وړاندې خپل دریځ سخت کړی او اعلان یې کړی چې له دغه هېواده به ټول هغه افغان کډوال وباسي چې اسناد نه لري او یا هم د کډوالۍ ځانګړي کارتونه لري. په دې کار سره پاکستان شپږ نړۍوال قوانین، اعلامیې او کنوانسیونونه نقض کوي.
نن د اپرېل لومړۍ نېټه ده، په دې ورځ به په ټولې نړۍ کې بې شمېره درواغ ویل شوي وي. ځینو به د خپلې کورنۍ غړي غولولي وي او ټوکې به یې پرې جوړې کړې وي؛ ځکه نن د درواغو او شوخۍ "اپرېل فول" ورځ ده.
د ټولیزو اړیکو د وسایلو پرمختګ په ټولنه کې د معلوماتو د خپرېدو بڼه مطلق بدله کړې او د دودیزو رسنیو پخوانۍ بڼه یې هم تغیر کړې ده. پخوا د معلوماتو یوازینۍ رسمي سرچینې دودیزې رسنۍ (راډیو، تلویزیون، چاپي مطبوعات) وې، خو اوس هر وګړی کولی شي د ټولنیزو رسنیو له لارې خبرونه خپاره کړي.
مېرمنې د انساني ټولنې هغه مهم رکن دی، چې نه یوازې د کورنۍ، بلکې د ټولنې د پرمختګ، سوکالۍ او عدالت لپاره حیاتي رول لري. د ښځو زدکړې او ټولنیز فعالیتونه نه یوازې د دوی د فردي ودې سبب ګرځي، بلکې د ټولې ټولنې د پرمختګ لپاره هم بنسټیز ارزښت لري.
د داعش - خراسان ډلې یو مخکښ غړی محمد شريف الله چې د جعفر شريف الله، شریف الحلاج او قاري محمد په نومونو هم پېژندل کېږي، امریکا د پاکستان په همکارۍ نیولی دی. د امریکا ولسمشر ویلي، چې نوموړی د کابل په هوايي ډګر کې د ځانمرګي برید طراح و.
که څه هم په افغانستان کې شپږ د سولې مختلفې پروسې ایجاد شوې او ټولې بېرته نیمګړې پای ته رسېدلې دي؛ خو د سولې دوه ډېر مهم تړونونه چې په نړۍواله او سیمه ییزه کچه شوي او په پایلو کې یې نظامونه نړېدلي دي د جینوا او دوحې تړونونه دي چې پکې شوروي اتحاد او امریکا شامل وو.
د امریکا د ولسمشر ډونالډ ټرمپ او د اوکراین د ولسمشر ولودیمیر زېلېنسکي وروستی کړکېچن او خشن مجلس د سیاسي بحثونو، ډېپلوماتیکو اړیکو او نړۍوال سیاست لپاره مهم پیغامونه لرل. دا ناسته د امریکا، اوکراین او د روسیې - اوکراین جګړې په راتلونکي باندې ژور اغېز لرلی شي.
په امریکا کې د ټرمپ ادارې له رامنځته کېدو وروسته دا پوښتنې راپورته شوې چې ایا دوی به د افغانستان د سیاسي ثبات لپاره پر طالبانو فشار راوړي که نه؟ ایا طالبان به د نورو سیاسي ډلو سره خبرې اترې وکړي که نه؟
ژبه د انساني ټولنې اساس او بنسټ دی. د فرهنګونو، روایاتو او انساني ژوند ژواک د پرمختګ او شعوري کېدو وسیله ده، د فکر د بیان او احساساتو د څرګندولو غږیز جوړښت دی.
د جرمونو نړۍواله محکمه (ICC) د نړۍ د سولې او عدالت لپاره یو له مهمو ارګانونو څخه ده، چې د جنګي جرمونو، بشري ضد جرمونو او نسل وژنې په څېر قضیو کې کار کوي.
