«حافظ عبدالرحمن» از ولسوالی گومل ولایت پکتیکا تا ولسوالی بنو در خیبرپختونخوا، بیستوپنج روز کامل را در راههای کوهستانی و پرپیچوخم سپری کرد. او برای پنهان ماندن از دید پهپادها، گاهی پیاده و گاهی با موتر حرکت میکرد؛ پاهایش تاول زده بود و سفر بسیار طاقتفرسا شده بود.
عبدالرحمن به تازگی به گروه اخترمحمد خلیل، یکی از همکاران محلی القاعده، پیوسته بود و همراه با دسته ۲۰ نفری به سوی بنو اعزام شد. اما با توجه به حملاتی که آنها در بنو علیه نیروهای امنیتی پاکستان انجام دادند، این سفر برای او چندان مهم به نظر نمیرسید.
این جنگجوی پیشین افغان از ولایت خوست، پس از بازگشت به فرمانده خود گفت: «دو ماه گذشت، تنها در دو مکان توانستیم حمله کنیم. این طور نمیتوانیم ادامه دهیم.»
اخترمحمد خلیل با لبخندی گفت: «کمی صبر کنید، بهزودی سیفالعدل شما را به سومالیا میفرستند، آن وقت از مزه جهاد سیر خواهید شد.»
اخترمحمد خلیل از قبیله جانیخیل در شمال وزیرستان است و رهبری گروهی مسلح به نام «مجلس عسکری» را بر عهده دارد. قدرت او نه تنها بر پایه پیوندهای قومی استوار است، بلکه از کمکهای شبکه القاعده در زمینه تجهیزات، سلاح و پول نیز بهرهمند است.
در ۲۵ دسامبر ۲۰۲۴، جنگندههای پاکستان به مواضع متعدد منتسب به تحریک طالبان پاکستان (تیتیپی) و گروه حافظ گل بهادر در ولسوالی برمل ولایت پکتیکا حمله کردند. یکی از اهداف این عملیات، اخترمحمد خلیل، رهبر گروه «کاروان عسکری» بود.
او بهعنوان رابط میان شبکه القاعده و طالبان پاکستانی، هماهنگی عملیات و امور لجستیکی شاخههای مختلف تیتیپی و گروه حافظ گل بهادر را بر عهده دارد. جنگجویان کاروان عسکری در مناطق شوال و سپینکمر در وزیرستان جنوبی، و همچنین در وزیرستان شمالی و بنو، بهویژه در منطقه جانیخیل، فعال هستند.
یک منبع نزدیک به شبکه حقانی به افغانستان اینترنشنال گفت: «در سال ۲۰۲۳ سراجالدین حقانی به اخترمحمد خلیل مشکوک شده بود که با داعش همدلی دارد. به همین دلیل او را به کابل احضار کرد، اما بهزودی سیفالعدل، رهبر القاعده، مداخله کرد و وابستگی او به داعش را رد کرد.»
خلیل از افراد مورد اعتماد سیفالعدل و دیگر رهبران القاعده به شمار میرود. در سال ۲۰۱۴، هنگام عملیات نظامی «ضرب عضب» پاکستان، او به اعضای القاعده در منطقه سپینکمر شوال پناه داده بود. سپس با هماهنگی شبکه حقانی آنان را به ولسوالی نکه پکتیکا و دیگر مناطق کوهستانی منتقل کرد.
القاعده؛ ۲۴ سال پس از حملات ۲۰۰۱
۲۴ سال از حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ میگذرد، اما پس از بیست سال جنگ ضدتروریسم ایالات متحده و نیروهای ناتو در افغانستان، وضعیت دوباره به شکل سال ۲۰۰۱ بازگشته است. با بازگشت طالبان به قدرت کابل در اگست ۲۰۲۱، بار دیگر برای القاعده، جنگجویان آسیای میانه و طالبان پاکستانی که در طول جنگ ۲۰ ساله متحد آنان بودند، زمینه اقامت، ایجاد مراکز، اداره مدارس دینی و جذب نیرو در افغانستان فراهم شده است.
بر اساس گزارش تیم نظارتی سازمان ملل، القاعده در افغانستان هشت مرکز آموزشی، پنج مدرسه دینی و انبار سلاح تاسیس کرده و اعضایش بهراحتی بین افغانستان و ایران تردد میکنند.
گزارشهای این تیم در سال ۲۰۲۴ و سالهای پیشین نشان میدهد که این شبکه همچنین در نورستان، زابل، هلمند، غزنی، ارزگان، پروان و لغمان مراکز آموزشی ایجاد کرده و حکیم المصری، یکی از رهبران القاعده، طالبان پاکستانی را برای حملات انتحاری آموزش میدهد.
سیفالعدل، رهبر القاعده، در جون ۲۰۲۴ از پیروان خود خواست که «به افغانستان بروند، از تجربیات طالبان درس بگیرند و سپس به اهداف غربی و اسرائیلی حمله کنند».
سیفالعدل در میان رهبران ارشد القاعده بهعنوان کسی شناخته میشود که این شبکه را از یک شبکه سنتی جنگجویان به یک شبکه هراسانگیز و مرگبار تبدیل کرده است. پس از مرگ بنلادن در ماه می ۲۰۱۱، ایمن الظواهری بدون بیعت شورای القاعده رهبری این شبکه را بر عهده گرفت و بدین ترتیب راه برای سیفالعدل، فرمانده سابق مصری و نزدیک به او، باز شد تا هیچکس وفاداری و اعتبار او را زیر سوال نبرد.
سیفالعدل از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۰ در ایران زندگی میکرد. او در ایران گاهی آزاد و گاهی تحت نظارت بود. در اواخر مارچ همان سال، ماموران سپاه پاسداران ایران او را در مرز ولایت زابل افغانستان در ازای آزادی یک دیپلومات اسیر به نام حشمت عطارزاده نیاکی به شبکه حقانی تحویل دادند. در مذاکرات این تبادل، حقانیها و عبدالقیوم ذاکر، فرمانده ارشد طالبان، نقش تعیینکنندهای داشتند.
در فهرست ۱۷۰ رهبر ارشد القاعده، بنلادن در جایگاه نخست و سیفالعدل در جایگاه هشتم قرار داشت. او از افراد مورد اعتماد بنلادن بود و در زمینه گسترش، سازماندهی و نظارت بر فعالیتهای القاعده در همه مناطق، از یمن تا سومالیا و ایران همکاری میکرد.
به گفته حافظ عبدالرحمن، «با توجه به سوابق جنگی سیفالعدل، به نظر میرسد که او دوباره توانسته شبکهای از هم گسیخته را بازسازی کند و از سومالی تا عراق، یمن و سوریه ریشههای آن را گسترش دهد.»
او در ماموریت القاعده در سومالیا از ناحیه چشم و دست دچار مجروح شده است. عدل سیاستمداری زیرک و هوشمند، اما در خلق و خو و رفتار، تلخ و سختگیر است.
بر اساس اظهارات اعضای القاعده و جنگجویان قبایلی همکار با آنها، به نظر میرسد که سیفالعدل ماموریت جدید خود را در سومالیا جدی میگیرد.این گروه در سوریه، با استراتژی «حشر» القاعده عمل میکند و حتی به موفقیت خود در دیگر کشورهای اسلامی ناآرام نیز خوشبین شده است.
استراتیژی حشر که طالبان و القاعده از آن به عنوان یک تاکتیک جنگی کار میگیرند، به معنای جمع کردن یا بسیج کردن گروههای پراکنده جنگجویان برای یک عملیات مشترک است. اغلب این جمع شدن رایگان و بدون دستمزد رسمی است، یعنی هر گروه انگیزه ایدئولوژیک یا تعهد نسبت به رهبران یا ائتلاف را دارد.
بازگشت هسته القاعده به افغانستان
دو منبع از میان طالبان به افغانستان اینترنشنال گفتند که ایمن الظواهری و سیفالعدل هر دو در سال ۲۰۲۱، پیش از سقوط نظام جمهوری افغانستان، از پاکستان به هلمند رفتند و با قیوم ذاکر، فرمانده ارشد طالبان، دیدار کردند.
