د میدان وردګ، لوګر، خوست او پکتیا پخوانی والي
د کربلا پېښه د اسلامي تاریخ له مهمو، دردناکو او ژورو سیاسي پېښو څخه ده. دا پېښه د ۶۱ هجري کال د محرم پر لسمه (۶۸۰ میلادي) د امام حسین بن علي (رض) او د اموي واکمن یزید بن معاویه ترمنځ د خلافت، واکمنۍ مشروعیت، او د ولسي مشورتي نظام پر سر د ژور اختلاف پایله وه.
که څه هم د کربلا پېښه ډېر کله یوازې د مذهبي احساساتو، قربانۍ او مظلومیت له زاویې تحلیلېږي، دا لیکنه هڅه کوي دغه پېښه د تاریخي، سیاسي او دیني لیدلوري له مخې د زده کړې او عبرت په نیت وڅېړي. لیکنه دا ټکی روښانوي چې ولې امام حسین (رض) د یزید له خلافت سره مخالفت وکړ، او څنګه یې د استبدادي او موروثي واک پر وړاندې د اسلامي مشورتي نظام دفاع وکړه. دا دریځ نن هم د سیاسي تګلارې یوه پیاوړې بېلګه ګڼل کېږي.
۱. د خلافت نظام او د یزید ټاکنه
اسلامي خلافت د مشورې، تقوا، اهلیت او د ولس پر رضا ولاړ نظام و. د خلفای راشدینو (رض) خلافت د اهل حل و عقد له خوا، د بیعت له لارې، او د ولس په رضا تثبیتېده. خو معاویه بن ابیسفیان (رض)، چې د اموي دولت بنسټايښودونکی و، خپل زوی یزید د وصیت له لارې واک ته ورسولو (ابن خلدون، ۱۳۷۷ هـ ق؛ الطبري، ۱۹۶۷م).
تاریخي روایتونه ښيي، کله چې معاویه (رض) د یزید د ولیعهدۍ پرېکړه وکړه، نو مغيرة بن شعبة (رض) ورته مشوره ورکړه چې خلک به بیعت وکړي، ته یوازې یو ځل امر وکړه (الطبري، ۱۹۶۷م؛ البلاذري، ۱۹۸۷م). ابن خلدون هم دا مشوره تاییدوي (ابن خلدون، ۱۳۷۷ هـ ق).
مغيرة بن شعبة (رض) د نامتو صحابهوو له ډلې و. د حضرت عمر بن الخطاب (رض) په خلافت کې والي پاتې شوی و، او د معاویه (رض) په واکمنۍ کې د کوفې والي و. معاویه (رض) د خپل زوی یزید د خلافت وصیت د خپل خلافت په وروستیو کلونو کې، شاوخوا ۵۶ هجري (۶۷۶ میلادي) کې وکړ.
ورپسې یې د خلکو له خوا د بیعت بهیر تنظیم کړ، پرته له دې چې د امت پراخ توافق تر لاسه کړي. دا کار له دودیز اسلامي سیاسي اصل سره په ټکر کې و (ابن خلدون، ۱۳۷۷ هـ ق؛ الطبري، ۱۹۶۷م).
په پای کې، معاویه (رض) د ۶۰ هجري کال د رجب میاشتې په پیل کې وفات شو، او یزید ـ چې شاوخوا ۳۴ کلن و ـ د خلافت پر څوکۍ کښېناست. دا ډول ټاکنه د ګڼو صحابه کرامو له مخالفت سره مخ شوه، لکه عبدالله بن عمر (رض)، عبدالله بن زبیر (رض)، عبدالله بن عباس (رض)، عبدالرحمن بن ابی بکر (رض) او امام حسین (رض). دا مخالفتونه یوازې شخصي نه، بلکې په دیني او سیاسي اصولو ولاړ وو (البلاذري، ۱۹۸۷م؛ ابن کثیر، ۱۹۹۷م).
