ساعاتی پس از زمینلرزه مرگبار شام یکشنبه در شرق افغانستان، یک سخنگوی وزارت خارجه طالبان در گفتوگو با رویترز اذعان کرد که «هنوز هیچ حکومتی برای اعزام تیمهای نجات و امداد ابراز آمادگی نکرده است.»
همزمان با افزایش تلفات این زلزله، به ویژه در کنر که بار اصلی این فاجعه را به دوش میکشد، امارات متحده در پایان روز دوشنبه اعلام کرد که یک تیم جستجو و نجات همراه با کمکهای امدادی به شرق افغانستان اعزام کرده است.
روسیه که روابط گرمی با طالبان دارد، اعلام کرده است که درخواست طالبان برای کمک به زلزلهزدگان را بررسی میکند.
تیمهای جستجو و نجات برای کاهش تلفات و نجات مردمی که به امید نجات دهندهای با ترس و وحشت آخرین نفسهای خود را در زیر آوارهای خانههای گلی ویران خود میکشند، اساسی اند.
در ویدیوهایی که از ولسوالیهای نورگل، وتپور و چپهدره در کنر منتشر شده، مردم با بیلچه، بیل دستی و حتی تکههای چوب، تلاش میکنند وابستگان و همسایگان خود را از زیر آوار بیرون بکشند و هیچ نشانی از تیمهای بینالمللی نجات دیده نمیشود.
سازمان ملل هشدار داده است که در ساعات آینده احتمال تلفات انسانی در مناطق زلزله زده وجود دارد. حکومت طالبان باید کشورهایی که با آنان رابطه نزدیک دارد، متقاعد کند که تیمهای نجات خود را بفرستند. اما، کشورهای نزدیک به این گروه عمدتا به پیامهای تسلیت و ارسال مواد امدادی بسنده کرده اند.
به نظر میرسد که بخشی از زلزلهزدگان قربانی روابط سرد و تیره طالبان با جهان خواهند شد.
همبستگی اما نه با طالبان
زلزلههای مهیب در کشورهای دیگر موجی از همبستگی و کمک عملی کشورهای دور و نزدیک، دوست و دشمن را به همراه دارد. هند در زلزله مخرب ۲۰۰۵ در پاکستان که منجر به مرگ ۱۹ هزار نفر شد، دست کمک به دشمن خونین خود دراز کرد. اما، پرویز مشرف، حاکم نظامی پاکستان ضمن تشکری از پیشنهاد کمک هند، به علت حساسیتهای سیاسی از پذیرش آن خودداری کرد.
هند اما این بار به جز ارسال مواد امدادی، طالبان را در عملیات عظیم نجات زلزلهزدگان در شرق افغانستان تنها گذاشته است.
در زمینلرزه مهیب سال ۲۰۲۳ در ترکیه، موج گستردهای از کمکهای بینالمللی به راه افتاد. در همان ساعات اولیه، آذربایجان، هند و پاکستان نیروهای امدادی خود را به ترکیه فرستادند، ایالات متحده نیز بعدتر با بیش از دوصد نیروی متخصص و سگهای نجات به عملیات پیوست. فرانسه، بریتانیا و ایتالیا تیمهای امدادی و تجهیزات پزشکی فراوانی به محل فرستادند. کشورهای دیگری چون روسیه، چین، مالزیا و امارات متحده نیز حضور فیزیکی در صحنه داشتند و به جستوجوی بازماندگان زیر آوار کمک کردند.
در زلزلههای دیگر نیز، حضور فیزیکی تیمهای خارجی بخشی جدانشدنی از عملیات بوده است. در زلزله نپال در سال ۲۰۱۵ دهها کشور از جمله هند، چین و ایالات متحده نیرو و تجهیزات فرستادند، در زلزلههای پاکستان و ایران نیز بارها تیمهای بینالمللی وارد عمل شدند و در زلزله هائیتی در سال ۲۰۱۰ بیش از ۲۰ هزار نیروی خارجی به محل اعزام شدند.
