پاپ فرانسیس روز دوشنبه اول ثور درگذشت. این مقاله به بررسی رهبری او، دیدگاههای الهیاتیاش، تاثیراتش بر سیاستهای جهانی و چالشهایی میپردازد که در هدایت ۱.۳ میلیارد کاتولیک در جهان با آنها روبهرو بود.
پاپ فرانسیس، با نام اصلی خورخه ماریو برگولیو، ۱۷ دسامبر ۱۹۳۶ در بوئنوس آیرس، پایتخت آرژانتین متولد شد. او ۲۶۶مین پاپ کلیسای کاتولیک بود و انتخابش در مارچ ۲۰۱۳، چندین رکورد تاریخی را شکست.
او اولین پاپ یسوعی (فرانچسکانی)، اولین پاپ از قاره امریکا و اولین پاپ غیراروپایی در بیش از هزار سال اخیر بود.
دوران پاپ فرانسیس با تاکید بر فروتنی، عدالت اجتماعی، تفسیرهای الهیاتی پیشرو و اصلاحات کلیسایی همراه بود.
آغاز زندگی و مسیر کشیش شدن
پاپ فرانسیس در یک خانواده کارگری از مهاجران ایتالیایی به دنیا آمد. قبل از انتخاب مسیر دینی، در رشته شیمی تحصیل کرد و به عنوان تکنسین در یک آزمایشگاه مواد غذایی شروع به کار کرد اما در ۲۱ سالگی، احساس کرد یک دعوت معنوی درونی از او صورت گرفته که او را به پیوستن به فرقه یسوعیها (Jesuits) سوق داد.
او در سال ۱۹۶۹ کشیش شد و در سال ۱۹۷۳ به عنوان رهبر یسوعیهای آرژانتین منصوب شد.
دوره رهبری برگولیو بر یسوعیهای آرژانتین با تاکید بر عدالت اجتماعی، کمک به فقرا و الهیات عملی برجسته شد.
خلاف بسیاری از رهبران کلیسا، او زندگی سادهای در پیش گرفت. از حملونقل عمومی استفاده میکرد و به جای تجملگرایی، در اقامتگاههای ساده به سر میبرد اما عملکردش در جنگ آرژانتین (۱۹۷۶ تا ۱۹۸۳) بحثبرانگیز شد.
در آن دوران، رژیم نظامی آرژانتین مخالفان خود را سرکوب میکرد و بسیاری از کشیشهای فعال در حوزه حقوق بشر تحت تعقیب قرار گرفتند. برخی منتقدان معتقدند که برگولیو میتوانست اقدامات آشکارتری برای دفاع از این افراد انجام دهد اما حامیانش میگویند که او بهطور مخفیانه از نفوذ خود برای نجات جان برخی کشیشها و فعالان اجتماعی استفاده کرده است.
مسیر پاپ شدن
در سال ۱۹۹۸، برگولیو به عنوان اسقف اعظم بوئنوس آیرس منصوب شد و در این نقش به فعالیتهای اجتماعی و ارائه خدمات مذهبی خود ادامه داد. او امتیازات خاص مقامات کلیسا را پس زد و به جای کاخ اسقفی، در آپارتمانی ساده زندگی کرد.
در سال ۲۰۰۱، پاپ ژان پل دوم، برگولیو را کاردینال کرد. شهرت او به عنوان مدافع فقرا در کلیسای کاتولیک افزایش یافت و در سال ۲۰۰۵ یکی از نامزدهای برجسته برای مقام پاپ بود اما در نهایت به نفع پاپ بندیکت شانزدهم کنار رفت.
پس از استعفای تاریخی پاپ بندیکت شانزدهم در سال ۲۰۱۳، برگولیو به عنوان پاپ جدید انتخاب شد و نام فرانسیس را برگزید. او این نام را به افتخار سنت فرانسیس آسیزی، قدیسی که به خاطر فقر و حفاظت از محیط زیست شناخته میشود، برای خود انتخاب کرد.
