پناهجویان افغانستان و سیاست قربانیسازی ایران
در هر جنگ، گذشته از میدانهای نبرد و ادعاهای ایدئولوژیک، یک میدان پنهان اما تعیینکننده وجود دارد: میدان اخلاق.
در هر جنگ، گذشته از میدانهای نبرد و ادعاهای ایدئولوژیک، یک میدان پنهان اما تعیینکننده وجود دارد: میدان اخلاق.
نظریه «جنگ عادلانه» که در ادبیات معاصر روابط بینالملل جایگاهی مهم دارد، تأکید میکند که ارزیابی مشروعیت یک جنگ نهتنها وابسته به دلایل آغاز آن (عدالت در ورود به جنگ)، بلکه به شیوه اجرای آن (عدالت در حین جنگ) و رفتار با غیرنظامیان است.
در درگیری نظامی اخیر میان ایران و اسرائیل، بسیاری از نگاهها متوجه مواضع سیاسی، روابط منطقهای، و توازن قوا بود. اما شاید مهمتر از همه اینها، ارزیابی مشروعیت اخلاقی طرفین باشد. برای ایران، این ارزیابی صرفاً به میدان جنگ محدود نمیشود (هرچند تفوق نظامی اسرائیل به ویژه در قسمت کنترول کامل فضای ایران، انهدام دفاع هوایی، از بین بردن فرماندهان برجسته نظامی و انهدام زیر ساختهای اتمی ایران مشخص شد) بلکه به نحوه برخورد این کشور با آسیبپذیرترین اقشار ساکن در درون مرزهایش نیز مربوط است؛ از جمله اقلیت سنُی مذهب ایرانی و به صورت خاص پناهجویان افغانستان که در سکوت و بیدفاعی، قربانی فرآیندهایی پیچیدهتر از مهاجرت شدهاند.
قربانیسازی در سایه بحران
در لحظات بحرانی، نظامهای سیاسی برای تخلیه فشار اجتماعی و منحرف کردن افکار عمومی، اغلب به مکانیسمهای روانی-سیاسی از جمله قربانیسازی متوسل میشوند. نظریهپردازانی چون رنه ژیرار این پدیده را بخشی از نظم نمادین جوامع میدانند: هنگامی که جامعه در برابر بحران ناتوان میشود، گروهی حاشیهای بهعنوان «دشمن درون» معرفی میشود تا بار مسئولیت از دوش ساختارهای قدرت برداشته شود.
این الگو بارها در تاریخ تکرار شده است؛ از معرفی یهودیان بهعنوان مسبب بحران در آلمان نازی، تا سرکوب مسلمانان روهینگیا در میانمار، و سیاستهای ضدمهاجرتی در دوره ترامپ در امریکا. در این موارد، قربانیان هیچ نقش واقعی در بحران نداشتند، اما بهعنوان نماد تهدید معرفی شدند.
در ایران نیز پناهجویان افغانستان گاه در گفتمان رسمی و همواره در گفتمان غیررسمی، به عنوان عامل مشکلات اقتصادی، تهدید فرهنگی، یا عامل جرم تصویر میشوند. در حالی که این ادعاها معمولاً فاقد پشتوانه دقیق آماریاند، اما کارکرد روانی و سیاسی آنها آشکار است: انحراف از بحرانهای ساختاری داخلی بهسوی “دیگری ضعیف”.
فرافکنی، از روان فردی تا سیاست جمعی
از دیدگاه روانکاوی کلاسیک، بهویژه در نظریات زیگموند فروید، فرافکنی (Projection) مکانیسمی دفاعی است که در آن فرد، ویژگیهای ناخوشایند یا ناتوانیهای خود را به دیگری نسبت میدهد. این سازوکار در سطح سیاسی نیز فعال است. وقتی یک نظام سیاسی از حل بحرانهای داخلی ناتوان باشد، ممکن است با فرافکنی، بخشی از این مسئولیت را به اقلیتها یا مهاجران نسبت دهد.