زمینلرزهای به بزرگی شش که نیمهشب یکشنبه رخ داد، روستاها را ویران کرد، جان دستکم ۸۰۰ نفر را گرفت و بیش از ۲۸۰۰ نفر را در مناطق کوهستانی دورافتاده زخمی کرد.
رویترز گزارش داد که اکنون سازمانهای کمکرسان با بودجهای بسیار محدودتر از گذشته و اقتصادی در بحران، وظیفه دشواری برای نجات هزاران نفر در پیش دارند. نهادهای ارائهدهنده خدمات عامه در اداره طالبان نیز نسبت به ارتش و نهادهای مذهبی بودجه کمتری دارند و سیاستهای سختگیرانه طالبان در برابر زنان نیز بر عملیات کمکرسانی تاثیر میگذارد.
کیت کری، معاون دفتر هماهنگی امور بشردوستانه سازمان ملل در افغانستان گفته است:
«امسال، عملیات کمکرسانی بهشدت تحت تاثیر کاهش بودجه قرار گرفته است».
به گفته این مقام سازمان ملل، «شمار کارمندانی که اکنون در میدان داریم، بسیار کمتر از شش ماه پیش است.»
این سومین زمینلرزه مرگبار بزرگ از زمان بهقدرترسیدن طالبان در اسد ۱۴۰۰ است.
همزمان افغانستان از جنگ، خشکسالی، سیلابها، اخراج بیش از ۲ میلیون افغان از کشورهای همسایه و سیاستهای ضدحقوق بشری طالبان رنج میبرد.
تصمیم دونالد ترامپ، رئيسجمهور ایالات متحده امریکا برای کاهش بودجه آژانس توسعه بینالمللی امریکا تاثیر بزرگی بر عملیاتهای مددرسانی بر افغانستان گذاشت. ترامپ کمکهای خارجی امریکا را هزینههای «بیهوده» میداند و دستور حذف آنان را داده است.
رویترز نوشت که حتی پیش از به قدرت رسیدن ترامپ نیز کمکهای خارجی به افغانستان در حال کاهش بود. چندین بحران بینالمللی دیگر مثل جنگ مرگبار در غزه، اوکراین و سودان باعث شده که توجه به بحران افغانستان در اولویت دولتها نباشد.
نارضایتی کشورهای کمککننده از سیاستهای ضدحقوق بشری طالبان نیز یکی از عوامل مهم کاهش توجه جهان به کمک به افغانستان است. طالبان فعالیت کارمندان زن در نهادهای بشردوستانه بینالمللی را رسما ممنوع کرده است. در ماههای گذشته حتی کارمندان زن سازمان ملل تهدید به مرگ شده اند.
با این حال، طالبان تاکید دارد که کمکهای بینالمللی مشروط به رعایت حقوق بشر در افغانستان نشود. وزیر خارجه این گروه این نگاه جهان به ویژه کشورهای غربی را «درهم آمیختن سیاست و کمکهای امدادی» توصیف کرده است.
کمکهای بشردوستانه به افغانستان امسال به ۷۶۷ میلیون دالر کاهش یافت؛ در سال ۲۰۲۲ این کمکها ۳.۸ میلیارد دالر بود.
کیت کری میگوید: «تاثیر این کاهش بودجه در بحران اخیر بهروشنی دیده میشود.» به گفته او، «اکنون، نظام فرسوده صحی افغانستان باید به هزاران زخمی زلزله اخیر رسیدگی کند.»
آمار سازمان جهانی بهداشت نشان میدهد که امسال ۴۴ کلینیک صحی در ننگرهار و کنر بهدلیل کاهش کمکهای امریکا متوقف یا تعطیل شدهاند.
نبود چرخبال
معاون دفتر هماهنگی امور بشردوستانه سازمان ملل گفت: «در گذشته یک چرخبال، تیمهای پزشکی و تدارکات را به روستاهای دورافتاده میبرد، اما کاهش بودجه برنامه جهانی غذا باعث شد این هلیکوپتر از استفاده خارج شود.»
طالبان از جامعه جهانی خواسته است که کمکهای بشردوستانه به افغانستان را افزایش دهد.