زمانی که کابل سقوط کرد، مسئولیت تامین و امنیت الظواهری و سیفالعدل به شبکه حقانی واگذار شد.
سیفالعدل پس از بازگشت طالبان به کابل ابتدا در پکتیکا اقامت داشت، اما هنگامی که در ماههای جون و جولای ۲۰۲۲ زمینلرزههایی در ولسوالیهای گیان و برمل پکتیکا و سپیره خوست رخ داد و خبرنگاران داخلی و خارجی زیادی به این مناطق سفر کردند و سازمانهای کمکرسان وارد شدند، سیفالعدل و دیگر رهبران القاعده این مناطق را ناامن یافتند و به کنر و نورستان منتقل شدند.
در نورستان، شماری از جنگجویان قبیله گجر همکاران نزدیک مصطفی ابو یزید، مسئول عملیات نظامی القاعده در افغانستان بودند. برخی از سلفیها نیز با القاعده روابط نزدیکی داشتند و علیه نیروهای امریکایی در نبردهای القاعده شرکت کرده بودند.
قبیله گجر در ولسوالیهای دانگام نورستان و کشم و اشکمش بدخشان زندگی میکند. برخی از ساکنان ولسوالی نورگرام نورستان به افغانستان اینترنشنال گفتند که برخی از اعضای قبیله گجر، با کمک قاری زینالعابدین عابد، والی طالبان در نورستان، زمینهای مردم محلی را تصاحب میکنند. عابد پیشتر در لغمان میزبان جنگجویان القاعده بود، اما منابع محلی میگویند که او به دستور القاعده قصد دارد برای کوچنشینان قبیله گجر در منطقه مکان فراهم کند.
دو منبع در خوست و کابل به افغانستان اینترنشنال گفتند: «سیفالعدل پیش از سقوط نظام جمهوری افغانستان، ۱۵۰ موتر برای عبدالقیوم ذاکر، فرمانده ارشد طالبان، خریداری کرد که در شدت نبرد و گسترش حوزه نفوذ او کمک زیادی کرد. او سپس جنگجویان عرب را نیز در اختیار قیوم ذاکر گذاشت که بیشتر آنها در ولایت پنجشیر جنگیدند.»
دو بازرگان اسلحه در ارگون پکتیکا به افغانستان اینترنشنال گفتند که بر اساس هزینههای مالی شبکه القاعده در خوست، پکتیا، کنر و نورستان، به نظر میرسد که پس از سقوط حکومت جمهوری، آنها منابع مالی گستردهای به دست آوردهاند یا دستکم توانستهاند به منابع مالی مسدود شده خود دسترسی پیدا کنند.
به گفته فروشندگان اسلحه، سیفالعدل از سپتامبر ۲۰۲۱ تا پایان سال ۲۰۲۲ تمامی بدهیهای شبکه القاعده به فروشندگان اسلحه در افغانستان و پاکستان را پرداخت کرد.
القاعده از سال ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۴ از بازارهای اسلحه وزیرستان شمالی و جنوبی، کارخانههای سیالکوت و گوجرانواله و همچنین از فروشندگان و قاچاقچیان افغان و پاکستانی، انواع سلاح، تجهیزات مورد استفاده در حملات انتحاری و مواد منفجره خریداری کرده بود.
اعضای القاعده، که در خوست و پکتیکا به «تحریکیان» معروف هستند و لهجه و ظاهرشان به سختی از مردم محلی قابل تمایز است، از فرماندهان طالبان افغان، سلاحهای پیشرفته با دوربینهای لیزری دریافت کردند و آن را به طالبان پاکستانی دادند. در خوست، سلاحهایی از قطعات صفری امنیت ملی، تحت حمایت امریکا، میان جنگجویان تیتیپی توزیع شد.
شبکه القاعده در جریان فروش این سلاحها، به هر گروه از جنگجویان تیتیپی دهها قبضه سلاح امریکایی ام ۴ و ام ۱۶ به همراه دوربینهای دیدشب و سایر تجهیزات مشابه فروخت. قیمت هر دوربین دیدشب بین ۱۴۰۰ تا ۶ هزار دالر بود و برخی بین ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ دالر معامله شدند. همچنین قبضههای تفنگ ام ۴ با توجه به کیفیت آن، بین ۱۵۰۰ تا ۳ هزار دالر و حتی بیشتر به فروش رفت.
یک بازرگان اسلحه که از ذکر نام خود خودداری کرد، گفت: «تمام این خرید و فروشها به یورو انجام میشد و در صرافیهای خوست به افغانی تبدیل میگردید.»
این شبکه برای گروههایی مانند جنبش اسلامی ترکستان شرقی، جماعت انصارالله و جنگجویان اویغور که سهم کمی از «غنایم» داشتند، موترهای نو پیکاپ، سلاحهای تازه، دوربینهای دید در شب و دیگر تجهیزات پیشرفته جنگی خریداری کرد.
شبکه حقانی در خوست، پکتیا و پکتیکا برنامهای برای ساخت خانههایی برای جنگجویان عرب و خانوادههایی که سرپرستان شان در افغانستان علیه نیروهای امریکایی حملات انتحاری انجام دادهاند، آغاز کرده است.
این برنامه هماکنون برای ۱۲۰۰ خانواده در ولسوالیهای مندوزی و نادرشاهکوت و شهر خوست در حال اجرا است. منابع محلی میگویند که هزینه ساخت این خانهها توسط شبکه القاعده تامین میشود.
در پکتیکا، منابع به افغانستان اینترنشنال گفتند که در پچیمیله و دوهمنده، جادهای جدید ساخته شده است تا جنگجویان تیتیپی بتوانند بهراحتی بین خوست و کابل تردد کنند. همچنین، هشت میلیون افغانی هزینه ساخت جادهای بین ولسوالی سپیره خوست و پکتیکا، بهطور مخفیانه توسط شبکه القاعده پرداخت میشود.
توافق پنهان مثلث جنگ
یک منبع مرتبط با گروه حافظ گلبهادر به افغانستان اینترنشنال گفت که در سال ۲۰۱۳، طالبان افغان در منطقه میرعلی در وزیرستان شمالی، توافقی با طالبان پاکستانی و القاعده امضا کردند که بر اساس آن، پس از بازگشت طالبان به قدرت، از آنها در جنگ علیه اسلامآباد و همچنین در «استقرار نظام شرعی» در پاکستان حمایت خواهد کرد.
این توافق توسط سراجالدین حقانی رهبر شبکه حقانی، رهبری طالبان پاکستانی، ایمن الظواهری رهبر پیشین القاعده، حافظ گلبهادر، صادق نور داور و دیگر رهبران طالبان پاکستانی امضا شده است.
یک منبع میگوید: «پس از حملات هوایی هواپیماهای پاکستانی در ولسوالی سپیره ولایت خوست در اپریل ۲۰۲۲ و زمانی که اسلامآباد فشار خود بر طالبان افغان را افزایش داد، محمد یعقوب مجاهد، وزیر دفاع طالبان، رهبران طالبان پاکستانی و حافظ گلبهادر را فراخواند و از آنها خواست تا حملات خود در پاکستان را متوقف کنند.» حافظ گل بهادر در آن زمان در ولسوالی شکردره کابل اقامت داشت.
به گفته منبعی آگاه، حافظ گلبهادر که در وزیرستان یک چتر حمایتی برای شبکه حقانی و القاعده ایجاد کرده بود، سند توافقنامه میرعلی ۲۰۱۳ را به محمد یعقوب نشان داد که در آن بر حمایت از امارت اسلامی طالبان افغان همراه با جنگجویان خارجی تأکید شده است.
در این سند، جنگجویان طالبان افغان و خارجی توافق کردهاند که برای احیای امارت اسلامی افغانستان، همراه با طالبان علیه حکومت افغانستان، ناتو و نیروهای امریکایی بجنگند، اما پس از بازگشت طالبان به قدرت، طالبان افغان نیز متقابلاً با آنها همکاری خواهند کرد.