افغانستان په ۲۴م کال کې لا هم د نړۍ د بې ثباتۍ او بې قانونۍ له مهمو مرکزونو څخه ګڼل کېږي، یوه داسې جغرافیه چې څوک یې په رسمیت نه پېژني. روانو سیاسي، اقتصادي او ټولنیز بحرانونو نه یوازې د داخلي ثبات لپاره ننګونې جوړې کړې، بلکې نړۍوالې ټولنې ته هم د پام وړ ستونزې رامنځته کړې دي.
جيمي کارټر د متحده ایالاتو ۳۹م ولسمشر، د نړۍ په سیاسي ډګر کې د خپلې مهمې ونډې له امله یو تلپاتې نوم پرېښود. د هغه د ولسمشرۍ دوره (۱۹۷۷-۱۹۸۱) د سړې جګړې له خورا حساسو پړاوونو څخه وه.
که څه هم پاکستان د خپل سیاسي تاریخ په اوږدو کې څو ځله له جدي بحرانونو سره مخ شوی دی خو له بحرانه د راوتلو موده یې دومره اوږده نه وه لکه له ۲۰۲۲ کال را په دېخوا چې دا هېواد پکې ښکېل دی.
د نومبر ۲۵مه هر کال د ښځو پر وړاندې د تاوتریخوالي د له منځه وړلو د نړۍوالې ورځ په توګه نمانځل کېږي.
طالبان د یو افراطي اسلامي تحریک په توګه د خپل سیاسي او مذهبي تفکر له مخې، د نړۍ په کچه افراطي تحریک پېژندل شوی دی. د دوی افراطي نظریه د سخت دریځه دیني تفسیر، محافظهکارانه سیاسي ایډیالوژۍ او افراطي - طالبي ټولنیز نظم پر بنسټ ولاړه ده.
مایکل والټز د امریکا د متحده ایالاتو یو مشهور سیاستوال، د کانګرس غړی او له طالبانو سره پخوانی جنګېدلی پوځي افسر دی چې په افغانستان کې یې د امریکا د ځانګړو ځواکونو (ګرین بیریټ) په لیکو کې دنده ترسره کړې ده.
د امریکا د ۲۰۲۴ کال د ولسمشرۍ ټاکنو کې د ټرمپ بریالیتوب د منځني ختیځ لپاره د امریکا د پالیسیو په اړه نوې پوښتنې راپورته کوي.
د امریکا د ۲۰۲۴ کال د ولسمشرۍ په ټاکنو کې د ډونالډ ټرمپ احتمالي بریالیتوب به د کډوالۍ او د امریکا د سرحدي امنیت پر پالیسو پراخ اغېز وکړي.
که څه هم په امریکا کې د ولسمشر بدلون د متحده ایالاتو په بهرنۍ پالیسۍ کې بېړنی بدلون نه رامنځته کوي؛ خو په منځمهال کې ښايي یو شمېر پالیسۍ او نظریات تغیر وکړي.
د امریکا په تاریخ کې شپږ ځله ټاکنې جنجالي او کړکېچنې وې او هر ځل مختلفو عواملو سره د کړکېچونو او شخړو لامل ګرځېدلې دي. دغه ټاکنې نه یوازې د امریکا په دننه کې بلکې په نړۍواله کچه هم د پام وړ وې.
کمالا هرېس یوه امریکایي سیاستواله، وکیله او د ډیموکراټ ګوند غړې ده چې په ۲۰۲۱ کال کې د متحده ایالاتو د لومړنۍ ښځینه او تورپوستې مرستیالې ولسمشرې په توګه وټاکل شوه. د هغې سیاسي سفر او لاسته راوړنې د امریکا په سیاست کې د متنوع او پرمختللي نقش په توګه پېژندل کېږي.
