د هزاره وو او طالبانو ترمنځ د روغې جوړې امکان؛ حقیقت که بې ګټې هڅه؟
افغانستان انټرنشنل
د طالبانو له بیا واک ته رسیدو څخه څه دپاسه درې کاله وروسته، لاهم دغه ډله هڅه کوي،چې خپل مشروعیت ثابت کړي او د افغانستان په بیلابیلو قومونو او ډلو کې خپل نفوذ پراخ کړي.
ورته مهال هزاره ټولنه، د تاریخي، مذهبي او توکمیزو دلایلو له مخې د پخوا په څیر د دې نفوذ په وړاندې ولاړه او مقاومت کوي.
خو پوښتنه دا ده، چې ایا طالبان په دې توانېدلي چې د هزاره ګانو په ټولنه کې د دوی ترمنځ درز رامنځته کړي؟ او ایا هغه هزاره ګان چې له دې ډلې سره یوځای شوي دي په دې ټولنه کې د طالبانو د نفوذ نښه ده؟
په دې لیکنه کې چې له بېلابېلو هزاره ګانو او ازادو سرچینو سره د خبرو پر بنسټ لیکل شوې، دا موضوع مې څېړلې ده.
د نه بښونکې کرکې پیل:
د ۱۹۹۴ کال د مارچ په ۱۲مه د طالبانو له خوا د عبدالعلي مزاري وژل؛ په داسې حال کې چې نوموړی له دغې ډلې سره د خبرو اترو لپاره تللی و، هزاره ټولنې یو ټکان وخوړ. دې پېښې نه یوازې د خلکو غوسه راوپاروله، بلکې د دې خلکو په ټولنیزه حافظه کې یې د طالبانو لپاره تاریخي کرکه نوره هم ژوره کړه.
د افغانستان له غوغاوو او جنجالونو ډک تاریخ تر دې وړاندې همله هزاره ګانو سره د توپيري چلند، وژنو او جبر څخه ډک وو. خو د مزاري له وژل کېدو وروسته، د مزار شریف قتلعام (۱۳۷۷)، د بامیانو په یکاولنګ کې وژنې، او په هزاره مېشتو سیمو لسګونه ځانمرګي بریدونو، دا ټپونه لا نور ژور کړل.
شمېرې ښيي چې د جمهوریت په دوره کې د هزاره ګانو پر ضد په هدفي ځانمرګو بریدونو کې تر څلور زره زیات کسان وژل شوي دي.
د دې هر څه په مقابل کې، هزاره ګانو په تیرو شلو کلونو کې د ډیموکراسۍ په ساتنه کې یو له ډیرو فعالو ټولنیزو ډلو څخه وو. په کور دننه او بهر له مدني اعتراضونو نیولې بیا په سیاست، رسنیو، هنرونو او سپورت کې پراخ حضور، دوی د ډیموکراسۍ په عملي کولو او پیاوړتیا کې د پام وړ ونډه اخیستې.
«روښنایۍ غورځنګ» چې د ۱۳۹۵ کال دزمري په دویمه د یوه ځانمرګي برید په پایله کې په وینو او خاورو ککړ شو، د دغه ولسي خوځښت تر ټولو ستر سمبول و. په دغه برید کې ۸۶ تنه ځوانان چې اکثره یې هزاره ګان وو، ووژل شول او تر ۲۵۰ ډېر نور ټپیان شول.
خو له دې ټولو سره سره یو بل لامل هم شته او هغه د طالبانو په خپل منځ کې فکري او مذهبي توپیر چې د یوې سخت دریځې سني ډلې په توګه د شیعه هزاره ګانو ترمنځ د طالبانو د نفوذ پر وړاندې جدي خنډ دی.
پر دې سربیره د دغې ډلې کړنې د خپلې واکمنۍ په دویمه دوره کې لکه له ښوونیز نصاب څخه د جعفري فقهې ایستل، په جبري توګه کډوالي او د کوچیانو د بریدونو غیر مستقیم ملاتړ نه یوازې د باور په جوړولو کې پاتې راغلي، بلکې دا درزونه یې لا ژور کړي دي.