این مسئله برخی از مقامهای طالبان مثل عبدالغنی برادر را نگران کرده است. آنها به جامعه جهانی تعهد کرده اند که روابط خود را با «گروههای تروریستی قطع کنند». عبدالغنی برادر پس از کشتهشدن ایمن الظواهری در یک نشست به سراج حقانی گفته بود که «با پناه دادن به ایمن الظواهری، او در برابر جامعه جهانی دروغگو ثابت شده است.»
اما سراجالدین حقانی در پاسخ گفت: «مکان میزبانی الظواهری در کابل با موافقت ملا هبتالله آخندزاده تعیین شده بود.»
بر اساس گزارش منابع بینالمللی، القاعده در کنر دوباره قطعه نظامی عمر فاروق را راهاندازی کرده است که رهبری آن را ابو اخلاص المصری بر عهده دارد و ابوحمزه القطانی معاون اوست. سایر اعضای این قطعه نظامی شیخ عبدالحکیم المصری، قطال الحجازی، ابو بصیر و ابو یوسف هستند و جنگجویان القاعده، جماعت انصارالله و طالبان پاکستانی در آن آموزش میبینند.
گزارشهای سازمان ملل و ارزیابی تحلیلگران فعالیتهای مرتبط با القاعده نشان میدهد که تحت رهبری سیفالعدل، شبکه القاعده بر اساس استراتژی جنگی جدید خود، که با توجه به تجربههای جنگهای سوریه میتوان آن را «استراتژی حشر» نامید، افغانستان را بهعنوان مرکز مخفیگاه، آموزش، فرماندهی، مدیریت، لجستیک و منابع مالی استفاده میکند. اما حوزه جنگ خود را میخواهد از طریق همپیمانان منطقهای و بینالمللی به دیگر کشورهای ناپایدار گسترش دهد که پیشتر شبکه القاعده در آنها ریشه دوانده است.
طالبان همچنین تعهد کرده است که از خاک افغانستان علیه هیچ کشوری استفاده نمیشود. اما آیا واقعاً طالبان از القاعده فاصله گرفته است؟
سخنگوی طالبان روز پنجشنبه، یازدهم سپتامبر ۲۰۲۵ به رسانهها گفته است حملات یازدهم سپتامبر ۲۰۰۱ هیچ ارتباطی به افغانستان ندارد.» ذبیحالله مجاهد گفته این رویداد تنها بهانهای برای «اشغال کشور» بود.
طالبان در حالی رابطه قدیمی خود با القاعده را رد میکند که جهان هنوز هم به پیوند میان این دو گروه مشکوک است.
گزارشهای شورای امنیت سازمان ملل و ارزیابیهای برخی کشورها و نهادهای امریکایی نشان میدهد که طالبان روابط خود با القاعده را حفظ کرده است. این گزارشها میگویند که القاعده در افغانستان کوچکتر و محتاطتر شده، اما همچنان تحت نظر طالبان حضور دارد. پیوندهای ایدئولوژیکی، خانوادگی و شبکهای میان طالبان و القاعده پابرجاست و حتی نشانههایی از همافزایی القاعده با گروههایی مثل تحریک طالبان پاکستانی دیده میشود.
بیشتر بخوانید: کارشناسان سازمان ملل: طالبان محیط امن برای گروههای تروریستی فراهم کرده است
در گزارش سال ۲۰۲۴ تیم نظارت شورای امنیت نیز آمده بود که آموزشها، رفتوآمدها و دادوستدهای پنهان میان طالبان و القاعده نشان میدهد که این دو خویشاوند ایدئولوژیک هنوز هم در ارتباطاند و افغانستان بهمثابه یک سرزمین امن برای القاعده باقی مانده است.
با توجه به شواهدی که سازمانهای متعدد امریکایی و غیر امریکایی منشتر کردهاند، طالبان رابطهاش با القاعده را قطع نکرده است؛ بلکه آن را بهنفع بقا و مشروعیت خارجی، کمصدا و قابلانکار نگه داشته است.
همچنان گفته شده که حتی برخی وابستگان شبکه القاعده به عنوان «پناهنده» شناسایی و اسناد هویتی افغانستان دریافت کردهاند. طبق برخی گزارشها، حدود دوازده چهره ارشد القاعده در داخل افغانستان حضور دارند و هماهنگی میان این شبکه با تحریک طالبان پاکستانی، جنبش اسلامی اوزبیکستان، حزب اسلامی ترکستان و جماعت انصارالله در حال افزایش است.
طالبان میان سرکوب دشمن و مدارا با خویشاوندان
طالبان در دوحه بر سر میز مذاکره توانست امریکا را قانع کند که دیگر افغانستان به پایگاه القاعده و بستر عملیات هراسافکنانه بدل نخواهد شد. اما این تصویر تازه، خیلی زود رنگ باخت. در اسد ۱۴۰۱، ایمن الظواهری، رهبر القاعده در منطقه شیرپور کابل در مهمانخانه مقامات طالبان هدف حمله هوایی امریکا قرار گرفت و کشته شد؛ رخدادی که نشان داد اصلیترین مهره القاعده درست در قلب پایتخت تحت تسلط طالبان، پناه گرفته بود.
طالبان داعش خراسان را دشمن خود میداند و در سالهای اخیر با شدت عمل علیه آن برخورد کرده است. بسیاری از رهبران این گروه در عملیاتهای طالبان کشته شدهاند و تلاشهای داعش برای اجرای حملات بزرگ در کابل و ولایتهای دیگر تا حد زیادی ناکام مانده است. هر جا که داعش سر بلند کرده، طالبان آن را سرکوب کرده و در این زمینه موفقیت نسبی بهدست آورده است.
اما پرسش مهم این است که آیا طالبان میتواند همانگونه که داعش را مهار کرده، در برابر گروههایی که با خودش پیوندهای تاریخی و عقیدتی دارند نیز چنین کند؟
القاعده و تحریک طالبان پاکستانی از جمله این گروههاست. به گفته مقامات پاکستانی، تحریک طالبان پاکستانی، از خاک افغانستان بهعنوان پناهگاه یا مسیر رفتوآمد استفاده کرده است و نهادهای بینالمللی درباره فعالیتهای آن هشدار دادهاند.
بیشتر بخوانید: امریکا: طالبان همچنان میزبان القاعده است
به نظر میرسد که طالبان هرگز برخورد نظامی تندی که علیه داعش دارد، علیه گروههایی که با خودش پیوند دارد، نخواهد داشت.
این پرسش مطرح میشود که چرا طالبان با وجود همه هزینههای بینالمللی، دروازه این تردیدها را بهطور کامل نمیبندد؟
به نظر میرسد که در وهله نخست، طالبان نیاز امنیتی داخلی به القاعده و همچنان تحریک طالبان پاکستانی دارد. طالبان القاعده و گروههای همسو را در نبرد با داعش خراسان و همچنین در مهار هستههای مقاومت ضدطالبان بهعنوان نیروی کمکی به برای خود نگه میدارد.
در وهله دوم، القاعده سرمایه اجتماعی و ایدئولوژیک برای طالبان است. پیوندهای خانوادگی، سابقه جهادی مشترک و روابط تاریخی با رهبران القاعده، هزینه بریدن کامل این رابطه را در درون طالبان بالا میبرد و برای بسیاری از بدنه آن قابل پذیرش نیست.
سوم اینکه، جدا شدن واقعی از این شبکه برای طالبان هزینه داخلی و درونسازمانی سنگینی دارد. نتیجه این تناقض همان چیزی است که ناظران «مدیریت خاکستری» مینامند: طالبان نه رسماً پیوند را میپذیرد و نه عملاً آن را میبُرد، بلکه در منطقهای مبهم میان پذیرش و انکار حرکت میکند.
راهبرد واشنگتن؛ مدیریت تهدید
وقتی جو بایدن در ۱۴ اپریل ۲۰۲۱ فرمان خروج نیروهای امریکایی از افغانستان را داد، گفت که هدف اصلی حضور امریکا پراکندهکردن القاعده بوده و حالا که آن مأموریت پایان یافته، جنگ بیپایان توجیهی ندارد. از اینرو بهجای اصرار بر شکست نهایی طالبان، امریکا به گرفتن تعهد ضدتروریسم از این گروه بسنده کرد و افغانستان را ترک گفت.