در ایران، نسبت دادن بخشی از بیثباتی اقتصادی یا ناهنجاریهای اجتماعی به پناهجویان افغانستان، نه پدیدهای آماری، بلکه بازتاب یک بحران روانی-سیاسی در سطح ساختار قدرت است. بهویژه زمانیکه همان نظام سیاسی، در خارج از مرزها خود را مدافع مظلومان معرفی میکند – در یمن، لبنان یا فلسطین – این تناقض برجستهتر میشود.
این فرافکنی، شکافی ایجاد میکند میان گفتار اخلاقی برونمرزی و کردار تبعیضآمیز درونمرزی. نتیجه، آسیب جدی به مشروعیت اخلاقیای است که در ادبیات جنگ عادلانه، مبنای اصلی قضاوت تاریخی و بینالمللی در مورد هر جنگی محسوب میشود.
پناهجوی خاموش، قاضی اخلاق جنگ
پناهجوی افغانستان، با آنکه در جنگ ایران و اسرائیل حضوری مستقیم ندارد، اما در جایگاه نمادین، به یکی از قاضیان اصلی اخلاق این جنگ تبدیل میشود. در نگاه تیزبین جامعه جهانی، مشروعیت یک طرف، نهتنها با ادعاهای ایدئولوژیک، بلکه با نحوه رفتار آن با آسیبپذیرترین انسانها سنجیده میشود.
اگر جمهوری اسلامی ایران، در حالیکه پرچم حمایت از مظلومان را برافراشته، خود در داخل مرزهایش به سرکوب و تحقیر پناهجویان بیدفاع دست بزند، نهتنها اعتماد جهانی را از دست داده است، بلکه در محاسبه تاریخی نیز بازنده میدان اخلاق خواهد بود.
نتیجه
جنگها تنها در میدان نبرد تعیین نمیشوند. آنها در قلبها، حافظهها، و محاسبات اخلاقی نیز داوری میشوند. اگر ایران میخواهد در این تقابل منطقهای بهعنوان طرفی عادل و اخلاقمحور شناخته شود، آزمون واقعی نه در برابر اسرائیل، بلکه در برابر یک پناهجوی خاموش، بیصدا و رنجدیده رقم خواهد خورد. کسی که در عین غیبت از جنگ، حاضرترین شاهد نقض یا تحقق عدالت است.
این در حالیست که امیر خان متقی، وزیر خارجه طالبان پس از دیدار با سفیر روسیه در کابل گفت که امیدوار است کشورهای دیگر نیز از این تصمیم مسکو استقبال و پیروی کنند.
برداشت عمومی این است که اقدام روسیه برای به رسمیت شناختن طالبان بیش از آن که به اوضاع داخلی افغانستان مرتبط باشد، تحت تاثیر رقابتهای ژئوپولیتیکی در خاورمیانه، بهویژه مناقشه ایران، امریکا و اسرائیل قرار دارد.
انتظار میرفت که پس از برافراشته شدن پرچم طالبان بر فراز سفارت افغانستان در مسکو، موجی از واکنشهای بینالمللی ایجاد شود. اما تمام کشورها با چشمپوشی و اغماض با این موضوع برخورد کردهاند.
در سطح منطقه، ایران، حامی طالبان، هیچ واکنشی به تصمیم روسیه نشان نداد. پاکستان بدون واکنش به اقدام مسکو اعلام کرد که عجلهای برای به رسمیت شناختن طالبان ندارد. امریکا و کشورهای اروپایی هم سکوت کردهاند. امریکا گفته است که تعامل با طالبان بی فایده است چون تغییری در وضعیت افغانستان ندارد.
کشورهای عربی نزدیک به طالبان، مانند قطر و امارات متحده عربی، نیز هیچ پیام یا بیانیهای در این زمینه منتشر نکردهاند. ترکیه که اخیراً نمایندگیهای دیپلوماتیک افغانستان را به طالبان واگذار کرده، نیز در این مورد واکنشی نداشته است. کشورهای آسیای مرکزی که روابط روبه گسترش اقتصادی و دیپلوماتیک با طالبان داشتهاند، هم سکوت اختیار کردهاند.