۲. د کوفې بلنه او د حسین (رض) سفر
وروسته له هغې چې یزید واک ته ورسېد، امام حسین (رض) له هغه سره بیعت ونهکړ. کوفې کې خلکو نوموړي ته بلنه ورکړه چې د دوی مشري پر غاړه واخلي. سلګونه لیکونه او پیغامونه له کوفې ور ولېږل شول، چې پکې د ملاتړ ډاډ ورکړل شوی و (الطبري، ۱۹۶۷م؛ المسعودي، ۹۵۶م).
ځینو صحابهوو لکه عبدالله بن عباس (رض) او عبدالله بن عمر (رض)، امام حسین (رض) ته مشوره ورکړه چې کوفې ته نه ورځي، ځکه چې د کوفې خلک وفادار نه دي (ابن کثیر، ۱۹۹۷م). خو امام حسین (رض) د اصلاح په نیت دا مشوره ونه منله او د کوفې پر لور وخوځېد.
هغه خپل استازی، مسلم بن عقیل (رض)، کوفې ته ولېږه، خو نوموړی د عبیدالله بن زیاد لخوا ونیول شو او شهید شو (المسعودي، ۹۵۶م؛ ابن کثیر، ۱۹۹۷م).
۳. د کربلا جګړه او د حسین (رض) درې وړاندیزونه
امام حسین (رض) د کوفې پر لور روان و، خو د کربلا په سیمه کې د عبیدالله بن زیاد له پوځ سره مخ شو. هغه له خپلو شاوخوا اویا تنو ملګرو سره محاصره شو. د سولهيیز حل لپاره یې درې وړاندیزونه وکړل:
۱. اجازه ورکړل شي چې یزید ته لاړ شي او د اصلاح لپاره نصیحت ورته وکړي؛
۲. بېرته مکې ته ستنیږي؛
۳. د اسلامي سرحدي جبهې ته ولاړ شي چې له دوښمن سره وجنګېږي.
خو دا درې واړه وړاندیزونه رد شول. اموي پوځ د شمر بن ذي الجوشن تر مشرۍ لاندې د امام حسین (رض) او د هغه د کورنۍ ډېری غړي شهیدان کړل (الطبري، ۱۹۶۷م؛ ابن کثیر، ۱۹۹۷م).
۴. یزید، خلافت او د مشروعیت بحث
که څه هم یزید د معاویه (رض) زوی و، او ظاهراً د بیعت له لارې خلافت ته ورسېد، خو د هغه خلافت د اسلامي مشروعیت له پلوه تر پوښتنې لاندې و. اسلامي خلافت باید د مشورې، عدالت، تقوا او د امت له رضا پرته مشروع ونه ګڼل شي (امام غزالي، ۱۹۸۵م).
د همدې دلیل له مخې، امام حسین (رض) د هغه پر ضد موقف ونیو. د خلافت دا ډول انتقال، د اسلامي ولسي نظام پر ځای، د قیصري شاهي واکمنۍ تقلید و (ابن خلدون، ۱۳۷۷ هـ ق).
۵. د حسین (رض) قیام: د ارزښتونو دفاع، نه د قدرت هڅه
امام حسین (رض) د شخصي قدرت لپاره نه، بلکې د اسلامي ارزښتونو او اصولو د دفاع لپاره پاڅون وکړ. د هغه دریځ دا پیغام لري:
« واک ته د رسیدو طریقه باید د امت د رضا، مشورې او اهلیت له مخې وي، نه د زور، انحصار، موروثیت یا داخلي خانداني جوړجاړي له لارې» (نصیحة الملوک، امام غزالي، ۱۹۸۵م).
په ننني عصر کې، دا پیغام ژوندی دی. د ډېرو اسلامي هېوادونو ـ په ځانګړي ډول افغانستان ـ واکمنان د ملت له رضایت پرته د موروثي یا انحصاري واک له لارې قدرت ته رسېږي. د حسین (رض) قیام موږ ته دا را زده کوي چې د ظالم، غاصب او استبدادي واک پر وړاندې درېدل ديني، اخلاقي او انساني مسؤولیت دی.
پایله
کربلا یوازې مذهبي پېښه او د عزارداري نمایش نه وه؛ دا د سیاسي شعور، د امت د حقونو، او د مشورتي نظام د دفاع یوه نه هېریدونکې بېلګه ده. امام حسین (رض) د مظلومیت تر څنګ، د حق زړور غږ و. دا پېښه موږ ته دا را زده کوي چې کله مشروع واک له منځه لاړ شي، حقمحور دریځ خپل ارزښت لري، که څه هم د قربانۍ بیه پرې ورکړل شي.