واشنگتن که دو دهه افغانستان را در صدر سیاست خارجی خود قرار داده بود، حالا بیشتر در نقش نظارهگر ظاهر شده است. نه طرحی برای تغییر رفتار طالبان ارائه کرده و نه ابزار تازهای برای راستیآزمایی انتخاب کرده است.
از دید امریکا، تا زمانی که تهدید مستقیم علیه خاک آن کشور شکل نگیرد، میتوان از دور نظاره کرد و هزینههای حضور را بر دوش دیگران گذاشت.
امریکا به خوبی میداند که القاعده دیگر آن سازمان متمرکز و کلاسیکی نیست که روزگاری از مرز افغانستان و پاکستان عملیات جهانیاش را رهبری میکرد. امروز بیشتر به شبکهای شبیه است با هستهای کوچک و پراکنده و شاخههایی که در مناطق مختلف فعالاند.
آینده القاعده و طالبان
پاسخ به پرسش «آیا القاعده هنوز هم در افغانستان وجود دارد؟» بر پایه دادههای نهادهای معتبر امنیتی مثبت است؛ اما نه با همان شکل و ابعاد گذشته. القاعده امروز شبکهای نازک و پراکنده است که زیرساختهای کوچک خود را حفظ کرده و در سایه فعالیت میکند. تحلیلگران باور دارند طالبان عامدانه نوعی «ابهام مدیریتشده» را در قبال این شبکه دنبال میکند: نه پیوند را آشکار میسازد و نه آن را کاملاً میبُرد.
با این حال، هر شوک امنیتی میتواند این تعادل شکننده را برهم زند. یک عملیات برونمرزی موفق یا ناکام که ردپای آن به افغانستان به ویژه القاعده برسد، یا بحرانی درونی در ساختار طالبان، ممکن است فشارهای تحریمی و امنیتی را افزایش دهد و زمینه اقدامات یکجانبه در خاک افغانستان را فراهم کند. در چنین شرایطی، شبکههای کمنمای القاعده برای بقا از حالت خاموش و پنهان به حالت تهاجمی تغییر وضعیت خواهند داد.
در سالهای اخیر، توجه امریکا و کشورهای غربی بیش از هر زمان دیگر به بحرانهای اوکراین و غزه معطوف شده است. این دو جنگ، با پیامدهای امنیتی و انسانی گسترده، انرژی سیاسی و مالی جهان غرب را چنان به خود مشغول کرده که افغانستان و تحولات درونی آن به حاشیه رانده شده است. حتی گزارشهای رسمی شورای امنیت که از حضور و فعالیت القاعده در افغانستان سخن میگویند، نتوانستهاند تمرکز جدی پایتختهای غربی را به این کشور بازگردانند.
اما این بیتوجهی به معنای بیاهمیتی موضوع نیست، بلکه نتیجه اولویتبندی موقت است. تجربه دو دهه گذشته نشان داده هرگاه صحنههای بزرگتر امنیتی در اروپا و خاورمیانه آرام بگیرد، دوباره نگاهها به افغانستان برمیگردد. بهویژه آنکه حضور طالبان و روابط مبهمش با گروههایی چون القاعده و تحریک طالبان پاکستانی، همچنان زمینهساز نگرانیهای بلندمدت است.
خبرنگارانی که درباره سالهای زندگی او در خفا نوشتهاند میگویند، بنلادن نسبت به جزئیات زندگی شخصی اعضای خانوادهاش وسواسی عمیق داشت. نامهها و مکاتباتش نشان میدهند او زندگی روزمره خود، خانواده و شبکه نزدیکانش را با قواعدی سختگیرانه اداره میکرد. یکی از توصیههای او در این مجموعه، سفارش به جابهجایی و سفر همسرانش فقط در «روزهای ابری» بود.
فرار از چشمهای آسمان
به نوشته استیو کول، خبرنگار سرشناس امریکایی، در کتاب «ریاست اس»، بنلادن دریافته بود که پس از یازده سپتامبر، امریکا برای شکار رهبران القاعده ترکیبی از پهپادهای مسلح، ماهوارههای جاسوسی و شبکههای شنود الکترونیکی را به کار گرفته است. در وزیرستان دهها نفر از فرماندهان و کادرهای ارشد القاعده هدف حملات هوایی پهپادی قرار گرفتند.
پهپادهای سیا نه تنها ابزار کشتن، بلکه ابزار رصد و ردیابی دایمی بودند. به گفته استیو کول، این شرایط در نامههای بنلادن بازتاب مستقیم دارد. او بارها تاکید کرده بود که افرادش باید با دقت و هوشیاری از موثریت فناوری نظامی امریکا در شکار اعضای القاعده بکاهند.
بن لادن خانواده و یارانش را واداشت که در جابهجاییها و سفرها به وضعیت آبوهوا دقت کنند و فقط در روزهای ابری حرکت کنند. بر اساس برخی منابع، بنلادن پنج همسر داشت: نجوی غانم، خدیجه شریف، خیریه صابر، سهام صابر و امل احمد الساده.
استیو کول مینویسد که توصیه به سفر در روزهای ابری بیش از همه در ماجرای خروج بخشی از خانواده بنلادن از ایران دیده میشود: «پس از سقوط طالبان، تعدادی از همسران و فرزندان بنلادن از جمله حمزه مدتی در ایران سکونت داشتند. او در نامهای به همکارانش نوشت که قاچاق همسر و پسرش از ایران باید تنها در روزهای ابری انجام شود. دلیلش این بود که ابرها میتوانستند مانع دید مستقیم پهپادها و ماهوارههای مجهز با دوربینهای نوری شوند و احتمال شناسایی مسیر حرکت آنها را کاهش دهند.»
بنلادن در نامهها همچنین به هوادارانش در شمال آفریقا پیشنهاد کرده بود که درختان بیشتری بکارند تا پوشش طبیعی علیه «چشمهای آسمان» ایجاد شود. یعنی، بن لادن هم زمانبندی حرکت و هم تغییر در محیط را برای پنهان ماندن اعضای خود مهم میدانست.
به نوشته برخی خبرنگاران، از منظر فنی نیز این توصیه توجیهپذیر بود. بیشتر پهپادهای امریکا برای شناسایی دقیق به دوربینهای نوری و مادونقرمز متکی اند. ابرهای متراکم و هوای مهآلود میتواند کیفیت تصویر را پایین بیاورد و کار اپراتور یا الگوریتمهای شناسایی را دشوار کند.
ترس بنلادن از کاشت ردیاب توسط پزشکان ایرانی در بدن فرزندانش
به نوشته استیو کول، بنلادن در نامههایش ابراز نگرانی کرده بود که «پزشکان ایرانی به بهانه درمان» در بدن پسرانش تراشه ردیاب جاسازی کنند و حتی شکل و اندازه احتمالی آن را هم توضیح داده بود. بنلادن به پسرانش نوشته بود: «پیچکاری ممکن است طبیعی به نظر برسد، اما سوزن بزرگتر از حد معمول خواهد بود. چیپ هم میتواند به درازی یک دانه غله باشد، اما بسیار نازک و صاف.»
روایت استیو کول نشان میدهد بخشی از خانواده بنلادن پس از فشارهای امنیتی سالهای ۲۰۰۲ و ۲۰۰۳ به ایران پناه بردند: «اسناد بهدستآمده پس از بازداشت خالد شیخ محمد، متهم اصلی حملات یازدهم سپتامبر، نشان میدهد فرزندان و همسران بنلادن با پاسپورت و ویزاهای معتبر و از مسیر کراچی، سرانجام خود را به ایران رساندند. بهطور مشخص، پسرش سعد و دو همسر بزرگترش در سال ۲۰۰۲ وارد ایران شدند.»
