دیدهبان حقوق بشر میگوید دستگاههای بایومتریکی که حکومتهای کمککننده غربی در ماه اگست ۲۰۲۱ در افغانستان به جا گذاشتهاند، جان هزاران افغان را در معرض خطر قرار داده است. این دستگاهها که حاوی اطلاعات حساسی در مورد کارمندان دولت پیشین است، اکنون به دست طالبان افتاده است.
دستگاههای انگشتنگاری میتواند هویت، مقدار معاش، و همه اطلاعات شخصی افراد را فاش کند.
دستگاههای بایومتریک اسکن عنبیه چشم، اثر انگشت، عکسها، شغل، نشانی خانه و نام بستگان افراد را در خود ثبت کرده است.
اکنون طالبان میتوانند از اطلاعات ثبت شده در این دستگاهها برای پیدا کردن مخالفان خود استفاده کنند.
تحقیقات دیدهبان حقوق بشر نشان میدهد که طالبان ممکن است قبلاً در برخی موارد از اطلاعات دستگاههای بایومتریک استفاده کرده باشند.
بلکیس ویل، پژوهشگر ارشد بحران و درگیری در دیدهبان حقوق بشر میگوید: «دولتها و سازمانهایی که به جمعآوری اطلاعات شخصی شماری از افغانها کمک کرده بودند، ممکن است ناخواسته به سرکوب طالبان کمک کنند.»
او گفت: «اطلاعات [این دستگاهها] میتواند مردم را در معرض خطر سوء استفاده طالبان قرار دهد.»
دولتهای خارجی مانند ایالات متحده و نهادهای بینالمللی، از جمله آژانسهای سازمان ملل و بانک جهانی برای ساختن سیستمهای وسیعی برای نگهداری اطلاعات بایومتریک کمک مالی کردند.
این سیستمها در برخی از موارد برای دولت سابق افغانستان و در برخی دیگر برای دولتها و ارتشهای خارجی طراحی شده بودند.
افغانستان در حال حاضر هیچ قانونی برای حفاظت از دادهها ندارد. داشتن چنین قانونی، حتی با فرض اینکه استانداردهای بینالمللی را رعایت کند، محافظت کافی از دادهها را تضمین نمیکند، اما ممکن است برای حفاظت از افرادی که اطلاعاتشان ضبط شده است کمک کند.
دیدهبان حقوق بشر با ۱۲متخصص افغان در این مورد گفتگو کرده است. گفتگوشوندگان کسانی بودهاند که در مورد دستگاههای بایومتریک افغانستان دانش و تخصص کافی داشتهاند. از جمله با ۶ قاضی، ۵ محقق خارجی حریم خصوصی و حقوق بشر، ۳ کارمند سازمان ملل در افغانستان و ۲ افسر ارتش امریکا که قبلا در افغانستان کار میکردند مصاحبه شده است.
یکی از فرماندهان نظامی سابق که هنوز در افغانستان است گفته است که طالبان در ماه نوامبر او را به مدت ۱۲ روز بازداشت کردند. طالبان در این مدت، از او اثر انگشت گرفتند و عنبیه او را اسکن کردند.
او گفت: «آنها به من گفتند که از من اثر انگشت گرفتند تا بررسی کنند که آیا من نظامی هستم یا خیر و اگر آنها بتوانند نظامی بودنم را تأیید کنند، مرا خواهند کشت." او تأکید کرد "من بسیار خوششانس بودم که به دلایلی، آنها نتوانستند سابقه کاریام را به دست آورند."