دیدگاههای الهیاتی و اصلاحات کلیسایی
از زمان انتخاب به عنوان پاپ، فرانسیس اصول رحمت، شفقت و شمول را ترویج داد. دیدگاههای او درباره تعالیم اجتماعی با تمرکز بر گروههای حاشیهنشین و مواجهه با بحرانهای جهانی منعکس شد.
پاپ فرانسیس به رویکرد باز و شفقتآمیز مشهور بود. او بارها تاکید کرد که کلیسا باید پذیرای همه باشد؛ از جمله افراد طلاق گرفته، الجیبیتیکیو پلاس (LGBTQ+) و مهاجران.
اظهار معروف او «من که هستم که قضاوت کنم؟» درباره افراد الجیبیتیکیو پلاس، تحولی مترقی در کلیسای کاتولیک بود؛ اگرچه او از تغییر دکترین رسمی در مورد ازدواج همجنسگرایان خودداری کرد.
سال ۲۰۱۵، پاپ فرانسیس «Laudato Si’» را منتشر کرد که یک دایرهالمعارف درباره محیط زیست است. او در این دانشنامه، خواستار اقدام فوری برای مقابله با تغییرات اقلیمی و تخریب محیط زیست شد.
پاپ فرانسیس اقدام در حوزه محیط زیست را به عنوان یک وظیفه اخلاقی مطرح کرد و از دولتها، شرکتها و افراد خواست مسئولیتشان را در قبال حفاظت از سیاره زمین بر عهده بگیرند.
پاپ فرانسیس همچنین یکی از منتقدان سرسخت نابرابری اقتصادی بود. او سرمایهداری بدون نظارت را با عبارت «اقتصادی که میکشد» توصیف کرد.
او در دوران حیاتش خواستار درآمد پایه جهانی، بخشش بدهی کشورهای در حال توسعه و محدود کردن مصرفگرایی افراطی شد. این دیدگاهها، حمایتهایی را جلب کرد اما از سوی اقتصاددانان محافظهکار مورد انتقاد قرار گرفت.
تنش با محافظهکاران امریکایی
پاپ فرانسیس به ویژه با جناح محافظهکار در ایالات متحده بر سر موضوعات مختلفی اختلاف نظر داشت. او به شدت از سیاستهای سختگیرانه مهاجرتی دوران دونالد ترامپ (در دوره اول ریاستجمهوری او) انتقاد کرد و بارها خواستار رفتار انسانیتر با مهاجران و پناهجویان شد.
بسیاری از محافظهکاران مذهبی، تغییرات اقلیمی را نادیده میگیرند اما پاپ فرانسیس در Laudato Si’ تاکید کرد بحران زیست محیطی یک مسئولیت اخلاقی است و از دولتها خواست اقدامات جدیتری در این زمینه انجام دهند.
تاکید او بر نابرابری در سیستم اقتصاد جهانی و خطر سرمایهداری بدون نظارت برای جوامع فقیر، باعث شد که برخی منتقدان آمریکایی این دیدگاههای او را «ضد سرمایهداری و سوسیالیستی» توصیف کنند.
این مواضع باعث میشد که پاپ فرانسیس در میان دموکراتها و گروههای دیگری محبوب باشد اما در جناح محافظهکار ایالات متحده، به ویژه میان برخی اسقفهای کاتولیک آمریکایی، مخالفتهایی علیه او شکل بگیرد.
مخالفت کاتولیکهای سنتگرا
تلاشهای پاپ فرانسیس برای مدرنسازی کلیسا، باعث مقاومت داخلی در میان کاتولیکهای سنتگرا شد. یکی از مهمترین نقاط اختلاف، کاهش محدودیتهای کلیسا برای افراد طلاق گرفته بود. او راه را برای برخی از افراد مطلقه به منظور دریافت عشای ربانی باز کرد که از دید سنتگرایان، کاهش سختگیریهای کلیسا بر ارزشهای سنتی محسوب میشد.