به نوشته این روزنامهنگار، نامههای سالهای بعد نیز ادامه این حضور را تایید میکند. بنلادن در سال ۲۰۱۰ به انتقال حمزه از ایران به قطر فکر کرده بود، اما عطیه عبدالرحمن (از مدیران القاعده) پیشنهاد داد او فعلاً در ایران بماند؛ زیرا «مسیر و ایستهای بازرسی» میان ایران و پشاور پرخطر است.
«پول گروگانگیری یک افغان را طلا بخرید»
به روایت استیو کول، اسامه بنلادن، که خود فرزند یک خانواده بازرگان عرب و تحصیلکرده دانشگاهی بود، همواره خود را کارشناس امور مالی نیز میدانست. او گاهی توصیههای دقیق اما نامتعارف برای سرمایهگذاری ارائه میکرد. در یکی از نامههای سال ۲۰۱۰، بنلادن توصیه کرده بود درآمد حاصل از گروگانگیری یک شهروند افغان باید در «طلا، یورو، دینار کویتی و یوان چین» سرمایهگذاری شود.
او نسبت به طلا بسیار خوشبین بود زیرا باور داشت هرگاه بحران جهانی شدت بگیرد قیمت آن بالا میرود؛ بحرانی که خود او عمداً در پی دامن زدن به آن بود. در همان نامه، به همکارش سفارش کرد که نوسان قیمتها را پیگیری کند و هر زمان که امکان داشت، در سطح ۱۵۰۰ دالر برای هر اونس اقدام به خرید کند.
به گفته کول، این نگاه مالی تنها به توصیههای فردی محدود نمیشد. بنلادن همچنان به منابع مالی القاعده دسترسی داشت. یکبار درخواست کرد ۳۰ هزار یورو از «صندوق شخصیاش» برداشت شود؛ صندوقی که ظاهراً بهمثابه کمکهزینهای ویژه برای او و تحت مدیریت کمیته مالی القاعده عمل میکرد.
استیو کول مینویسد، بنلادن بهجای استفاده از نظام بانکی که امکان رصد و ردیابی منابع مالی در آن وجود دارد، پول را از طریق شبکهای انسانی شامل پیکها، واسطههای مورد اعتماد و سازندگان اسناد جعلی جابهجا میکرد. انتقال نقدی، همراه با مدارک جعلی هویت، باعث میشد مسیر پول در سیستمهای رسمی ثبت نشود. خانه او در ابیتآباد هیچ خط تلفن یا اینترنتی نداشت و زبالهها بهطور مرتب سوزانده میشد تا کوچکترین مدرکی که به منابع مالی یا رابطها مربوط شود، باقی نماند.
شکست «سپر ابری» و فروپاشی القاعده
با همه آن وسواسها و احتیاطهای جزئی، سرانجام تدبیر اسامه بنلادن برای پنهان ماندن از «چشمهای آسمان» و فناوری نظارتگر امریکا به جایی نرسید. از سال ۲۰۰۲، تیمی از تحلیلگران سازمان اطلاعاتی امریکا (سیا) بهطور مداوم در پی شناسایی پیکهایی بودند که پیامها و پول را به او میرساندند. سرانجام، رد ابو احمد الکویتی از خلال بازجوییها، شنود تماسها و پیگیریهای میدانی به دست آمد و ماموران توانستند موتر او را تا ابیتآباد دنبال کنند.
این کشف راه را برای عملیات «نیپتون اسپیر» در سال ۲۰۱۱ هموار کرد؛ عملیاتی که با وجود مشکلات پیشبینینشده، به یورش موفق کماندوهای نیروی دریایی امریکا و کشته شدن بنلادن در طبقه بالای خانهاش انجامید.
مرگ او پیامدهای بزرگی داشت: از نگاه بسیاری، نوعی عدالت برای قربانیان یازدهم سپتامبر بود؛ شاخه اصلی القاعده متلاشی شد و سازمان را به جانشینی ضعیفتر، یعنی ایمن الظواهری، سپرد، کسی که در سال ۲۰۲۲ در حملات هوایی امریکا در کابل کشته شد.
بنلادن نزدیک به یک دهه توانست با همین احتیاطها، از جمله «دکترین روزهای ابری»، از دید دشمن دور بماند، اما سرانجام به دست همان دشمن کشته شد. اکنون، با پیشرفت فناوریهای راداری که از میان ابرها و حتی در تاریکی شب نیز دقیق عمل میکنند، چنین توصیهای دیگر کارکرد پیشین خود را ندارد. اگر در زمان بنلادن، پوشش ابر میتوانست برای ساعاتی سپری طبیعی در برابر «چشمهای آسمان» باشد، امروز همان ابرها دیگر مانعی جدی برای فناوریهای نوین به حساب نمیآیند.
این تفاوت، یادآور تغییرات ژرفی است که در فاصله تنها یک دهه در عرصه جنگ و ردیابی به وجود آمده است؛ تغییری که سرنوشت رهبر القاعده را رقم زد و نشان داد در برابر قدرت فزاینده فناوری، حتی احتیاطهای به شدت وسواسی نیز دیر یا زود فرومیریزند.
او از یکسو جریانهای غیرطالب را نادیده گرفت و از سوی دیگر، در درون تحریک طالبان، عناصر بانفوذ را بهتدریج به حاشیه راند و قدرت بلامنازع خود را بهعنوان حاکم افغانستان تثبیت کرد.
او در آغاز یک چهره ضعیف را به رهبری حکومت در کابل منصوب کرد. در حالی که همه انتظار داشتند عبدالغنی برادر بهعنوان رئیسالوزرای طالبان انتخاب شود، نام حسن آخند بهعنوان رئیس اداره طالبان در کابل اعلام شد.
تقسیم کرسیهای دولتی برای طالبان ساده نبود. اما هبتالله با ترفندهایی تلاش کرد از ارتقای موقعیت چهرههای بانفوذ و عناصری که برای او تهدید محسوب میشدند، جلوگیری کند. رهبر طالبان معاونان خود در دوره جنگ، که رهبری اصلی جنگ این گروه علیه حکومت پیشین و نیروهای خارجی را بر عهده داشتند، به وزارتخانهها فرستاد. عبدالغنی برادر، که بسیاری او را شانس اصلی نخستوزیری میدانستند، به معاونت اقتصادی رئیسالوزرا منصوب شد. یعقوب مجاهد به وزارت دفاع و سراجالدین حقانی به وزارت داخله انتخاب شدند.
اکنون، چهار سال پس از معرفی کابینه طالبان، بسیاری از عناصر بانفوذ پیشین تضعیف و منزوی شدهاند و هبتالله حاکم بلامنازع طالبان است.
انزوای برادر
عبدالغنی برادر، با توجه به جایگاه و محبوبیت خود در میان طالبان، قوم درانی و زیرک، و همچنین به دلیل اعتبار به دست آورده پس از امضای توافقنامه دوحه که عامل کلیدی در بازگشت طالبان به قدرت بود، از محبوبیت ویژهای برخوردار بود و گزینه اصلی برای نخستوزیری محسوب میشد.
برخلاف هبتالله، بسیاری از طالبان قندهاری به دلیل تحقیر و رنجی که برادر در زندان پاکستان متحمل شده بود، با او همدردی و همراهی داشتند. اما هبتالله با توجه به جایگاه برادر، تلاش کرد از قرار گرفتن او در رهبری حکومت در کابل جلوگیری کند.
او به جای برادر، یک چهره باسابقه اما بیادعا و بیعلاقه به حکومت را بهعنوان رئیسالوزرا انتخاب کرد. یک آگاه از مناسبات درون طالبان گفت: «گزینش ملا حسن به این هدف صورت گرفت که او هیچ ظرفیتی برای به چالش کشیدن هبتالله نداشت. ملا حسن سابقه کاری و سیاسی داشت، اما قدرت فیزیکی و نفوذ سیاسی نداشت. هبتالله چهرهای بیخاصیت را به رهبری اداره کابل آورد که نه برای آن ساخته شده و نه علاقهای به آن دارد.»