دیدهبان حقوق بشر شش سیستم ساخته شده توسط شرکتهای خصوصی برای دولتهای خارجی و موسسات بینالمللی را بررسی کرده است:
سیستم بایومتریک ملی افغانستان که برای صدور تذکره یا کارتهای هویت ملی افغانستان استفاده میشود؛
سیستم شناسایی بایومتریک خودکار وزارت دفاع ایالات متحده (ABIS) که برای شناسایی افرادی استفاده میشود که برای دولت امریکا کار کرده باشند؛
سیستم شناسایی بایومتریک خودکار افغان (AABIS) که برای شناسایی مجرمان و اعضای ارتش و پولیس افغانستان استفاده میشود؛
سیستم بایومتریک وزارت امور داخله و دفاع افغانستان (APPS) که اطلاعات پرسنل و سیستمهای پرداخت معاشات ارتش و پولیس را در بر دارد؛
و سیستم حقوق و دستمزد ریاست امنیت ملی و سیستم حقوق و دستمزد دادگاه عالی افغانستان.
در اواخر سال ۲۰۲۱ میلادی چندین رسانه و سازمان خصوصی نگرانی خود را در مورد دسترسی طالبان به برخی از این سیستمها، به ویژه سیستمهای APPS و ABIS مطرح کردند.
نگرانیها در مورد دسترسی طالبان به سیستمهای دیگر پوشش کمی داشته است. با این حال، اطلاعاتی که یکی از مشاوران سابق دولت با دیدهبان حقوق بشر به اشتراک گذاشته است نشان میدهد که ممکن است طالبان به برنامههای کاربردی دسترسی نیافته باشند.
طالبان در ماههای گذشته اعضای دولت سابق، بهویژه اعضای نیروهای امنیتی، قضات، دادستانها و زنان شاغل در این زمینهها را هدف قرار دادهاند.
طالبان همچنین افرادی را که از سیاستهای آنها انتقاد کردهاند، بازداشت کرده و مورد آزار و اذیت قرار دادهاند.
سازمان دیدهبان حقوق بشر در ماه نوامبر قتل یا ناپدید شدن اجباری ۴۷ تن از اعضای سابق نیروهای امنیت ملی افغانستان را مستند کرده است. بین ۱۵ اگست تا ۳۱ اکتبر ادعاهای موثق مبنی بر کشته شدن حداقل ۱۳۰ تن از اعضای نیروهای امنیتی یا بستگان آنها ثبت شده است.
کشتهشدگان پرسنل نظامی، پولیس، اعضای ریاست امنیت ملی و شبه نظامیان وابسته به دولت پیشین بودهاند.
طالبان در ماههای گذشته روزنامهنگاران را هدف قرار داده و فعالان حقوق بشر را تهدید کرده است.
تهدیدها شامل جان فعالان حقوق زن، همجنسگرایان، افراد دوجنسیتی و تراجنسیتی نیز میشود.
از زمان تسلط طالبان در ۱۵ اگست، بسیاری از افرادی که خود را در معرض خطر میبینند، اغلب مخفی شده و محل اقامتشان را به جای دیگری تغییر دادهاند. دسترسی طالبان به این سیستمها ممکن است پنهان ماندن این افراد را بسیار سختتر یا غیرممکن کند.
طالبان همچنین اقداماتی را برای جلوگیری از فرار مردم از کشور انجام دادهاند.
طالبان قبلاً از دادههای بایومتریک برای هدف قرار دادن مردم استفاده کرده بودند. در سالهای ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ رسانهها گزارش داده بودند که جنگجویان طالبان از اسکنرهای بایومتریک برای شناسایی و کشتار مسافران موترهای مسافربری که به گفته آنها اعضای نیروهای امنیتی بودند، استفاده میکردند.
این احتمال مطرح است که این تغییر در حوزه مالی و آموزشی و سراسر امور رسمی کشیده شود – چیزی که میتواند جنجالهایی را برانگیزد.
این گمانه از آن جا ناشی میشود که طالبان در ۱۳۷۸ در مناطق تحت کنترل خود، با فرمان ملا محمدعمر، رهبر پیشین خود، تقویم خورشیدی را به صورت رسمی حذف و تقویم قمری را جایگزین آن کرد. در آن زمان، این امر به دلیل ادامه جنگ و محدودیت رسانهها، واکنش چندانی بهدنبال نداشت؛ ولی این بار وضعیت متفاوت خواهد بود.