دا مهال د واک په دویمه دوره کې، طالبان وتوانیدل چې یو شمیر هزاره شخصیتونه په خپل څنګ کې ودروي، خو دا په خپل ذات کې د نیوکو او بحثونو لامل ګرځېدلي دي.
په سیوري کې څېرې: طالبانو سره نږدې هزارهتوکمه شخصیتونه
مولوي مهدي مجاهد:
د هزاره طالبانو لومړنی لوړ پوړی قوماندان، چې د سرپل ولایت د بلخاب ولسوالۍ په «هوش» کلي کې زیږیدلی و. په ماشومتوب کې په خپل کلي د طالبانو د برید له امله ایران ته وتښتید، خو وروسته افغانستان ته راستون شو او د سړي تښتونې په تور اوه کاله بند کې له تېرولو وروسته د طالبانو له لیکو سره یو ځای شو، او لومړی په بلخاب کې د دغې ډلې د نومول شوي ولسوال او بیا په بامیانو کې د طالبانو د استخباراتو د مشر په توګه وټاکل شو.
لکه څنګه چې د هزاره ګانو په منځ کې د هغه محبوبیت مخ پر ډیرېدو شو، طالبان ظاهرا د هغه په وړاندې بې رحمه شول. هغه بالاخره د دې ډلې پر وړاندې ودرېد او په بلخاب کې له درې ورځنۍ وسله والې جګړې وروسته چې د ده د ځواکونو د ماتې لامل شو، د ۱۴۰۱ کال په اوړي کې د طالبانو له خوا ایران ته د تېښتې په حال کې ونیول شو. که څه هم هغه د شیعه مذهب پیرو و، خو په ظاهره یې د سخت دریځو طالبانو په بڼه کار کاوه. هغه اوږده ږیره او خریلي بریتونه لرل،اود تورې پګړۍ په تړلو سره د هغه څېره لا هیبتناکه ښکارېده.
باقر مبلغ زاده:
د دايکنډي په اشترلي ولسوالۍ کې زېږېدلى، د جمهوري نظام په دوره کې يو غير مسوول وسله وال قوماندان او له طالبانو سره د يو ځاى شوى بل ناراضه قوماندان جنرال صداقت ملګرى و.
نوموړی د جمهوري نظام له نسکوریدو وروسته د طالبانو له خوا د دایکنډي د ښار جوړونې رییس وټاکل شو. د هغه د لنډمهالي توقیف او د هغه د وسلو د ضبط سره سره، هغه بیا خوشې شو او اوس په یاد ولایت کې د طالبانو د کانونو او پټرولیم رییس په توګه دنده ترسره کوي. نوموړی د طالبانو یو له قوي ملاتړو څخه یادیږي. هغه د لباس او ظاهري بڼې څخه هم د افراطي طالبانو له غړو سره ورته والی لري.
عبداللطیف نظري:
سیاسي فعال، د پوهنتون استاد، او د تهران له پوهنتون څخه په نړیوالو اړیکو کې د دوکتورا لرونکی دی. د طالبانو له راتګ مخکې، هغه یو روڼ اندی او د بشري حقونو مدافع و، ان د ولسمشرۍ په ټاکنو کې د احمد ولي مسعود د مرستیال په توګه و. خو د طالبانو له واک ته رسېدو سره يې تور پګړۍ په سر کړې، ږيره يې اوږده کړې او اوس د اقتصاد وزارت د مرستيال په توګه دنده ترسره کوي. هیڅ میرمن اجازه نه لري چې د هغه تر امر لاندې ریاست کې کار وکړي.
جعفر مهدوي:
د پارلمان پخوانی غړی، چې په ټولنپوهنه کې د تهران پوهنتون څخه د دوکتورا د لرلو سره. هغه د طالبانو په نامشروع رژیم کې کومه رسمي دنده نه لري، خو په نارسمي ډول د دې ډلې په رسنیو ملاتړی ګڼل کېږي او په سیاسي حلقو کې د هغوی له تګلارو دفاع کوي.