د کربلا پېښه د دوو نظامونو ترمنځ د انتخاب جګړه وه:
۱. یو لور ته استبدادي، انحصاري، موروثي او وصیتي خلافت؛
۲. بل لور ته د امت په خوښه، د مشورې، عدل، او اهلیت پر بنسټ نظام.
د حسین (رض) تګلاره د امت لپاره د اتمام حجت یوه بېلګه ده. یزید واک درلود، خو د امت د مشروعیت له پلوه یې حق نه درلود. حق او باطل د شمېر له مخې نه، بلکې د معیار له مخې بیلېږي. نن هم موږ د انتخاب پر څوکه ولاړ یو: آیا د باطل د تېر دود تقلید کوو، او که د حسین (رض) د حقمحوره تګلارې پیروان کېږو؟
دا لیکنه په ځانګړي ډول د افغانستان د اوسني سیاسي وضعیت پر بنسټ لیکل شوې، ترڅو د ملي مسؤلیت په درک، د واک خاوندان د مشروعیت، مشارکت، مشورې او عدالت پر ارزښتونو وپوهېږي. دا هم د غاړې خلاصول او هم د تاریخ پر وړاندې د اتمام حجت یوه هڅه ده. اوس دا په چارواکو پورې اړه لري چې د یزید غوندې یې خلک په نوم اخېستلو شرمېږې او که د حسین رض غوندې ویاړلی نوم ګټي.
ماخذونه:
۱- ابن خلدون. (۱۳۷۷ هـ ق). المقدمه. قاهره: دارالفکر.
۲- الطبري. (۱۹۶۷م). تاریخ الرسل والملوک. بیروت: دارالتراث.
۳- البلاذري. (۱۹۸۷م). أنساب الأشراف. بیروت: دارالفکر.
۴- ابن کثیر. (۱۹۹۷م). البدایة والنهایة. ریاض: دار ابن جوزي.
۵- المسعودي. (۹۵۶م). مروج الذهب. قاهره: المکتبة التجاریة.
۶- امام غزالي. (۱۹۸۵م). نصیحة الملوک. قاهره: دارالمعارف
ځینو ټویټونه وکړل، ځينو اعلامیې ورکړې او ځینو د روان او راتلونکي وضعیت په اړه بېلابېل اټکلونه وړاندې کړل.
چا وویل چې روسیه خپل سیمهییز ځواک ثابتوي. ځینو نورو وویل چې دا به د طالبانو د سیاسي زوال لامل شي او د جیوپولیتیکي سیالیو په مهرو بدل شي. ځینو ګواښ وکړ چې نور هیوادونه به هم د روسیې پر لاره روان شي او ځینو پر روسیې نیوکې وکړې چې طالبانو سره د معاملې په لړ کې یې د هغوی د بشري حقونو د نقض پر چلند سترګې پټې کړې او بالخصوص له افغان ښځو او نجونو سره د طالبانو مستبدانه چلند ته یې پام ونه کړ.
خو له دې ټولو سره اصلي پوښتنه دا ده: چې موږ ولې په دې اقدام دومره حیران یو؟
روسیې خو د افغانستان له سقوط وروسته طالبانو سره اړیکې نه دي پيل کړې. دا اړیکې لا هغه وخت پيل شوې وې چې د افغانستان اسلامي جمهوري نظام فعال و. په همغو کلونو کې د پخواني ولسمشر کرزي، یونس قانوني، عطا محمد نور، محمد محقق، فوزیه کوفي، عبدالرب رسول سیاف اوصلاح الدین رباني په شمول ځينې سیاسیون او جهادي مشران مسکو ته له طالب مشرانو سره لیدلو لپاره تللي وو. سره لهدې چې افغان حکومت خبرداری ورکړی و چې دا ډول ناستې به د هیواد ملي حاکمیت ته زیان ورسوي، خو دا خلک بیا هم مسکو ته لاړل او له طالبانو سره یې ولیدل.