عشای ربانی، یادبود و بازسازی شام آخر عیسی مسیح با شاگردانش در شب قبل از مرگ است.
کاتولیکهای سنتگرا همچنین رویکرد ملایمتر پاپ فرانسیس نسبت به همجنسگرایان را نوعی سازش با ارزشهای مدرن دانستهاند.
در سال ۲۰۲۱، او آیین سنتی لاتین را که در دوران پاپ بندیکت شانزدهم دوباره رایج شده بود، محدود کرد. این تصمیم، موجب اعتراض برخی از محافظهکاران کلیسا شد که آن را «حمله به سنتهای مذهبی» قلمداد کردند.
میراث فرانسیس
فرانسیس با یک ریه تنفس میکرد و بخش بزرگی از یک ریهاش را در دوران کودکی به علت یک بیماری از دست داده بود. او به زبانهای ایتالیایی، اسپانیایی و آلمانی صحبت میکرد و با زبانهای انگلیسی، فرانسوی و پرتغالی آشنایی داشت.
پاپ به رقص سنتی آرژانتین، یعنی تانگو علاقه داشت و گفته بود: «در جوانی تانگو میرقصیدهام.»
او عضو کانون هواداران باشگاه فوتبال سن لورنزو نیز بود.
دوره پاپ فرانسیس ترکیبی از اصلاحات، جنجالها و رهبری اخلاقی بود.
او با تاثیرگذاری بر مباحث جهانی اقتصاد، تغییرات اقلیمی، مهاجرت و عدالت اجتماعی، کلیسای واتیکان را به بازیگری فعالتر در سیاست جهانی تبدیل کرد.
پاپ فرانسیس احتمالا به خاطر دفاع از فقرا و حاشیهنشینان، رهبری در مسائل محیط زیستی از طریق Laudato Si’ و فراخوان برای اصلاحات کلیسا و نقش دیپلماتیک خود در سیاست جهانی شناخته خواهد شد اما سرنوشت نهایی اصلاحات او را آینده کلیسا مشخص خواهد کرد.
حضور غرب در افغانستان از سال ۲۰۰۱ با حمایت کشورهای منطقه، از جمله روسیه، همراه بود؛ اما این همکاری در گذر زمان به تقابل تبدیل شد. حمایت روسیه، چین، ایران و پاکستان از شورش طالبان طی بیست سال دوره جمهوریت، نمونهای روشن از این تقابل منطقهای، بهویژه در واکنش به حضور غرب و ناتو در افغانستان است.
یکی از روایتهای غالب که بر توافقنامه دوحه و ضمایم پنهان آن سایه افکنده، همکاری اطلاعاتی میان طالبان و ایالات متحده است؛ روایتی که به تقابل دیپلماتیک و اطلاعاتی آمریکا و متحدانش با کشورهای منطقه در تعامل محدود با طالبان و تلاش برای مهار آنها منتهی شده است. در این میان، پاکستان به نظر میرسد بازنده اصلی این بازی منطقهای باشد.
با در نظر گرفتن این پیش زمینه، روسیه با خارج ساختن طالبان از فهرست گروههای تروریستی، وارد یک بازی جدید ژئوپولیتیکی شده است:
۱. دلایل ژئوپولیتیکی و راهبردی روسیه:
الف) رقابت با غرب و تغییر نظم جهانی
روسیه سیاستی چندوجهی برای تضعیف نظم بینالمللی تحت رهبری آمریکا در پیش گرفته است. دورکردن طالبان از لیست گروههای تروریستی احتمالا گامی به مشروعیتبخشی ضمنی خواهد بود، بخشی از این استراتژی است. بهویژه پس از خروج تحقیرآمیز آمریکا از افغانستان در سال ۲۰۲۱، مسکو میکوشد با پر کردن خلأ قدرت، طالبان را در چارچوب یک نظم «ضدغربی» جای دهد.