چنانکه تابش فروغ فعال سیاسی و قنبرعلی تابش، شاعر و استاد دانشگاه باور دارند، اقدام تازه طالبان در ادامه حذف نوروز، حذف واژه دانشگاه و محدود کردن زبان فارسی در مکاتبات رسمی صورت گرفته است. این اقدامات بیشتر به عنوان رفتار تهاجمی طالبان در حوزه فرهنگی فارسیزبان نکوهش شده است. این اقدامات طالبان، که در میان فارسیزبانها پایگاهی ندارند، به نفرت بیشتری دامن خواهد زد.
این گروه احتمالا برای فروکاستن سطح واکنشهای منفی، به صدور یک نامه ساده اداری با امضای یک مقام ناشناخته رده چندمی اکتفا کرده است – نه فرمانی صادر کرده، نه حکمی داده و نه سند رسمی به امضای رهبرانش به دست مخالفان داده است. در پای این نامه شیخ نورالحق انور، معاون انسجام امور دولت و سرپرست اداره امور طالبان امضا کرده است. برای بالا بردن قدرت اجرایی محتوای این نامه، از دستور «شفاهی» منسوب به ملا هبتالله آخندزاده، رهبر طالبان، و نشانی دفتر اداره امور، که زیر نظر مستقیم ملا حسن آخند، رئیسالوزای این گروه کار میکند، استفاده شده است.
با این حال، هدف طالبان در تغییر تقویم رسمی افغانستان میتواند بسیار مهم باشد. هدف این امر محدوده راهبردی و اجرایی آن را تعیین میکند. سرپرست اداره امور طالبان در نامه خود هیچ دلیلی در این زمینه مطرح نکرده و به عبارت «حسب هدایت شفاهی مقام امارت اسلامی» اکتفا کرده است. در نامه او محدوده استفاده از تقویم هجری قمری «تمام مکاتیب و مراسلات اداری» تعیین شده است.
مخالفت با تمدن خراسانی؟
مخالفان تغییر تقویم رسمی نسبت به هدف طالبان تردید دارند. نظیف شهرانی استاد مردمشناسی دانشگاه اندیانا باور دارد که طالبان ظاهراً با این عنوان که تقویم قمری اسلامیتر از تقویم خورشیدی است، دست به این کار زده، در حالی که به گفته او، این موضوع ربط چندانی به اسلام ندارد. اما تابش فروغ معتقد است که مبنای هر دو تقویم یکی است، ولی طالبان میکوشند تقویم قمری بخشی از نمادگرایی دینی قلمداد کنند.
با این حال، قنبرعلی تابش به این باور است که «هدف طالبان از حذف تقویم جلالی از تقویم افغانستان ادامه مبارزه شان با مظاهر زبان فارسی دری و تمدن خراسانی است.» به گفته او، «آنان فشارهای خود را در دو بعد حذف فرهنگی و حذف فیزیکی بر فارسیزبانان ادامه خوهند داد و هیچ حد و مرزی در این مسیر برای خود، قایل نخواهند شد.»
به باور شماری از منتقدان، این اقدام طالبان مانند شماری دیگر از کارهای این گروه در حوزه فرهنگی، بیشتر حوزه فرهنگی زبان فارسی را هدف حمله قرار داده است. یکی از این منتقدان آقای تابش است. او هشدار میدهد که «صبر و تحمل فارسیزبانان کشور روزی به سر خواهد رسید.» به گفته او، «طالبان با این چنین اقدامات فارسیزبانان را مجبور به مقاومت خواهند کرد.»
اقدام تازه طالبان افزون بر چالشهای سیاسی و فرهنگی، دشواریهای فراوان دیگر هم میتواند در پی داشته باشد. در فرمان منسوب به رهبر طالبان تنها دو روز پس از رسانهای شدن این موضوع، شیخ عبدالحکیم حقانی، رئیس دادگاه عالی این گروه به ریاست کمیته رویت هلال تعیین شده است.