وروسته په دوحه کې هم د جمهوري نظام له سقوط څو میاشتې مخکې د روسیې، چین، ایران او نورو هیوادونو دیپلوماتان له طالب مذاکره چیانو سره د روغبړ لپاره په لیکه ولاړ وو. جالبه دا ده چې دا ناستې او کتنې پټې هم نه وې، ښېښکاره وې او داسې یې ښودله چې نړیوال ځواکونه له جمهوري نظام وروسته افغانستان لپاره چمتووالی نیسي.
که موږ دا هر څه په خپلو سترګو لیدلي، د روسیې پرېکړې ولې ټکان راکړ؟
ایا موږ نه پوهېږو چې افغانستان چا طالبانو ته وسپاره؟ولې اوس داسې څرګندوو چې ګواکې خبر نه وو او څه مو نه لیدل؟
زموږ لویه ستونزه هغه وخت هم دا وه او اوس هم دا ده چې ناسمې محاسبې کوو او له بده مرغه همدا تېروتنه بیا بیا تکراروو.نن هم د ځان، خپل فکر، حرکت او روایت د منسجمولو پر ځای لاس تر زنې په دې تمه ناست یو چې یو څوک به راشي او چا چې د افغانستان د سقوط زمینه برابره کړه، موږ سره به یې په بیا را ژوندي کولو کې مرسته وکړی.
طالبان نه مشروع حکومت لري او نه د حکومت کولو ظرفیت لري. د طالبانو حکومت مسوول او حسابده دولت نه دی. دا یوه وسله واله ډله ده چې پر خلکو یې ځان تحمیل کړی دی. دوی واضح بنسټيز جوړښتونه نه لري، پرېکړې یې د بندو دروازو تر شا د یوې وړې ډلې له خوا کېږي او د دې پرېکړو اساس یې هم قانون او پالیسي نه ده. اساس یې د ډلې ګټې او د دوی ایډيالوژي ده. طالبان نه شفافیت پېژني، نه حسابدهي پېژني، نه د قانون حاکمیت پېژني او نه ولس ته حساب ورکوي.
پر دې سربېره طالبانو افغانې ښځې له تعلیم نیولې تر کار او سیاسته پورې، د ژوند له ټولو اړخونو څخه فنا کړې دي. د بیان ازادي یې زندۍ کړې. خپلواکې رسنۍ ګونګې دي او دوی چې د اسلام په نامه کوم کارونه کوي، هغه اسلام نه دی. دوی له اسلام څخه د خلکو د ځپلو لپاره کار اخلي او د اسلام په جامه کې غیراسلامي کارونه کوي.
بل لور ته ولس وږی دی. اقتصاد شیندل کېږي. ځوانان تعلیم او فرصتونو ته لاسرسی نه لري او د نهیلۍ له امله پکې د افراطیت تمایل په زیاتېدو دی.
کوم هیوادونه چې د روسیې په تقلید، د طالبانو په رسمیت پېژندلو ته چمتووالی نیسي، هغوی د افغانستان او افغانانو پر دې ترخو واقیعتونو سترګې پټې کړې دي. د هغوی دا پرېکړه د عدالت او انساني کرامت پر اساس نه ده. هغوی یوازې خپلو ګټو او لنډمهاله ستراتیژيک موقف ته ګوري.
د طالبانو تر واک لاندې افغانستان په یوه سرلوڅي زندان بدل شوی دی. دا ډول مستبد نظامونه ښايي قوي ښکاره شي، خو تاریخ ښودلې او زه باور لرم چې دیکتاتوري او استبداد دوام نه کوي. شرط یې دا دی چې افغانان باید سره متحد شي. شرط یې دا دی چې پر تعلیم او ځوانانو پانګونه وشي. شرط یې دا دی چې دیاسپورا په ډلګېو، قومونو او افرادو ونه وېشل شي او د یوه واحد هدف لپاره کار وکړي چې هغه باید: د طالبانو له منګولو د افغانستان ازادول وي.