در این میان، چین که روابط عمیق و گستردهای با طالبان دارد، رسماً از موضع روسیه در قبال طالبان حمایت کرد. چین که پیشتر سفیر طالبان را پذیرفته بود، به رغم استقبال هیچ علامتی برای به رسمیت شناختن حکومت طالبان نداده است.
در سطح داخلی، چهرههای برجسته سیاسی مانند حامد کرزی، رئیسجمهور پیشین، عبدالله عبدالله، رئیس پیشین شورای عالی مصالحه ملی، و گلبدین حکمتیار، رهبر حزب اسلامی، واکنشی به تصمیم روسیه برای به رسمیت شناختن طالبان نشان ندادهاند.
واکنشهای داخلی عمدتا در راستای مذمت تصمیم روسیه بوده است. چون از نظر منتقدان طالبان یک گروه تروریست است و امتیاز دادن به این گروه به معنای عادی سازی نقض گسترده حقوق بشر در روابط بین الملل است.
پایان روند عادیسازی طالبان؟
روسیه در زمانی تصمیم به رسمیت شناختن طالبان گرفت که سازمان ملل متحد و کشورهای غربی و منطقه در نشستی در دوحه درباره گسترش تعامل با طالبان رایزنی کردند.
شماری از کشورها تمایل خود را به گسترش روابط غیررسمی با طالبان نشان داده اند. با وجود نگرانیها درباره وضعیت حقوق بشر و بحران انسانی جاری در افغانستان، بسیاری از کشورهای غربی به دنبال برقراری ارتباط و عادیسازی روابط با طالبان بودند.
هفته گذشته، وزیر داخله آلمان بر گفتوگوی مستقیم با طالبان تاکید کرد. ناروی عملاً نماینده طالبان را پذیرفته و دیپلوماتهای این کشور ماه گذشته با اکثر چهرههای کلیدی طالبان در کابل دیدار کردند و از همکاری کشورشان با طالبان اطمینان دادند.
بریتانیا با تعیین نماینده ویژه برای امور افغانستان، راههای تعامل و همکاری با طالبان را باز کرده است. این کشور پیشتر سفارت افغانستان در لندن را تحت فشار طالبان، تعطیل کرده بود.
این تماسها طالبان را به شناسایی از سوی کشورهای بیشتری امیدوار کرده است اما نقض گسترده حقوق بشر و ارتباط طالبان با گروههای تروریستی، کشورهای غربی را متقاعد نکرده که روابط آشکار و نهان خود را به سطح رسمی ارتقا دهند.
در این میان، موضع امریکا، تاثیرگذارترین کشور جهان در سرنوشت طالبان، تندتر شده است. اظهارات تند امروز نماینده امریکا درباره طالبان در نشست مجمع عمومی سازمان ملل، بهوضوح نشان میدهد که این کشور دیگر برنامهای برای همکاری و تعامل با طالبان ندارد. نماینده امریکا نهتنها با ادامه همکاری و تعامل با طالبان مخالفت کرد، بلکه قطعنامه مجمع را نیز رد کرد.
با توجه به تنشها و بحران در روابط روسیه با کشورهای اروپایی، انتظار میرود که این کشورها با حساسیت بیشتری به روابط طالبان با مسکو نگاه کنند. پس از تصمیم مسکو، آلمان و بریتانیا، که عملاً درگیر جنگ با روسیه در اوکراین هستند، به دشواری میتوانند وارد گفتوگو و تعامل رسمی با طالبان شوند.
کشورهای اروپایی سعی دارند در مسایل بین المللی به طور هماهنگ با ایالات متحده حرکت کنند. با توجه به شخصیت غیرقابل پیشبینی ترامپ، رهبران اروپایی برخورد محتاطانهتری با قضایای بین المللی دارند. در حال حاضر، امریکا هنوز به طالبان به عنوان یک گروه شورشی و تروریستی میبیند که شهروندان این کشور را به گروگان گرفته است.