دو مانع در برابر قرار گرفتن ملا برادر در جایگاه رئیسالوزرای طالبان وجود داشت:
نخست، در اوایل قدرتگیری طالبان، تاثیرگذاری پاکستان در گزینش مقامهای طالبان بسیار برجسته بود، زیرا بسیاری از اعضای طالبان و خانوادههای شان هنوز در پاکستان بودند. با توجه به پیشینه تلخ برادر در پاکستان، حضور او در راس حکومت در کابل برای پاکستان خط قرمز بود.
یک فعال سیاسی نزدیک به طالبان گفت: «ملا برادر یکی از منتقدان سرسخت پاکستان است. او به دست پاکستانیها زجر کشیده و قطعاً با آنها آشتیناپذیر است. پاکستان تمام تلاش خود را به کار بست تا برادر در راس حکومت طالبان قرار نگیرد. سفر رئیس آیاسآی به کابل در هنگام تشکیل کابینه نیز به همین منظور بود.»
از سوی دیگر، طالبان نیز نمیخواستند بلافاصله پس از به دست گرفتن قدرت با پاکستان درگیر شوند، زیرا هنوز مطمئن نبودند که بتوانند بر تمام جغرافیای افغانستان کنترول یابند و هیچ جبهه یا جریانی در برابر آنها باقی نماند.
یک دیپلومات دخیل در مذاکرات دوحه اظهار داشت که در درون طالبان نیز برادر بهعنوان یک خطر برای عناصر دیگر، از جمله هبتالله، محسوب میشد. او نفر دوم طالبان بود و بسیاری او را شایسته میدانستند. مذاکرات قطر نیز به نام ملا برادر ثبت شد. هرچند کار اصلی از سوی امریکا انجام شد، اما اعتبار اصلی به برادر رسید. او در میان قندهاریها محبوبیت بیشتری داشت و بدنه اصلی طالبان با او همدردی میکردند.
این در حالی است که هبتالله در میان طالبان از شهرت و محبوبیت چندانی برخوردار نبود. او نمیتوانست یک چهره نیرومند، شناختهشده و بانفوذ را در مسند قدرت در کابل بنشاند. در این راستا، ملا برادر، که مورد توجه غرب و امریکا قرار داشت، از روابط سیاسی و بینالمللی کنار گذاشته شد و به مسائل اقتصادی محدود شد.
یک کارشناس ارشد امنیتی گفت: «هبتالله از هر کسی که کمترین تهدید احساس کند، بال و پرش را قیچی میکند.»
یک منبع در کابل در خصوص صلاحیت و جایگاه ملا برادر اظهار داشت که ملا برادر صلاحیت لازم ندارد، با این حال موقعیت وی از ملا حسن، رئیسالوزرا، بهتر است.
حذف تدریجی حقانی
پس از بازگشت طالبان به قدرت، حقانیها نخست وارد کابل شدند؛ هم به لطف حمایت مستقیم پاکستان، هم به دلیل همسویی برخی مقامات دولتی در کابل و هم به دلیل نفوذ بیشتر در مناطق شرقی نسبت به قندهاریها. حقانیها سمتهای مهم دولتی را در کابل اشغال کردند.
حقانیها، که بیشترین نیرو را در کابل داشتند، خواستار سهمی برابر با طالبان قندهاری بودند. از این رو، دو طرف بارها در ارگ ریاستجمهوری درگیر شدند. گزارشهایی منتشر شد که خلیل حقانی با طالبان قندهاری در ارگ درگیر شده و این درگیریها حتی به زد و خورد فیزیکی و مسلحانه منجر شده بود.
یک آگاه سیاسی در کابل گفت: «طالبان قندهاری خود را مستحق زعامت و حاکمیت اصلی میدانستند. آنها حقانی را طالب حساب نمیکردند.»
از سوی دیگر، طالبان قندهاری، که عمدتاً ضد پاکستان بودند، به جناح حقانی با دیده شک مینگریستند و آنها را پاکستانی میدانستند.
با این حال، چهره اصلی در پشت صحنه، یعنی هبتالله، هم جناح حقانی و هم عناصر ضدپاکستانی قندهار را منزوی کرد. یک فعال سیاسی در شرق گفت: «هبتالله شبکه حقانی را بسیار خرد کرده است. شبکهای که بازوی عملیاتی و نظامی طالبان بود، اکنون به یک عامل بسیار کوچک در رژیم تبدیل شده است.»
به گفته او، «رهبر طالبان نخست صلاحیتهای مالی و اداری را از سراجالدین حقانی گرفت. اکنون تمام انتصابها را خودش انجام میدهد. حتی تمام قوماندانها، والیها، آمران حوزهها و روسای تحت امر سراجالدین حقانی را خودش تعیین میکند. انحصار قدرت و صلاحیت در هیچ مقطعی از تاریخ افغانستان اینگونه نبوده است.»
همزمان، ملا هبتالله برای استحکام موقعیت خود، در کنار هر چهره بانفوذ که از آنها احساس خطر میکرد، یک عنصر وابسته و نزدیک به خود را منصوب کرد. صدر ابراهیم، معین ارشد امنیتی وزارت داخله، عملاً تصمیمگیرنده اصلی در این وزارت است و به حقانی پاسخگو نیست.
یک پژوهشگر امنیتی گفت: «هبتالله زیر گلوی هر یک از عناصر تاثیرگذار، یک نفر از خود گماشته است.»
سرنوشت یعقوب
ملا یعقوب، وارث ملا عمر، بنیانگذار رژیم طالبان، به سرنوشتی مشابه حقانی دچار شده است. او که در آغاز با بلندپروازی حرکت میکرد، اکنون به چهرهای فاقد صلاحیت و اختیار تبدیل شده است.
منابع در کابل میگویند که همانند وزارت داخله، در وزارت دفاع نیز هبتالله یک چهره نزدیک به خود را گماشته است. قیوم ذاکر، معاون وزارت دفاع و رئیس عمومی سرحدات، تصمیمگیرنده اصلی است و به ملا یعقوب گوش نمیدهد.
یک عضو ارشد طالبان گفت: «قیوم ذاکر، معاون وزیر دفاع و قوماندان عمومی سرحدات، قصر دلکشا در ارگ را مرکز فرماندهی خود ساخته و آن را دیوار و احاطه کرده است.»
موقعیت عبدالحق وثیق
برخلاف موقعیت رو به افول سراج حقانی و یعقوب مجاهد، عبدالحق وثیق از صلاحیت و جایگاه بیشتری برخوردار است. او در تمام ادارهها مداخله میکند. نیروهای استخبارات در کنار امر به معروف، در تمام عرصههای عمومی و اجتماعی دخالت دارند.
یک کارشناس ارشد امنیتی گفت: «همزمان، بسیاری از ملاقاتها و معاملات خارجی توسط استخبارات انجام میشود.» او افزود که هیئتهای استخباراتی زیادی به کابل و قندهار میآیند و وثیق در تمام معاملات پنهان داخلی و خارجی دخیل است.
بیاختیارسازی کابینه
منابع اجماع نظر دارند که بسیاری از اعضای کابینه طالبان فاقد اختیار و صلاحیت هستند. آنها نه صلاحیت مالی دارند، نه صلاحیت استخدام، نه در سیاستگذاری دخیلاند و نه توان تصمیمگیری مستقل دارند.
یک منبع گفت که چهرههایی که تلاش کردند در برابر هبتالله استدلال کنند یا با اقدامات او مخالفت ورزند، یکی پس از دیگری حذف شدند. به گفته منبع، عبدالکبیر، کفیل سابق رئیسالوزرای طالبان در کابل، تیمی پنجنفره تشکیل داده بود و هر از گاهی به دیدار هبتالله میرفتند و سیاستهای او را به چالش میکشیدند. خلیل حقانی نیز در این تیم بود. آنها به ملا هبتالله میگفتند: «این کارت خوب است و این کارت بد.»
منبع افزود: «خلیل حقانی ترور شد، عبدالکبیر از معاونت سیاسی رئیسالوزرا حذف شد و حتی سمت معاونت رئیسالوزرا از تشکیلات این گروه برداشته شد.»