زه د روسیې له لوري د طالبانو په رسمیت پېژندلو ته تعجب نه کوم او نه دا پرېکړه جیوپولټيک بدلون ګورم. زه دا یوه هینداره ګڼم، هغه هینداره چې زموږ خپلې ترخې ناکامۍ راښيي:
- په سیاسي بدیل رامنځته کولو کې ناکامي
- په حتی لومړنۍ کچه د یووالي رامنځته کولو کې ناکامي
- له سقوط وروسته افغان ولس ته د هیله مندۍ په ورکولو کې ناکامی
څلور کلونه تېر شول. استبداد پياوړی کېږي، خلک تر پخوا ډېر ځپل کېږي، عمل ته اوس ډېره بېړنۍ اړتیا لیدل کېږي، خو اپوزیسیون له بده مرغه همغسې سره وېشلی او ضعیفه دی او نفاق پکې ورځ تر بلې پراخېږي. موږ په دې دومره کلونو کې د یوه ملي دریځ رامنځته کولو پر ځای جلا جلا حرکتونه رامنځته کړي چې لامل یې هم زیاتره د سیاسي توپير پر ځای، شخصي سیالۍ او مخالفتونه دي.
راځئ له ځان څخه صادقانه دا وپوښتو چې موږ څه کړي؟
زموږ زیاتره سیاسي مشران، د هغو په شمول چې د پخوانیو ناکامیو لامل دي، د رهبرانو پر ځای د انجیو د مشرانو په توګه فکر او چلند کوي. دوی اعلامیې ورکوي، کنفرانسونو ته ځي، خو لرلید نه لري، جوړښت نه لري او د راتلونکي لپاره لارنقشه یې نشته. څوک چې له افغانستان څخه بهر دي هغوی تر پخوا ډېر وېشل شوي دي او څوک چې په افغانستان کې دننه دي، یا غلي دي، يا منزوي شوي او یا یې څوک خبرې ته غوږ نه نیسي. افغان ولس په منځ کې ګیر شوی او هیله مندي یې ورځ تر بلې کمېږي.
د سقوط له لومړیو ورځو څخه راهیسې د رهبرۍ تشه رامنځته شوې ده. نه مسیر معلوم دی، نه همغږي شته او نه ګډ لیدلوری جوړ شوی دی.
ما خپله په تېرو څلورو کلونو کې له پخوانیو ولسمشرانو څخه نیولې تر پوځي قوماندانانو، نخبه ګانو، ځوانانو، فعالانو او مخورو سره لیدلي دي. دوی ټول وایي: چې یو څه باید وکړو. خو یو هم د ګډ کار کولو لېوالتیا نه لري. ځانځاني ډېره شوې، باور ختم شوی او پایله یې دا ده چې یو ملي حرکت هېڅکله رامنځته نه شو.
موږ چې خپلو کې یو بل سره نه شو کېناستلې، دا تمه څنګه لرلی شو چې نړۍ دې زموږ ملاتړ وکړي؟همدا اوس چې څوک د روسیې پرېکړه غندي، ایا دوی د افغانستان لپاره یوازې یو ځل په یوه مېز سره کېناستلی شي؟
ایا دوی د افغان ولس او بالخصوص هغو مېرمنو لپاره دا کار کولای شي چې د طالبانو تر واک لاندې ځورېږي؟یوازې روسیه نه ده. امریکا او سیمه ییز قدرتونه هم ښایي دا لاره انتخاب کړي. ځینې به یې د ستراتژيکو ګټو په خاطر او ځينې نور به یې د ستړیا او بې تفاوتۍ له امله انتخاب کړي او طالبان به ورو ورو په نړیواله کچه ومنل شي.
د اوس لپاره اصلي پوښتنه دا نه ده چې نړۍ څه کوي؟ اصلي پوښتنه دا ده چې موږ څه کوو؟
افغانستان یوازې په ټوېټونو نه ازادېږي.افغانستان یوازې په بحثونو، کنفرانسونو او نمایشي پرېکړه لیکونو نه رغېږي.دا یوووالی غواړي، ګډ کار غواړي، سیاسي جرئت غواړي او مشترک هدف غواړي.
تر څو چې موږ افغانان ګډه اراده پيدا نه کړو او د یو بل تر څنګ ونه درېږو، تر هغه وخته پورې بدلون نه راځي. نه طالبان بدلېږي، نه یې نړیوال مشروعیت بدلېږي او نه زموږ قسمت بدلېږي.