از سوی دیگر، بسیاری از کشورهای منطقه بدون همراهی امریکا نفعی در گسترش روابط، تعامل و همکاری با طالبان نمیبینند. آنها نگران اند که به زیرپا گذاشتن قوانین بین المللی و فیصلههای شورای امنیت متهم شوند که طالبان را یک گروه تروریستی میداند و مقامهای عالیرتبه آن را تحریم کرده است.
بنابراین، به رسمیت شناختن طالبان توسط روسیه، الزاماً فرصتهای بیشتری، از جمله امکان احیای روابط و اعتمادسازی با کشورهای بیرون از دایره نفوذ روسیه و چین را در اختیار این گروه قرار نمیدهد.
در این وضعیت، طالبان بیشتر از گذشته به روسیه، چین و ایران وابسته میشود. این سه کشور در چهار سال گذشته در تمام نشستهای بینالمللی درباره افغانستان حافظ منافع طالبان بودهاند.
بعید نیست که به رسمیت شناختن طالبان توسط روسیه در مشورت با چین و ایران انجام شده باشد. نمایندگان ایران و روسیه بارها درباره موضوع افغانستان دیدار کردهاند. اخیراً محمدرضا بهرامی، مدیرکل آسیای جنوبی وزارت امور خارجه ایران، با ضمیر کابلوف، نماینده ویژه روسیه برای افغانستان، دیدار داشت.
روابط میان روسیه، چین و ایران پس از جنگ اسرائیل با ایران بهطور قابلتوجهی نزدیکتر شده است. بیشترین روابط دیپلوماتیک و اقتصادی طالبان نیز با این کشورها بوده است. طالبان تلاش دارد سرمایهگذاران این کشورها را به سرمایهگذاری در حوزه معادن افغانستان جذب کند.
با این حال، برخلاف تصور طالبان، به رسمیت شناختن آنها توسط روسیه بیش از آنکه به سودشان باشد، به ضررشان تمام شده است. این اقدام حساسیتهای گستردهای ایجاد کرده و فرصتهای مهمی را از طالبان سلب کرده است. سازمان ملل متحد تلاش داشت طالبان را بهعنوان عضوی فعال به دامن جامعه بینالمللی بازگرداند، اما با این اقدام، این نهاد نیز جرات ادامه فعالیت خود در این زمینه را از دست خواهد داد.
کشورهای آسیای مرکزی، که از تهدیدهای ناشی از خاک افغانستان نگراناند، با هدف بهرهمندی از فرصتهای اقتصادی از طریق همکاری با طالبان، تلاش کردهاند این تهدیدات را مهار کنند. این کشورها، با توجه به ضرورت حفظ روابط با ایالات متحده و اروپا، با احتیاط در مسیر به رسمیت شناختن طالبان گام برمیدارند. این در حالی است که پیشتر اوزبیکستان، ترکمنستان و قزاقستان گامهایی در جهت به رسمیت شناختن طالبان برداشته بودند.
برخلاف تصور طالبان که گمان میکنند این تصمیم بقای آنان را تضمین کرده و راه را برای بازگشت به عرصه بینالمللی هموار میکند، این اقدام میتواند پیامدهای منفی و چالشبرانگیزی برای آینده سیاسی و اقتصادی این گروه بهدنبال داشته باشد.
این تصمیم ممکن است آرامش نسبی چهارساله در افغانستان را برهم زده و زمینهساز موج جدیدی از درگیریهای نیابتی در این کشور شود.
تشدید رقابتهای ژئوپلیتیکی
تصمیم روسیه برای بهرسمیت شناختن طالبان، بزرگترین تحول سیاسی در افغانستان طی چهار سال گذشته است که در تقابل آشکار با سیاستهای ایالات متحده و غرب اتخاذ شده است. این اقدام بیش از آنکه به حل بحرانهای افغانستان کمک کند، نشانهای از تشدید رقابتهای ژئوپلیتیکی میان قدرتهای شرق و غرب است.