صلح احتمالی در اوکراین، در صورت میانجیگری دولت ترامپ، میتواند موجب انتقال رقابت و تقابل قدرتها به افغانستان و تشدید بحران شود.
ب) امنیت آسیای مرکزی
روسیه از مرزهای جنوبی خود، بهویژه از طریق جمهوریهای آسیای مرکزی (تاجیکستان، ازبیکستان و ترکمنستان)، نگران نفوذ گروههای بنیادگراست. طالبان با وجود وابستگی به برخی گروههای افراطی، در عمل با داعشخراسان (IS-K) درگیر است؛ گروهی که تهدیدی جدی برای ثبات منطقهای تلقی میشود.
با این حال، در صورتی که مشروعیت بخشی و تقویت حکومت طالبان استمرار یابد، این محاسبه میتواند نتیجه معکوس داشته باشد. تجربه ناآرامیهای پاکستان بهدلیل فعالیت تحریک طالبان پاکستان (TTP) نمونهای قابل تأمل در این زمینه است. همچنین اسلامگرایان آسیای مرکزی نیز میتوانند در آینده نقش بیثباتکنندهای ایفا کنند.
ج) نفوذ اطلاعاتی در افغانستان
با عادیسازی روابط، روسیه بهدنبال توسعه همکاریهای اطلاعاتی، امنیتی پشتپرده، و دسترسی به دادههای مربوط به تحرکات گروههای افراطی در افغانستان است.
این محاسبه دقیق بهنظر نمیرسد چرا که بنا بر گزارش منابع جهانی، ایالات متحده آمریکا بهصورت هفتگی حدود ۴۰ میلیون دلار به اداره طالبان کمک میکند. روسای جمهوری امریکا بایدن و ترامپ از همکاری اطلاعاتی با طالبان سخن گفتهاند. کشورهای منطقه از جمله روسیه، توانایی اقتصادی جایگزینی این منابع را ندارند. اقتصاد روسیه پس از حمله به اوکراین با آسیبهای شدید مواجه شده و هزینههای جنگ نیز بسیار سنگین است.
د) منافع اقتصادی و جایگاه منطقهای
افغانستان دارای منابع معدنی فراوانی، بهویژه لیتیوم، است. روسیه در تلاش برای ورود به این حوزه و توسعه روابط اقتصادی از طریق آسیای مرکزی با جنوب آسیا است.
با این حال، در رقابت جهانی بر سر منابع افغانستان، کشورهایی با اقتصادهای قدرتمندتر نسبت به روسیه، شانس بیشتری دارند. روسیه در میان برترین اقتصادهای جهان جایگاهی ندارد.
۲. نقش گروههای افراطی همپیمان طالبان در معادله
روابط طالبان با گروههای افراطی، پیچیدهترین و متناقضترین بُعد تصمیم روسیه است؛ چرا که بسیاری از این گروهها، تهدیدی بالقوه برای امنیت داخلی روسیه و متحدان منطقهای آن محسوب میشوند.
در گذشته، قدرتهای جهانی از پدیده افراطگرایی بهصورت ابزاری بهرهبرداری کردهاند. در افغانستان، از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۲۱، کشورهای منطقه تأمینکنندگان مالی و تسلیحاتی طالبان بودند؛ حال آنکه امروز در تعامل دیپلماتیک و اطلاعاتی با طالبان، بهدنبال مهار این گروهاند.
در حالیکه شورای امنیت سازمان ملل برخی از این گروهها را بهعنوان سازمانهای تروریستی شناسایی کرده، حضور آنها در افغانستان و همکاری مستمرشان با طالبان، از سوی روسیه نادیده گرفته شده است.
۲.۱ القاعده
الف: طالبان روابط ایدئولوژیک و خانوادگی با القاعده دارند. برخی گزارشها حاکی از روابط خانوادگی سران طالبان با خانواده بنلادن هستند.
ب: القاعده همچنان از خاک افغانستان بهعنوان پناهگاه استفاده میکند.