په دې موده کې مسکو د طالبانو د جګپوړو چارواکو پرمخ په غونډو کې د ګډون دروازې پرانېستې، چې ددې ډلې چارواکي او سیاستونه له نږدې واوري. روسي جګپوړي پلاوي او استازي کابل ته لاړل، چې د طالبانو له اړخه د مسکو اندېښنو ته ځوابونه ومومي.
روسیې په روان کال کې طالبانو ته فرصت ورکړ، چې په کازان کې د روسیې- اسلامي نړۍ په کنفرانس کې برخه واخلي او په دې توګه له اسلامي نړۍ سره بېرته وصل شي.
د مسکو څلور کاله انتظار
مسکو د طالبانو په رسمیت پېژندلو کې له دې امله زړه نازړه و، چې د لنډې ماضي د تجربو له مخې افغانستان په لنډ مهال کې بېرته بې ثباتۍ او شخړو ته ګرځېدای شي. روسیې هممهاله له افغانستان نه د بهرنیو ځواکونو پر وتلو ټینګار درلود، خو تر څنګ یې په کابل کې د طالبانو تر چتر لاندې د خورو ورو نړیوالو جنګیالیو له راټولېدو او کورنۍ جګړې هم وېره درلوده، چې منځنۍ اسیا او د روسیې د نفوذ په سیمه کې امنیت او اقتصادي بهیر ننګولی شي.
داعش په دې وروستیو کې په تاجکستان کې پراخ نفوذ کړی او مسکو ته یې هم د بریدونو په بڼه رېښې غځېدلې دي.
له سوریې نه د ازبک او ترکمن جهادیانو په را ګرځېدو سره ازبکستان او ترکمنستان هم له ورته ګواښونو سره مخ دي.
سره له دې چې پر جنګیالیو ډلو باور کول ستونزمن دي او داسې تضمین هم نشته، چې طالبان ځواب ویونکي وګرځوي، خو په تېرو څلورو کلونو کې د منځنۍ اسیا له هېوادونو سره د طالبانو له تودو اړیکو ښکاري، چې مسکو او د منځنۍ اسیا هېوادونه د افغانستان له اړخه د اندېښنو په رفع کولو کې ظاهرا د طالبانو له دریځ نه ډاډمن شوي. دا که سمبولیک اقدامات دي، یا تشویقي، طالبان یې په سیمه ییزه کچه په سیاسي، اقتصادي او امنیتي مسایلو کې ښکیل کړي دي.
له ۲۰۲۱ کال راوروسته، روسیې پر طالبانو مستقیم فشار نه دی راوستی، بلکې د منځنۍ اسیا هېوادونه یې وهڅول، چې له طالبانو سره اقتصادي او سیاسي تعاملات ډېر کړي. مسکو دا پالیسي غوره کړه چې که طالبان د سیمې هېوادونه قانع کړي، نو دا د دوی لپاره هم د باور فضا رامنځته کولای شي. له همدې امله، طالبانو په دې څلورو کلونو کې له ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان، قرغیزستان او حتا اذربایجان سره سیاسي روابط پراخ کړل.
روسیې کوښښ وکړ، چې طالبان د منځنۍ اسیا د هېوادونو په څېر په اقتصاد محوره سیاست کې ښکیل کړي او په تدریج یې په سیمه ییزو سیاستونو، اقتصادي پروژو، غونډو او تړونونو کې شامل کړي.
د مسکو له خوا د طالبانو رسمیت پېژندل دوه نورې تړلې دروازې هم پرانېستلای شي، چې یو د منځنۍ اسیا هېوادونو، په ځانګړې توګه ازبکستان، قزاقستان، ترکمنستان او قرغیزستان له خوا د دې ډلې د حکومت احتمالي رسمیت پېژندل دي. د تاجکستان په اړه هم دا اټکل شته، چې د مسکو په منځګړتوب ښايي له طالبانو سره خپلې ترینګلې اړیکې بېرته ورغوي.