روسیه، که همواره از بازگشت احتمالی غرب به افغانستان نگران بوده، با این تصمیم به دنبال تقویت نفوذ خود در آسیای مرکزی و جنوب آسیا و خنثیسازی نفوذ ایالات متحده است.
سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، بارها نسبت به احتمال بازگشت غرب به منطقه هشدار داده بود. پس از تغییر موازنه قدرت در سوریه و کاهش نفوذ روسیه در خاورمیانه بهویژه پس از خارج شدن حزب تحریر شام از فهرست تحریمهای امریکا و اعلام آمادگی واشنگتن برای همکاری با دولت اسلامگرای جدید در سوریه، مسکو با نزدیک شدن به طالبان، در پی جبران جایگاه ازدسترفته خود در منطقه است.
این اقدام پیامی روشن به غرب دارد: اگر ایالات متحده میتواند با حزب تحریر شام همکاری کند، روسیه نیز میتواند با طالبان وارد تعامل شود.
در چهار سال گذشته، غرب با احتیاط با مسائل افغانستان برخورد کرده و از مداخله مستقیم خودداری کرده است. اما تصمیم یکجانبه روسیه ممکن است معادلات را تغییر دهد. این اقدام میتواند کشورهای غربی را به سمت حمایت از مخالفان طالبان سوق دهد، چیزی که در سالهای اخیر شاهد آن نبودیم. این تحول میتواند آرامش نسبی حاکم بر افغانستان را به خطر انداخته و زمینهساز درگیریهای نیابتی جدیدی در منطقه شود.
پایان ادعای توازن در سیاست خارجی
طالبان از زمان بازگشت به قدرت در سال ۲۰۲۱، مدعی اتخاذ سیاستی متوازن میان شرق و غرب، مبتنی بر حسن همجواری، اقتصادمحوری و احترام متقابل بودند. اما تاریخ سیاست خارجی افغانستان نشان داده که حفظ توازن در برابر قدرتهای بزرگ هرگز آسان نبوده است. تصمیم روسیه عملاً طالبان را به اردوگاه بلوک شرق سوق داده و ادعای بیطرفی این گروه را بیاعتبار کرده است.
تجربه تاریخی افغانستان نشان میدهد که عدم توازن در سیاست خارجی میتواند پیامدهای سنگینی داشته باشد. برای مثال، پس از پایان دوره ریاستجمهوری حامد کرزی، که توانسته بود روابط نزدیکی با ایران، روسیه و غرب برقرار کند، اشرف غنی با گرایش بیش از حد به ایالات متحده، زمینهساز مداخله کشورهای منطقه مانند ایران و روسیه در سقوط دولتش شد. حالا طالبان نیز با نزدیکشدن بیش از حد به روسیه، ممکن است بهای سنگینی در آینده بپردازند. مشخص است که مسکو بدون گرفتن امتیازات قابلتوجه، چنین تصمیم بزرگی را اتخاذ نکرده است.
مخالفت کعبه و مشروعیتبخشی کرملین
طالبان خود را تنها نظام اصیل اسلامی مبتنی بر شریعت در میان ۵۷ کشور اسلامی معرفی کرده و هبتالله آخوندزاده، رهبر این گروه، جایگاهی شبهپیامبرانه برای خود قائل است. با این حال، هیچیک از کشورهای اسلامی حاضر به شناسایی طالبان نشدهاند. حتی کشورهایی مانند پاکستان، عربستان سعودی و امارات متحده عربی، که در دهه ۱۹۹۰ طالبان را به رسمیت شناخته بودند، این بار از این اقدام خودداری کردهاند.
کشورهای اسلامی در نشستهای بینالمللی، از جمله کنفرانس سال گذشته در اسلامآباد، بارها سیاستهای طالبان، بهویژه محدودیتهای شدید علیه زنان، را مغایر شریعت اسلامی دانستند.