محمد اکبري:
دا مشهور هزاره دیني عالم او باتجربه سیاستوال په بامیان کې زیږیدلی. نوموړي د طالبانو د لومړۍ دورې واکمنۍ پر مهال هم له دې ډلې سره بیعت کړی و، او اوس په کابل کې د هزاره علماوو د شورا مرستیال دی. نوموړی د ځینو مذهبي کړیو په منځ کې د طالبانو د نفوذي ملاتړي په توګه پیژندل کیږي.
نورې څېرې
شیخ مدار علي کریمي (د ښار جوړونې او کور جوړونې مرستیال) او حسن غیاثي (د عامې روغتیا مرستیال) هم د طالبانو په جوړښت کې د هزاره ګانو له ډلې څخه دي.
اوس اساسي پوښتنه دا ده چې ایا په طالبانو کې د دغو څېرو شتون د دغه ډلېپر وړاندې د هزاره ټولنې د چلند د بدلون نښه ده؟ او یا هم د «یو توکمیز» رژیم په توګه د طالبانو د مشروعیت هڅه؟
دې پوښتنې ته د هزاره ټولنې د فعالانو ځواب ساده او په ورته وخت کې پرېکنده دی.
دوی په دې باور دي چې دغه کسان په هزاره ټولنه کې ځای نه لري. په ځانګړې توګه د مولوي مهدي له وژنې او د طالبانو له خوا د توپیري کړنو له زیاتېدو وروسته د هزاره ټولنې او دغو څېرو ترمنځ واټن لا پسې پراخ شوی دی.
د پوهنتون استاد اصف مغل په دې باور دی، چې دغه کسان په هزاره ټولنه کې رښتینی نفوذ نه لري.
د ده په اند، «دوی په اغیزمنه توګه یو توکمیز رژیم ته تسلیم شوي دي. دوی نه یوازې دا چې د هزاره ټولنې د غوښتنو ریښتیني استازي نه دي، بلکې په افغانستان کې د واک د مبارزې په اساسي حل هم باور نه لري.»
د هغه په اند، د طالبانو په وړاندې د هزاره ټولنې د اصلي بنسټ نظر د یو څو بې کفایته سیاسي شخصیتونو په پرتله خورا پریکړه کونکی دی.
ناڅرګنده راتلونکی؛ په کلتور باندې د ځواک احتمالي اغیزه
که څه هم د طالبانو او هزاره ګانو تر منځ واټن ډېر ژور ښکاري، خو د قدرت د ماهیت په پام کې نیولو سره چې خپل کلتور جوړوي دا وېره شته چې واک به په غیر مستقیم ډول په اوږد مهال کې د هزارګانو په ټولنیز کلتور اغیزه وکړي. که طالبان د واک په ساتلو او د زیاتو اقتصادي او کلتوري سرچینو د کنټرول په ترلاسه کولو بریالي شي، نو د وخت په تیریدو سره به خپل ارزښتونه او نورمونه په ټولنه مسلط کړي. ان که دا نفوذ ورو او ناغوښتل شوی هم وي، کولی شي په اوږد مهال کې په ټولنیزو ډلو باندې خپل اغیز ولري.
په هرصورت، ځینې په دې باور دي چې د ځینو هزاره شخصیتونو د راجلبولو لپاره د طالبانو له هڅو سره سره، په هزاره ټولنه کې د دې ډلې اصلي نفوذ لاهم ناشونی ښکاري. تاریخي خاطرې، توپیري جوړښت، او پراخه بې باوري هغه خنډونه دي چې د هزاره ټولنې دننه څېرو څخه هیڅوک نه شي کولی چې له دې څخه تېر شي. خو د افغانستان په څیر هیواد کې، چیرې چې قدرت په کلتور باندې د پام وړ اغیزه کولی شي، د نرم او اوږدمهاله ګواښونو له پامه غورځول ښايي داسې بدلونونه رامنځته کړي چې په اوسني وضعیت کې یې تصور هم ناشونی ښکاري.