تعیین روزهای اول و آخر هر ماه نخستین چالش تقویم قمری است. آغاز هر ماه باید به روشهای پیچیدهای از جمله «استهلال» چند فرد "مومن" و حکم یک مقام باصلاحیت تثبیت شود.
هر ماه نیاز به استهلال است
هر ماه قمری یکی در میان ۲۹ و ۳۰ روز است و یک سال قمری ۳۵۴ یا ۳۵۵ روزه دارد. آغاز هر سال این گاهشماری، اول ماه محرم است. آغاز سال قمری وابسته به تغییر فصلهای سال نیست. یعنی آغاز سال قمری با تفاوت ده روز در تغییر است. اگر آغاز سال ۱۴۴۴ در آخر اسد بیاید، آغاز هشت سال بعد هشتاد روز پیشتر اتفاق خواهد افتاد. حدود ۳۴ سال بار دیگر در اواخر ماه اسد خواهد آمد. این تفاوت باعث شده که گاهشماری خورشیدی و گاهشماری قمری تاکنون ۴۳ سال متفاوت باشد.
به دلیل عدم دقت واضح گاهشماری قمری، کشورهای اسلامی، از جمله عربستان سعودی این گاهشماری را از امور مالی، اداری و آموزشی خود کنار گذاشتهاند. اگرچه، در عربستان تقویم رسمی قمری است، ولی در واقع، این تقویم تنها در مناسبتهای مذهبی به کاربرد دارد. در این کشور امور اجرایی عملاً بر گاهشماری میلادی استوار است که خود خورشیدی است.
چنانکه نظیف شهرانی میگوید، تقویم قمری دقت تقویم خورشیدی را ندارد. به دلیل عدم دقت گاهشماری قمری، این تقویم برنامهریزی امور مالی، آموزشی و اداری را با چالش روبهرو میکند. تقویمی که یک سال آن ده روز تغییر کند و آغاز و انجام هر ماهش نیاز به استهلال داشته باشد، نمیتواند مبنای برنامهریزی و محاسبات زمانی دقیق امور مالی، آموزشی و اداری شود. چرخه کارهایی را که بر روی گردش ثانیهها میچرخد، نمیتوان تا رویت هلال متوقف کرد.
این چالشهای گاهشماری قمری باعث شده است که بسیاری از کشورهای اسلامی به گاهشماریهای خورشیدی روی آوردهاند. بیشتر این کشورها از گاهشماری میلادی استفاده میکنند که خود خورشیدی است. اما در حوزه فرهنگی زبان فارسی، گاهشماری هجری خورشیدی جا افتاده که از دقیقترین گاهشماریهای جهان است.
گاهشمار هجری خورشیدی
مبنای این گاهشماری مانند گاهشماری قمری، هجرت پیامبر اسلام از مکه به مدینه در ۶۲۲ میلادی است. به گفته آقای شهرانی، این به دستور ملکشاه سلجوقی و زیر نظر گروهی از دانشمندان، از جمله عمر خیام، شاعر، اخترشناس و دانشمند مشهور خراسانی گاهشماری در سال۴۷۱ قمری تهیه شد. از آن زمان تا اکنون تغییراتی در این گاهشماری اعمال شده، ولی بنیادش بر همان محاسبات اولیه استوار است.
در ایران، این گاهشماری در سال ۱۲۸۹ به عنوان تقویم رسمی به کار رفت و در افغانستان در پی اصلاحاتی که امانالله خان روی دست گرفت، از سال ۱۳۰۱ به عنوان تقویم رسمی شناخته شد. این امر، در هر دو کشور بخشی از اصلاحاتی بود که در راستای نوسازی و بهسازی امور اداری، مالی و آموزشی صورت گرفت. حالا تصمیم تازه طالبان میتواند پایه صدساله رسمیت این تقویم را در افغانستان به لرزه درآورد.