عبدالرحمن حبیب، سخنگوی وزارت اقتصاد طالبان به رویترز گفت: «حمایت جامعه جهانی حیاتی است.» او گفت کمکهای غذایی، خدمات درمانی، کمک به بیجاشدگان و مردم آسیبدیده از تغییرات اقلیمی کاهش یافته است.
افغانستان بعد از ورود طالبان به کابل در اسد به انزوا رفت. اکنون، چهار سال پس از تسلط دوباره طالبان روسیه تنها کشوری است که حکومت این گروه را به رسمیت میشناسد. هنوز رهبران طالبان تحت تحریمهای بینالمللی قرار دارند. این تحریمها بخش بانکی افغانستان را فلج کرده است و ایالات متحده امریکا میلیاردها دالر از داراییهای بانک مرکزی افغانستان را مسدود کرده است.
طالبان بودجه سالانه خود را به طور رسمی اعلام نکرده است. رسانهها به آمار بودجه ملی دسترسی ندارند و معلوم نیست بخشهایی مثل صحت و رسیدگی به حوادث چقدر بودجه سالانه دارند.
بانک جهانی در ماه اپریل اعلام کرد که طالبان درآمد مالیاتی نسبتا قوی دارد، اما این درآمد برای جبران سقوط فعالیتهای بشردوستانه در اثر قطع کمکهای خارجی کافی نیست.
قطع کمکهای جهانی تنها مشکل بخش صحت و امداد در افغانستان نیست.
سازمان ملل متحد و نهادهای خیریه باید با مجموعهای از قوانین سختگیرانه طالبان کنار بیایند؛ مثلا زنان حق ندارند در نهادهای مددرسان خارجی و داخلی کار کنند. طالبان مکتبهای بالاتر از صنف شش و دانشگاهها را بهروی زنان بسته و جلو گشتوگذار آزادانه زنان -بدون محرم- را میگیرد.
شیرین ابراهیم از کمیته نجات بینالمللی در افغانستان روز دوشنبه گفت: «کاهش بودجه روند رسیدگی به زلزلهزدگان را کند کرده است.»
خانم ابراهیم افزود: «اگرچه توانستهایم سریع عمل کنیم، اما بهشدت نگرانیم که این فاجعه روی کل عملیات امدادرسانی در افغانستان فشار مضاعف وارد کند.»
واکنش کشورها به زمینلرزه افغانستان
در سطح بینالمللی، واکنشها به زمینلرزه شرق افغانستان تاکنون بیشتر به صدور اعلامیه و ارسال کمکهای اندک محدود شده است.
سخنگوی وزارت خارجه چین گفت که بجینگ آماده است «بر اساس نیاز افغانستان و در حد توان خود» کمک کند. هند اعلام کرده یکهزار خیمه به کابل تحویل داده و پانزده تُن مواد غذایی را به کنر فرستاده است و وعده داده کمکهای بیشتری نیز در راه است.
در امریکا، وزارت خارجه تنها با انتشار پیام تسلیت در شبکه اجتماعی اکس واکنش نشان داده و درباره ارسال حرفی نزده است. نکته جالب اینجاست که در تمام پیامها با مردم افغانستان ابراز همبستگی و غمشریکی شده است و هیچ اشارهای به حکومتی به نام طالبان یا آن طور که خود میگویند، «امارت اسلامی» نشده است.
آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد، گفته است که دفاتر این سازمان در افغانستان آماده کمک به آسیبدیدگان اند و پنج میلیون دالر به عملیات امداد در شرق افغانستان اختصاص داده اند.
قرار است سازمان ملل و نهادهای همکار آن یک فراخوان دریافت کمک اضطراری برای زلزله زدگان افغانستان ارائه کنند. این فراخوان در حالی صورت میگیرد که سازمانهای کمک کننده بودجه لازم را در اختیار ندارند. کمکهای بشردوستانه به افغانستان امسال به ۷۶۷ میلیون دالر کاهش یافته است، این درحالیست که در سال ۲۰۲۲ این کمکها ۳.۸ میلیارد دالر بود.