منابع میگویند که امیرخان متقی، وزیر خارجه طالبان، نیز فاقد صلاحیت است. به گفته منابع در وزارت خارجه طالبان، همه سفارتخانهها از قندهار تعیین میشوند. متقی با سفرهای خارجی سعی میکرد اثرگذار به نظر آید، اما سفرهای او نیز لغو شده است. به گفته منابع، بسیاری از وظایف وزارت خارجه توسط استخبارات این گروه پیش برده میشود.
سرنوشت عباس استانکزی قابل توجه است. او از معدود مقامات طالبان بود که سیاستهای هبتالله را به شدت انتقاد میکرد. سرنوشتش به تبعید کشید. منابع در امارات متحده عربی گفتند که «رژیم طالبان به امارات متحده گفته است که اگر استانکزی اظهارنظری علیه طالبان کند، او را از ابوظبی اخراج کند.»
کاهش نفوذ پاکستان
منابع معتقدند که طالبان تلاش دارند عناصر نزدیک به پاکستان را بهتدریج کنار بزنند. مولوی کبیر به پاکستان نزدیک بود. همچنین، امیرخان متقی به پاکستان نزدیک است و خانوادهاش همچنان در پاکستان زندگی میکند. شبکه حقانی نیز به دلیل نزدیکی به پاکستان به حاشیه رانده شد.
با وجود نفوذ گسترده پاکستان بر رژیم طالبان در چهار سال گذشته، این کشور نتوانست بر سیاست طالبان در حمایت از تحریک طالبان پاکستان تاثیر بگذارد. یک دیپلومات بلندپایه سابق افغانستان گفت: «پاکستان عملاً اثرگذاری خود را بر تصمیمهای استراتژیک دولت طالبان از دست داده است، هرچند هنوز در سطح تاکتیکی تأثیرگذار است.»
به گفته او، طالبان در ماههای اخیر و پس از سفر وزیران خارجه و داخله پاکستان به کابل، تیتیپی را مهار کرده بودند. اما پس از حملات پاکستان به مناطق شرقی، بار دیگر تحریک طالبان پاکستان را رها کردند. در روزهای اخیر، حملات تحریک طالبان پاکستان و جداییطلبان بلوچ در خاک پاکستان افزایش یافته است.
چه کسانی صاحب صلاحیتاند؟
یک آگاه از مناسبات طالبان در کابل گفت که نوع رفتار هبتالله یادآور سیاستهای اشرف غنی است. به جز تعداد معدودی از «نازدانههای» او، دیگران بیاختیار و بدون صلاحیتاند.
هبتالله اطرافیان و چهرههای معتمد خود را بالا کشیده است. او در حال حاضر، به جز تیم خود و بقایای ملا منصور، رهبر پیشین این گروه، به دیگران اعتماد ندارد. منابع متعدد، هدایتالله بدری، وزیر معادن، ملا ناصر آخند، وزیر مالیه، نوراحمد آغا، رئیس بانک مرکزی، و احمدجان بلال، رئیس شرکتهای دولتی در کابل را از افراد مورد اعتماد هبتالله میدانند.
به گفته منابع، در ولایات، ملا شیرین، والی قندهار، یوسف وفا، والی بلخ، و مولوی طالب، قوماندان قندهار و مسوول گارد خاص رهبر، از افراد با صلاحیت و بسیار نزدیک به هبتالله محسوب میشوند.
همزمان، برخی چهرهها در کابل به هبتالله نزدیک محسوب میشوند. اما در سیاستهای کلان این گروه نقشی ندارند. وزیران امر به معروف و نهی از منکر، تحصیلات عالی و معارف با «تعقیب مو به موی» سیاستهای افراطی هبتالله، سعی دارند اعتماد وی را کسب کنند.
ملای عامی که با صلاحیتترین حاکم پس از داوود شد
تا دو سال پیش، باور غالب این بود که کسی به نام هبتالله وجود ندارد. برخی او را «نام مستعار استخبارات پاکستان» عنوان میکردند. پس از بالا گرفتن این گمانهزنیها و شایعات، هبتالله دو سال پیش در تالار لویهجرگه در کابل حاضر شد و سپس به سفرهای ولایتی پرداخت. او در مسجد جامع قندهار سخنرانی کرد، اما هیچ تصویری از او منتشر نشد. برخی منابع گفتند که در هنگام سخنرانی نیز سعی کرده چهرهاش دیده نشود.
یک مقام بلندپایه امنیتی سابق گفت که هبتالله را به این دلیل به رهبری طالبان آوردند که ریشه نداشت. از او حمایت کردند، زیرا افراطی و فاقد عقبه اجتماعی بود و افراطیت را در پیش میگرفت. اما این چهره مجهول و ناشناخته اکنون کنترول مطلق را در اختیار دارد. پس از سقوط داوودخان، هیچ رهبر یا رئیسجمهوری در افغانستان تا این حد انحصارگرا و با صلاحیت نبوده است.
این مقام سابق افزود: «کنترول هبتالله بیش از اشرف غنی، حامد کرزی و داکتر نجیب است.»
رهبر طالبان برخلاف حاکمان سابق در قندهار زندگی میکند. او بسیار متاثر از شورای علمای قندهار و جمعی از مشاورانش مذهبیاش است.
منابع متعدد تاکید میکنند که هبتالله بسیار متاثر از جمهوری اسلامی است. مستشاران نظامی و اعضای سپاه پاسداران بهطور گسترده در قندهار حضور دارند. یکی از وزیران سابق افغانستان گفت که «تشکیلات قنسولگری ایران در قندهار، بزرگتر از سفارت این کشور در کابل است.»
ایران سعی کرده است که با اطرافیان هبتالله روابط نزدیکی برقرار کند. برخی چهرههای نزدیک به هبتالله مانند ملا قیوم ذاکر و صدر ابراهیم به سپاه پاسداران نزدیک هستند. بسیاری از ملاهای نزدیک به رهبر طالبان نوعی متاثر از جمهوری اسلامی هستند.
در واقع، جمهوری اسلامی در تثبیت جایگاه هبتالله بهعنوان حاکم بلامنازع افغانستان، نقش ایفا کرده است.
پاسخ به این پرسش در زنجیرهای از موانع بههمپیوسته مرتبط است؛ از گرههای اداری در واشنگتن و فروپاشی سازوکارهای رسمی کمکرسانی گرفته تا دغدغههای سیاسی و امنیتی در قبال طالبان و محدودیتهای میدانی ناشی از منع کار زنان. هر یک از این عوامل میتواند بهتنهایی سد راه باشد.
بررسی حضور امریکا در زمینلرزههای بزرگ اخیر جهان
در پی زلزله ویرانگر میانمار در ماه مارچ ۲۰۲۵ که هزاران کشته برجا گذاشت، دولت امریکا ۹ میلیون دالر به این کشور کمک کرد. هر چند که در میانه مأموریت بهطور ناگهانی «اداره توسعه بینالمللی امریکا» منحل شد و بخشی از کارکنان آن اخراج شدند، اما ایالات متحده از آدرسهای دیپلوماتیک خود، این کمک را انجام داد.
در پی زلزله مهیب ۶ فبروری ۲۰۲۳ که جنوب ترکیه و شمال سوریه را لرزاند، ایالات متحده سریعاً وارد عمل شد؛ ابتدا مبلغ ۸۵ میلیون دالر کمک بشر دوستانه از طریق «آژانس توسعه بینالمللی ایالات متحده» و وزارت خارجه اختصاص داد. سپس در ۱۹ فبروری، وزیر خارجه امریکا در بازدید از مناطق آسیبدیده از کمک اضافی ۱۰۰ میلیون دالر دیگر خبر داد که شامل ۵۰ میلیون دالر از صندوق اضطراری مهاجرت و پناهندگان و ۵۰ میلیون دالر کمک بشر دوستانه بود. بدین ترتیب جمع کل کمکهای واشنگتن به ۱۸۵ میلیون دالر رسید.