ج: گزارش شورای امنیت (بیبیسی، ۱۴ فوریه ۲۰۲۵) تأکید دارد که نیروهای TTP، جمعیت انصارالله تاجیکستان و دیگر گروهها در ولایتهای خوست، کنر، ننگرهار، پکتیکا و تخار اردوگاههای آموزشی تحت نظر القاعده ایجاد کردهاند.
د: روسیه تهدید القاعده را نسبت به داعشخراسان یا گروههای آسیای مرکزی، کمتر جدی تلقی میکند و آن را در چارچوب «دشمن مشترک با آمریکا» ارزیابی میکند.
۲.۲ شبکه حقانی
الف: شاخهای شبهمستقل از طالبان با روابط نزدیک با القاعده و ISI پاکستان.
ب: متهم به انجام حملات انتحاری شهری و بینالمللی.
ج: نقش محوری این شبکه در ساختار طالبان نشان میدهد مرز مشخصی بین “دولت” و “تروریسم” در افغانستان وجود ندارد.
۲.۳ گروههای آسیای مرکزی (IMU، جماعت انصارالله و…)
الف: تهدیدی مستقیم برای امنیت روسیه و کشورهای هممرز شمال افغانستان.
ب: طالبان حتمی و همکار این گروه ها است .
ج: هرچند تا کنون بنا با تعاملات محدود و مداخلات امنیتی کشور های مشترک المنافع از ورود آنها به آسیای مرکزی جلوگیری شده است.
۲.۴ تحریک طالبان پاکستان (TTP)
الف: گروهی ضدپاکستانی اما وابسته به طالبان افغانستان.
ب: در سال ۲۰۲۵ بیش از ۶۸۵ نیروی امنیتی پاکستان را هدف حملات انتحاری قرار داد و ۱۵ پایگاه نظامی را در خیبر پختونخوا تصرف کرد.
ج: ارتش پاکستان در پاسخ، ادعا میکند ۹۲۵ تروریست را در سال ۲۰۲۴ کشته است.
د: حملات هوایی ارتش پاکستان به پکتیکا، موجب کشته شدن ۴۶ غیرنظامی شد (بیبیسی، ژانویه ۲۰۲۵).
ر: روسیه ممکن است TTP را تهدیدی فرعی تلقی کند، اما تحرکات این گروه میتواند اثرات منطقهای بلندمدتی بههمراه داشته باشد.
در نتیجه، تصمیم روسیه برای حذف طالبان از فهرست تروریستی، نه مبتنی بر تغییر رفتار طالبان، بلکه متکی بر محاسبه ژئوپولیتیکی و امنیتی است.
این تصمیم نشان میدهد:
۱- تعریف گزینشی از تهدید: روسیه تهدیدها را بر اساس منافع خود تعریف میکند؛ گروهی که ضدغرب باشد یا تهدید فوری برای روسیه نباشد، میتواند تحمل شود یا حتی بهکار گرفته شود.
۲- تعامل به جای تقابل: کرملین باور دارد تعامل با طالبان ابزار نفوذ اطلاعاتی بیشتری فراهم میآورد تا مواجهه خصمانه.
۳- امنیت به جای اصول: چشمپوشی از روابط طالبان با القاعده و دیگر گروههای افراطی، در ازای تقویت نفوذ منطقهای و امنیت مرزهای جنوبی.
این تصمیم، که احتمالاً بدون هماهنگی با کشورهای آسیای مرکزی اتخاذ شده، میتواند برای غرب، بهویژه ایالات متحده و ناتو، حساسیت برانگیز باشد.
با اینحال، هیچ تضمینی وجود ندارد که این اقدام موجب به رسمیت شناختن طالبان از سوی جامعه جهانی یا دوری این گروه از همکاریهای امنیتی با آمریکا شود.
یادداشت: آرا و نظرات درج شده در این مقاله الزاما بازگوکننده آرای رسانه افغانستان اینترنشنال نیست.