نارضایتی کشورهای کمککننده از سیاستهای ضدحقوق بشری طالبان یکی از عوامل مهم کاهش توجه جهان به کمک به افغانستان است. طالبان فعالیت کارمندان زن در نهادهای بشردوستانه بینالمللی را رسما ممنوع کرده است. در ماههای گذشته حتی کارمندان زن سازمان ملل تهدید به مرگ شدند.
با این حال، طالبان تاکید دارد که کمکهای بینالمللی مشروط به رعایت حقوق بشر در افغانستان نشود. وزیر خارجه این گروه این نگاه جهان به ویژه کشورهای غربی را «درهم آمیختن سیاست و کمکهای امدادی» توصیف کرده است.
در واتیکان، پاپ لئو چهاردهم پیام تسلیتی برای مردم افغانستان فرستاده و برای قربانیان دعا کرده است.
البته این نخستین باری نیست که زلزله افغانستان را در چنین شرایطی قرار میدهد. در سال ۲۰۲۲، زمینلرزهای به قدرت ۶.۱ در پکتیکا بیش از هزار قربانی گرفت و آن زمان نیز کمکهای بینالمللی بسیار محدود بود.
در زمینلرزه هرات که در هفتم اکتبر ۲۰۲۳ رخ داد و بیش از یکهزار و چهارصد کشته بر جا گذاشت، نیز وضعیت بهتر از این نبود. تنها تیمی از جمعیت هلال احمر ایران در همسایگی محل زلزله با تجهیزات جستوجو و امداد به محل حادثه رفتند.
زلزله هرات درست در روزی رخ داد که گروه حماس با عملیات موسوم به طوفان الاقصی حملهای گسترده به اسرائیل آغاز کرد؛ رویدادی که به جنگ غزه انجامید و بسیاریها تحلیل کردند که بخش بزرگی از توجه جهانی معطوف به این رویداد شد و بر توجه بینالمللی به زلزلهزدگان هرات سایه افگنده بود.
موانع چیست؟
شورای امنیت سازمان ملل در دسامبر ۲۰۲۱ با تصویب قطعنامه ۲۶۱۵ اعلام کرد که ارائه کمکهای بشردوستانه به افغانستان نقض تحریمها محسوب نمیشود. یک سال بعد، در دسامبر ۲۰۲۲ نیز این شورا با تصویب قطعنامه ۲۶۶۴، معافیت دایمی برای کمکهای بشردوستانه در تمام رژیمهای تحریمی ایجاد کرد تا ارسال کمکهای نجاتبخش متوقف نشود. به این ترتیب، هیچ ممانعت قانونی برای حضور هیچ کشوری در زمینه امدادرسانی به زلزلهزدگان شرق افغانستان وجود ندارد.
اما جدای اینکه بسیاری از کشورهای جهان به دلیل نقض گسترده حقوق بشر و ناامیدی در تغییر رفتار طالبان، تا اکنون از هر نوع تعامل حتا اندک با طالبان خودداری کردهاند، به نظر میرسد که نبود روابط دیپلوماتیک، خود به خود اعزام امدادرسانان به افغانستان تحت تسلط طالبان را دشوار میسازد.
بر اساس دستورالعملهای بینالمللی در زمینه قوانین و مقررات پاسخ به بلایا که در سال ۲۰۰۷ توسط فدراسیون بینالمللی صلیب سرخ و هلال احمر تصویب شده، ورود تیمهای جستوجو و نجات نیازمند سازوکار عملی مشخص است؛ از صدور ویزای فوری گرفته تا معافیتهای گمرکی و ایجاد ساختارهای میزبانی در همان ساعات نخست.
از سوی دیگر، شماری از کشورها طالبان را یک گروه تروریستی میدانند و به موجب قوانین داخلی نمیتوانند کمکهای خود را در اختیار حکومت طالبان قرار دهند.
نبود شناسایی بینالمللی طالبان هر چند به خودی خود مانع امدادرسانی نمیشود، اما به نظر میرسد که میتواند روندهای اداری و هماهنگی را کند و شکننده سازد و به این ترتیب سدی در برابر اعزام گروههای امداد بینالمللی باشد.