در چنین شرایطی، بهرسمیتشناختهشدن توسط روسیه – کشوری غیراسلامی با سابقه دشمنی با جریانهای اسلامگرا در افغانستان – پرسشهای جدی در میان حامیان طالبان ایجاد کرده است. چگونه گروهی که خود را پرچمدار اسلام ناب میداند، باید توسط کاخ کرملین مشروعیت یابد؟ این تناقض، مشروعیت ادعایی طالبان را در جهان اسلام بیش از پیش زیر سوال برده است.
بحران مشروعیت داخلی
طالبان با چالشهای عمیق داخلی مواجهاند که به رسمیتشناسی توسط روسیه نمیتواند آنها را حل کند. این گروه از مقبولیت و مشروعیت داخلی برخوردار نیست و خاطرات تلخ خشونتهای طالبان در مسیر بازگشت به قدرت همچنان در ذهن مردم زنده است. بحرانهای اجتماعی و اقتصادی، از جمله بازگشت گسترده مهاجران، کاهش کمکهای بینالمللی و محدودیتهای شدید علیه زنان، نارضایتی عمومی را تشدید کرده است.
طالبان با برگزاری انتخابات مخالفاند و رهبر خودخوانده این گروه بدون هیچ پشتوانه مردمسالارانه یا شرعی به قدرت رسیده است. به رسمیتشناسی توسط کرملین نمیتواند خلای مشروعیت داخلی طالبان را پر کند.
آیا روسیه بقای طالبان را تضمین میکند؟
روسیه، که خود درگیر جنگ اوکراین و بحرانهای خاورمیانه است، در موقعیتی نیست که بقای طالبان را تضمین کند. تصمیم یکجانبه مسکو ممکن است کشورهای غربی یا منطقهای را به حمایت سیاسی و تسلیحاتی از مخالفان طالبان ترغیب کند، امری که در چهار سال گذشته مشاهده نشده بود.
علاوه بر این، ایالات متحده در چهار سال گذشته بیش از ۳.۵ میلیارد دالر کمک اقتصادی به افغانستان ارائه کرده که نقش کلیدی در پایداری رژیم طالبان داشته است. تصمیم روسیه میتواند به قطع کامل این کمکها و اعمال تحریمهای جدید منجر شود.
روسیه و هیچ کدام از کشورهای منطقه قادر نیست که خلای کمکهای غرب و امریکا را در افغانستان پر کند.
کوریای شمالی یا ونزویلای جدید
در خوشبیانهترین حالت، پیشقدم شدن روسیه در به رسمیت شناسی طالبان، ممکن است اداره این گروه را چیزی شبیه کوریای شمالی و ونزویلا کند.
اگر طالبان علاوه بر روسیه، توسط چین و برخی کشورهای آسیای مرکزی نیز به رسمیت شناخته شوند، خطر تبدیلشدن افغانستان به کشوری منزوی مانند کوریای شمالی یا ونزویلا افزایش مییابد. چنین حکومتی، با مشروعیت حداقلی، تحت حمایت چند قدرت خاص و بدون تعامل معنادار با جامعه جهانی، نمیتواند پاسخگوی نیازهای مردم افغانستان باشد.
بقای طالبان بیش از آنکه به حمایت خارجی وابسته باشد، به اصلاح سیاستهای داخلی و جلب اعتماد مردم افغانستان بستگی دارد. تا زمانی که طالبان به تعهدات خود در قبال مردم، از جمله تامین مشارکت سیاسی و اجتماعی، رعایت حقوق زنان، احترام به تنوع قومی و مذهبی، و جلوگیری از فعالیت گروههای تروریستی عمل نکنند، به رسمیتشناسی توسط روسیه نهتنها بقای آنها را تضمین نمیکند، بلکه میتواند به انزوای بیشتر، تشدید بحرانهای داخلی و حتی آغاز درگیریهای نیابتی جدید منجر شود.
این تصمیم، آرامش نسبی چهارساله در افغانستان را در معرض خطر قرار داده و ممکن است طالبان را در مسیری مشابه کوریای شمالی یا ونزویلا قرار دهد؛ کشوری منزوی، با مشروعیت شکننده و فاقد پشتوانه مردمی.