دویم ددې لپاره چې طالبان رسما د سیمې د هېوادونو امنیتي اندېښنو ته ځواب ویونکي وګرځوي، د شانګهای د همکارۍ سازمان په څېر تړونونو کې د افغانستان د غړیتوب بیا احیاء کول دي.
طالبان د منځنۍ اسیا د څوکیدارانو رول پرغاړه اخلي
په داسې حال کې، چې روسیې په منځني ختیز کې خپل مهم متحد بشارالاسد له لاسه ور کړی او تهران د لویدیز او اسراییل تر فشارونو لاندې دی، مسکو ته د منځنۍ اسیا، یا په اصطلاح د خپل نفوذ د سیمې خوندي ساتل پر افغانستان له نفوذ پرته ستونزمن ښکاري. د رپوټونو له مخې، د داعش او القاعدې په ګډون ټولې جنګیالۍ ډلې، چې منځنۍ اسیا ته نفوذ کولای شي، د طالبانو تر واک لاندې افغانستان کې دي.
طالبانو، چې یو وخت د بخارا او سمرقند د فتحې شعارونه ورکول، اوس داسې ښکاري چې په نوې لوبه کې د دغو پخوانیو مذهبي ښارونو د څوکیدارۍ رول پر غاړه اخلي.
طالبان ظاهرا داسې ښيي چې دغه ډلې یې کنټرول کړې دي. د طالبانو حکومت د دغو ډلو ګڼو جنګیالیو او مشرانو ته د افغانستان تابعیت ور کړی، ځمکې یې ور کړې او په ښارګوټو کې یې ځای پرځای کړي دي.
طالبانو دا پالیسي د پاکستاني طالبانو په اړه هم څه ناڅه عملي کړې او یو شمېر جنګیالي یې نورو سیمو ته لېږدولي. د سنکیانګ جنګیالي یې د چین له پولو هرات ته لېږدولي او ګڼو نورو جنګیالیو ته یې لاره ور کړې، چې د جګړې نورو محاذونو سوریې، یمن او سومالیا ته لاړ شي. بهرنیو جنګیالیو ته د تابعیت ور کولو مساله د پخوانیو افغان مجاهدینو د حکومت په وخت کې هم مطرح وه او د طالبانو د سقوط په ورځو کې د دې ډلې یوه مهم مخالف قوماندان عبدالحق هم ورته طرح درلوده.
د دغسې طرحې د پلي کېدو یو لامل ښايي دا وي، چې د جنګیالیو متبوعه هېوادونه د هغوی منلو ته نه چمتو کیږي او که خپله ستنیږي یا ستنېدو ته اړ اېستل کیږي، له محاکمې او قانوني تعقیب سره مخ کېدای شي. ډېری دغو جنګیالیو پښتو او وزیرستانۍ لهجه زده کړې او له بومي خلکو سره یې توپیر هم اسانه، نه دی.
د افغانستان او شوروي اتحاد د جګړې او بیا پر افغانستان د امریکا او ناټو له برید وروسته د جګړې په مخالفه جبهه کې ددغو جنګیالیو رول ټاکونکی و. هرچا چې دغه جنګیالۍ ډلې په واک کې درلودې، د سیمې په سیاستونو او جیوپولیټیک کې یې ټاکونکی رول درلود. نه طالبان دا چاره غواړي او نه ښايي روسیه وغواړي چې دا ډلې د بل چا په لاس د دو ی د نفوذ سیمې ته وغځیږي. طالبان دغه ډلې، چې د دوی د سنګرونو متحدان پاتې شوي، د احتیاط او ریزرف ځواک په توګه ساتي، چې د سیمې په امنیتي او سیاسي معادلاتو کې یې لاس بر وي. هغه سیاستونه او ابزار، چې له لسیزو راهیسې پاکستان د سیمه ییز برلاسي یا دښمنانه ځواک د دفع کولو په هدف کارول، اوس د طالبانو په واک کې دي او طالبان به یې په اسانۍ له لاسه ور نه کړي.
روسیه، چې په منځني ختیز کې یې خپل متحد بشارالاسد له لاسه ور کړی او د ایران نیابتي ډلې هم یوازې تر یمن پورې محدودې شوې، د داعش په څېر ډلو د رامنځته کېدو پر وړاندې طالبان( او حتا د طالبانو تر چتر او کنټرول لاندې لویدیځ ضد جنګیالي) یو ښه بدل ویني.