فدراسیون بینالمللی صلیب سرخ در توصیههای خود تاکید کرده است که کشورها باید قوانین و رویههای روشنی برای پذیرش کمک خارجی داشته باشند؛ چیزی که در افغانستان تحت حاکمیت طالبان دستکم تا اکنون وجود ندارد.
از سوی دیگر، سیاستهای داخلی طالبان نیز بر امدادرسانی اثر مستقیم گذاشته است. از دسامبر ۲۰۲۲ این گروه، کار زنان در نهادهای غیردولتی و بینالمللی را ممنوع کرد؛ تصمیمی که بسیاری از برنامههای امدادی را مختل یا متوقف ساخته است.
بر اساس بندهای «قطعنامه ۱۳۲۵ شورای امنیت سازمان ملل درباره زنان، صلح و امنیت» مشارکت فعال و برابر زنان در تمام سطوح پاسخ به بحران و مدیریت پس از فاجعه ضروری است. این قطعنامه وضاحت میدهد که عملیات نجات و کمکرسانی تنها به مردان محدود نمیشود و در بخشهایی مانند ارزیابی نیازها و رسیدگی به خانوادههای آسیبپذیر، حضور زنان حیاتی است.
دفتر هماهنگی کمکهای بشردوستانه سازمان ملل (اوچا) نیز تاکید کرده است که محدودیتهای اعمال شده بر حضور زنان مانعی جدی برای رساندن کمک به آسیبدیدگان محسوب میشود. به نظر میرسد که بسیاری از تیمهای بینالمللی و حتا دولتها رغبت چندانی به ارسال تیمهای امدادرسانی بدون حضور زنان را نیز ندارند.
همزمان، بسیاری از کشورها و نهادهای بینالمللی نگران امنیت تیمهای خود در افغانستاناند. حملات داعش خراسان، نبود تضمینهای امنیتی و نبود بیمه و پشتیبانی در داخل افغانستان باعث میشود اعزام تیمهای بینالمللی پرخطر تلقی شود.
طالبان چه کرده است؟
در سطح داخلی، طالبان در نبود هیچ نیروی بینالمللی مجبور شده، در بسیاری از موارد با استفاده از امکانات محدود وارد عمل شود. ریاستالوزرای این گروه کمیته ویژهای را تشکیل داده و صد میلیون افغانی برای امدارسانی اختصاص داده، و در صورت نیاز بودجه بیشتری نیز فراهم خواهد شد.
وزارتهای داخله، دفاع و صحت عامه طالبان، والیان ولایات آسیبدیده و ریاستهای مبارزه با حوادث در نخستین روز، درگیر انتقال زخمیها و بیرون کشیدن اجساد بودهاند. تنها از میدان هوایی ننگرهار بیش از ۴۰ پرواز انجام شده که صدها نفر را به مراکز درمانی رسانده است.
وزارت دفاع طالبان اعلام کرده که تیمهای نجات این وزارت و هواپیماهای نظامی در مناطق زلزلهزده فعالاند و تاکنون ۸۳ پرواز هلیکوپتر صورت گرفته و بیش از هزار زخمی منتقل شدهاند.
گزارشهای دیگر حاکی است که وزارت دفاع طالبان علاوه بر اعزام تیمهای نجات، چند پزشک و حدود ۸۰۰ کیلوگرام تجهیزات پزشکی را نیز با پروازهای ویژه به ولایت کنر فرستاده است.
طالبان میانه خوبی با رسانهها ندارد و رسانهها را به علت گزارشهای انتقادی از عملکرد خود مجازات میکند. عدم دسترسی رسانهها به محلات زلزلهزده باعث میشود که تصویر روشنی از عملیات نجات و امداد طالبان در دست نباشد. تصاویری که طالبان از عملیات خود پخش کرده است، بیشتر بر استفاده از چرخبالها برای انتقال زخمیان و مردم آسیب دیده متمرکز است.
طالبان تا هنوز تصاویری از تیمهای نجات و ابزارهای آنها منتشر نکرده و گزارشی از مراکز امداد و روند رسیدگی به زلزله زدگان در اختیار عموم قرار نداده است.