طالبان و ضعف در دیپلوماسی بحران
جذب کمک در بحران، پیش از هرچیز به دیپلوماسی فعال کشور آسیبدیده وابسته است. کمتر نهادی در جهان بدون درخواست روشن و تعامل مستقیم وارد میدان میشود. در چنین لحظههایی، فاجعه شبیه یک «امتحان سیاسی» است. کشوری که در انزوا قرار دارد، میتواند از دل رنج و ویرانی، کانالی برای گفتوگو با جهان باز کند، حمایت جلب نماید و موقعیت خود را بازتعریف کند. این همان چیزی است که در ادبیات روابط بینالملل «دیپلوماسی بحران» نامیده میشود. امریکا حتا در سال دسامبر ۲۰۰۳ حدود ۵٫۷ میلیون دالر به زلزله بم ایران هم کمک کرده بود.
با این حال، کارکرد این دیپلوماسی، مطلق نیست و به عوامل متعددی گره خورده است. اعتماد جامعه جهانی، میزان شفافیت در رسانیدن کمکها، وجود یا نبود محدودیتهای داخلی، و البته اراده سیاسی حاکمان تعیین میکند که آیا یک بحران به فرصت بدل میشود یا خیر.
روابط طالبان و امریکا از زمان بازگشت طالبان به قدرت در سال ۲۰۲۱، بر پایه بیاعتمادی شکل گرفته است. واشنگتن حکومت طالبان را به رسمیت نشناخته و بازداشت شهروندان امریکایی و محدودیتهای حقوق بشری طالبان را یک تهدید مستقیم برای هر نوع همکاری تلقی میکند.
از نگاه امریکا، هر دلار کمک، خطر آن را دارد که به دست طالبان برسد و بهجای آسیبدیدگان، در ساختار حاکم و حتا برای سرکوب زنان و یا نقض حقوق بشر مصرف شود. ولی از نگاه طالبان، کمکها باید زیر کنترل آنان وارد شود، تا تصویرشان بهعنوان «دولت حاکم» تقویت گردد. این تضاد منافع، منجر شده تا امریکا از بیم مشروعیتبخشی عقب کشد و طالبان با پافشاری بر انحصار قدرت، کانالهای امداد مستقل را مسدود میکند و در نتیجه، قربانیان زلزله همان کسانیاند که هزینه این رفتار سیاسی را میپردازند.
فرمان ۲۴ دسامبر ۲۰۲۲ این گروه برای ممنوعیت کار زنان در سازمانهای غیردولتی که بعدها حتی به نهادهای ملل متحد هم تعمیم یافت، بهگفته بخش «زنان ملل متحد»رساندن کمک و ارزیابی نیازها را فلج کرده است. نظام امریکا احتمالا معتقد است که بدون کارمندان زن، دسترسی به نیمی از جامعه، یعنی زنان و کودکان، عملاً ناممکن است و آن را «ریسک کنترلی» جدی میدانند.
سایر دلایل گوشه گیری امریکا
ملاحظات اداری
در سازوکار اداری وزارت خارجه امریکا، نخستین شرط برای آزادسازی کمکهای اضطراری صدور سندی است به نام «اعلام نیاز انسانی»؛ سندی که معمولاً ظرف یک شبانهروز پس از وقوع فاجعه امضا میشود و مجوز حقوقی لازم برای آغاز تأمین مالی را فراهم میسازد. اما تا هفتم سپتامبر، چنین اعلامی درباره زلزله افغانستان صادر نشده است. دو مقام پیشین امریکایی به رویترز گفتهاند همین غیبت یک برگه ساده، عملاً بریک کمک اضطراری را کشیده است.
علاوه بر این، در بهار ۲۰۲۵، دولت امریکا تصمیم گرفت اداره آژانس توسعه بینالمللی ایالات متحده را منحل و تقریباً همه کمکهای مربوط به افغانستان، در حدود ۵۶۲ میلیون دالر، را متوقف کند. پیامد این تصمیم آن بود که دیگر نهادی برای سازماندهی فوری کمکها باقی نماند. تیمهای تخصصی مانند «تیم واکنش به کمکهای اضطراری» که در چارچوب همین اداره کار میکردند، معمولاً در نخستین ساعات پس از بحران وارد عمل میشدند و حالا وجود خارجی ندارند. اکنون در ایالات متحده امریکا، حتی وظیفه رهبری پاسخهای فرامرزی هم از وزارت خارجه گرفته و به ادارهای منتقل شده است که توان اجرایی محدودی دارد.
ملاحظات سیاسی و امنیتی
به گزارش رویترز و دیگر رسانهها، کاخ سفید تأکید دارد که نمیخواهد هیچ بخشی از کمکهای امریکا به طالبان سود برساند.
عامل بازدارندهی دیگر، مسألهی مشروعیت است. امریکا طالبان را بهعنوان دولت رسمی افغانستان به رسمیت نمیشناسد و هر اقدامی که بوی «عادیسازی» بدهد، خلاف سیاست رسمی واشنگتن و مواضع کنگره تلقی میشود. در این میان، گزارش بازرس ویژه امریکا در امور بازسازی افغانستان «سیگار» نیز بهانهای تازه به دست سیاستمداران داده است. به این ترتیب، امریکا هم دوست ندارد پول نقدی را به طالبان واگذار کند هم نمیتواند در افغانستان حضور فیزیکی برای امدادرسانی داشته باشد.
هر چند کشوری مانند آلمان این مشکل را به گونهای دیگر دور زده و کمک دو و نیم میلیون دالری خود را از طریق نهادهای امدادرسان بینالمللی به مصرف میرساند.
ملاحظات مالی . نظارتی
با تعطیل شدن آژانس توسعه بینالمللی ایالات متحده و کاهش شدید بودجه سال ۲۰۲۵، عملاً توان نظارت و حسابرسی امریکا بر روند کمکرسانی از بین رفته است. وقتی ابزارهای نظارتی وجود نداشته باشد، کوچکترین خطا میتواند به یک رسوایی سیاسی در واشنگتن تبدیل شود. به همین دلیل، تصمیمگیران ترجیح میدهند اصلاً اقدامی نکنند تا با ریسک خطا مواجه نشوند.
رویترز گزارش داده است که حتی بخشی از تجهیزات پزشکی خریداریشده با بودجه امریکایی نزد برخی شرکای بشردوستانه مانند «کمیته بینالمللی نجات»در انبارها باقی مانده، زیرا اعتبار مالی لغو شده و مجوز تازهای برای توزیع صادر نشده است. به تعبیر این گزارش؛ «ذخیرهها در انبار گیر کردهاند.»
سیگنالهای سیاست داخلی در واشنگتن
کمکهای خارجی در امریکا همیشه با تردید و حساسیت همراه بوده است. بخشی از کنگره و بدنه اجرایی این کمکها را «پرریسک» یا «بیفایده» میدانند.
تردیدی نیست که گزارشهای پیهم سیگار در مورد سوء استفاده طالبان از کمکهای بینالمللی به ویژه کمکهای امریکا برای افغانستان در این تصمیم بیتاثیر نبوده است. هر چند که امریکا در سالهای اخیر از سیاست سنتی سهگانه «دیپلماسی، دفاع و توسعه» فاصله گرفته و اجماع پیشین در حمایت از کمکهای بشردوستانه در حال فرسایش است. امریکای زیر نظر ترامپ دوست دارد که اتحادیه اروپا و کشورهای دیگر در راس چنین کمکهایی و به باور او «حاتمبخشی»هایی قرار بگیرند.
به این ترتیب، از منظر سیاست داخلی در امریکا، هرگونه کمک، حتی اگر غیرمستقیم باشد، ممکن است بهعنوان «تغذیه دشمن» تعبیر شود و از طرفی هم و برای سیاستمداران امریکایی هزینه سنگین داخلی داشته باشد.
در چنین فضایی، سکوت یا تعلل در ارسال کمک به افغانستان، برای تصمیمگیران در واشنگتن کمهزینهتر از ورود به میدانی است. این محاسبهها در نهایت راه کمکرسانی را بسته و بار اصلی فاجعه بر دوش قربانیان مانده است.