ډونالډ ټرمپ یو امریکایي سوداګر، سیاستوال او یو رسنیز شخصیت پېژندل کیږي چې له ۲۰۱۷ تر ۲۰۲۱ پورې د متحده ایالاتو د ۴۵م ولسمشر په توګه یې خپله د ولسمشرۍ لومړۍ دوره بشپړه کړې ده.
د امریکا د ټاکنو جوړښت یو ځانګړی او پېچلی سیسټم لري چې د ولسمشر، کانګرس او محلي حکومتونو د ټاکنو لپاره بېلابېل قوانين او اصول لري. د امریکا ولسمشرۍ ټاکنې په هرو څلورو کلونو کې د نومبر په لومړۍ سې شنبه ترسره کېږي.
متحده ایالات په نړۍواله کچه په سیاسي، اقتصادي او امنیتي چارو کې د لوی نفوذ له امله یو مهم ځواک دی. د دغه هېواد د بهرنۍ پالیسۍ ټاکل او په پالیسیو کې د بدلون راوستل، نه یوازې په امریکا کې بلکې په ټوله نړۍ کې اغېز لري.
د امریکا د متحده ایالاتو ټاکنیزه مساله د نړۍ یوه مهمه مساله ده، چې له مخې یې په نړۍوالو سیاستونو، کشالو او اړیکو کې د بدلون یو شالید پخوا هم تجربه شوی او په راتلونکي کې یې هم غښتلی اټکل کیږي.
د ایران د سراوان پر پوله د ایراني پوله ساتو په ډزو کې نېږدې ۲۶۰ افغانان وژل شوي دي، د بشري حقونو سازمانونو، ملګرو ملتونو، افغان سیاستوالو او سیاسي ډلو پر دغې پېښې خواشیني ښودلې ده او دا یې یوه ډلوژنه بللې ده.
د پښتنو په وروستي درې سوه کلن تاریخ کې لومړی ځل دی، چې په لویه پیمانه د مختلفو فکرونو لرونکې پښتنې او پښتانه په یوه میدان کې جرګه کیږي او د خپل ورځني کړاو کیسه کوي او په اړه یې تصمیم نیسي.
له ظاهرشاه تر هبت الله د افغانستان د ۶۱ کلن سیاسي سفر مهمې پېښې او سیاسي بدلونونو ته یوه لنډه کتنه لرو. افغانستان په تېرو ۶ لسیزو کې د سیمې او نړۍ په کچه له لویو سیاسي ناندریو سره مخ دی.
د افغانستان کورنی او بهرنی کړکېچ له څلوېښتو کلونو زوړ شو، څو ځلې پخواني دوښمنان دوستان او پخواني دوستان دوښمنان شوي دي. غوره بېلګه یې د پخوانیو جهادي قوماندانانو جلال الدین حقاني او احمد شاه مسعود تر منځ دوستي او بیا دوښمني ده.
ټاکل شوې، چې د پاکستان د بهرنیو چارو وزیر اسحاق ډار افغانستان ته سفر وکړي او د دغه سفر په لړ کې به له طالبانو سره د ډېورنډ دواړو غاړو ته د عزم استحکام پر عملیاتو، ټي ټي پي، کډوالو او د دواړو هېوادونو په اړیکو خبرې وکړي.
ملګري ملتونه د نړۍوالو زبرځواکونو په کنټرول کې هغه سازمان دی، چې د نړۍ په هېڅ کړکېچ کې یې ځانګړی او رغنده رول نه دی لوبولی.
د طالبانو د مشر ملا هبت الله اخوندزاده وروستۍ وینا ښايي ګڼو افغانانو ته هېښوونکې وي؛ ځکه دا وینا د ده پر وړاندې د راتلونکو احتمالي ګواښونو یو طالبي اظهار دی او یوازې د طالبانو لپاره خبرداری و.
د شواهدو پر بنسټ په افغانستان کې د لومړي ځل لپاره د ځانمرګو بریدونو بنسټ د القاعده ډلې له خوا اېښودل شوی. د امریکا د ملي امنیت شورا په ۲۰۰۰م کال کې په یوه بیان کې ویلي وو، چې اسامه بن لادن په افغانستان کې د ځانمرګو بریدګرو ښوونیز مرکزونه جوړ کړي دي.
د ۲۰۲۱ کال د اګسټ په پنځلسمه د افغانستان د جمهوري نظام وروستی حاکمیت هم پای ته ورسېد او پر افغانستان د طالبانو د واکمنۍ یو هېښوونکی اعلان وشو.
که کله د پښتو غزل جاج اخلو نو حتمي به د حمزه شینواري له نوم سره مخ کیږو، دا نوم د پښتو غزل د نوي او پښتني رنګ پورې تړلی نوم دی او دا نوم د پښتون غزل څخه نه جلا کېدونکی نوم دی او نن د نوموړي د مړینې دېرشم تلین دی.
زوړ کابل او د خرابات کوڅه سره لازم او ملزوم دي، که د کابل ښار پخوانۍ ننداره کوئ؛ نو حتمي به د خرابات کوڅې ته سر ورښکاره کوئ.
د ګټو او موخو په تغیر سره سیاسي او ټولنیز روایتونه بدلېدونکي دي؛ مګر د سیاسي او ټولنیزو روایتونو خشن تغیر بیا د اندېښنې او مکس وړ دی.
نن پرته له افغانستانه په ټولې نړۍ کې د زده کړو ورځ ده. په دې ورځ نړۍوال د زده کړو پر اهمیت او د نړۍ په پرمختګ کې د زده کړو د غوښنې ونډې په باب کنفرانسونه، غونډې، ویناوې او لکچرونه وړاندې کوي؛ خو افغانستان بیا د نړۍ له دغو هېوادونو څخه نه دی.
حجره یو داسې سیاسي، فرهنګي او ټولنیز ځای دی، چې د ټولنیزو بحثونو سربېره پکې جرګې - مرکې کیږي، د ټنګ ټکور تر څنګ پکې خیراتونه کیږي او د مېلمه پانې تر څنګ په شعوري او ناشعوري ډول پکې ماشوم پالل کیږي.
د سیاسي مشرتابه په کچه ولسونو او قومونو ته پېغور ورکول او په لوی لاس د یوې تاریخي جبري تېروتنې داسې توجیه کول، چې ښايي ګڼ حساسیتونه راوپاروي؛ له بدو پایلو خالي نه دي. کوېټه او پېښور کابل نه دي پلورلي، بلکې د هغه وخت د کوېټې او پېښور یو شمېر مشرانو پر انګرېزانو پلورلي دي.
د ښځو پر وړاندې د طالبانو سخت دریځ کټ مټ هماغه د ۲۷ کلونو پخوانی دریځ دی، د بدلون وړاندوینه یې نادرسته او د بدلېدو تمه یې ښايي له امکانه لېرې وي.
په افغانستان کې د داعش یا اسلامي دولت خراسان ډله څوک او څنګه رامنځته شوه؟ دغې ډلې د ترهګریز تکامل کوم پړاوونه وهلي؟ طالبانو ته داعش خطر او که فرصت؟ دا او دې ته د ورته پوښتنو ځوابونه په دغه تاریخي- تشریحي لیک کې لوستلی شئ.
د طالبانو او پاکستان د دوستۍ اته ویشت کاله پوره شول، په دې لیکنه کې لولئ: د طالبانو ډله څنګه رامنځته شوه؟ له پاکستان سره یې د دوستۍ او دښمنۍ کومې مرحلې تېرې کړې؟ پاکستان ولې طالبان په رسمیت نه پېژني؟
«کندهار» د سي ای اې د یوه مامور د ځانګړیو عملیاتو د یوه نوي جنګي فلم نوم دی چې په ډېر لنډ وخت کې یې زیات لېدونکي پېدا کړل. پر دغه فلم ګڼو فلم پوهانو خپلې د ستاینې او غندنې تبصرې کړې دي.