د طالبانو او بهرنیو جنګیالیو ترمنځ د شته تړونونو او اوږدې ایډیالوژیکې همکارۍ پر بنسټ، پر جنګیالیو ډلو فشار هغوی بلوا ته هڅولی شي، ځکه دا ډلې له افغانستان پرته د استوګنې لپاره بل ځای نه لري او بلوا به تر شړلو غوره لاره وګڼي. طالبانو تېرکال د پاکستان په غوښتنه دوه ځله په خوست او پکتیکا کې د یحی حقاني او سراج الدین حقاني په منځګړتوب له ګل بهادر ډلې او ټي ټي پي سره خبرې وکړې، چې له پاکستان سره یې خبرو اترو ته کښینوي او بېرته قبایلي سیمو ته ستانه شي، خو دغو خبرو اترو پایله نه درلوده.
ظاهرا داسې ښکاري، چې طالبانو خپل ګاونډ ته له داعش پرته د نورو جنګیالیو ډلو د مدیریت په تړاو قناعت ور کړی. له پاکستان پرته، چې د ټي ټي پي له اړخه اندېښنې ښيي، سیمې او نړۍ هم پر دې مساله سکوت غوره کړی.
د روسیې د ولسمشر ځانګړي استازي ضمیر کابلوف د جولای پر لومړۍ نېټه د قطر په پلازمېنه دوحه کې له افغانستان نه د ترهګرۍ د خپرېدو په تړاو د ډله ییز امنیت تړون د وروستیو اندېښنو په اړه د سپیناوي په دود وویل، چې «د ډله ییز امنیت تړون سازمان او د روسیې د امنیت شورا همکاران د هغو ترهګرو ډلو په اړه خبرې کوي چې یو وخت په افغانستان کې د ناټو تر څار لاندې میشتې وې او طالبانو لا د اپوزیسیون په توګه له هغوی سره جګړه کوله». نوموړي په روښانه ټکو وویل، چې « دا نیوکه پر افغان [طالب] چارواکو نه ده».
د روسیې له نظره، له افغانستان څخه د داعش خراسان او ددې ډلې تر چتر لاندې د منځنۍ اسیا د جهادیانو د نفوذ پراخېدل تر ټولو عاجله او جدي امنیتي ننګونه ده. داعش خراسان نه یوازې په تاجکستان او ازبکستان کې بریدونه ترسره کړي، بلکې د مسکو تر مرکزه یې د بریدونو په بڼه رېښې غځېدلې دي. دغه وضعیت مسکو دې ته اړ کړی چې د طالبانو تر واک لاندې افغانستان ته د بېثباتۍ د یوې احتمالي سرچینې پر ځای، د همکارۍ یوه احتمالي ملګري په سترګه وګوري.
که څه هم طالبان پخپله د سخت دریځې جهادي ایډیالوژۍ استازي دي، خو د داعش خراسان پر ضدیې په تېرو کلونو کې ګڼ پوځي عملیات کړي او دا ډله یې ځپلې ده. له همدې امله په روسي امنیتي تحلیلونو کې دا منطق غالب شوی، چې طالبان کولای شي د داعش او ورته افراطي خوځښتونو پر وړاندې یو عملیاتي فایر وال یا خنډ جوړ کړي. دغه تعامل په دې معنا نه دی، چې طالبان منځلاري شوي، بلکې له دې امله دی چې تر دوی خطرناکې ډلې هم شته. په دې توګه د طالبانو له رسمیت پېژندنې وروسته به د مسکو او کابل ترمنځ د همکاریو یوه مهمه برخه له داعش سره ګډه مبارزه وي.
پر امنیتي اندېښنو سربېره د لویدیځ تر فشارونو لاندې روسیه په جنوبي او منځنۍ اسیا کې ښکیلتیا ته هم اړتیا لري. په سویلي او منځنۍ اسیا کې د چین او هند په څېر سیمه ییزو لوبغاړو نفوذ او د سیپیک او د شمال-جنوب دهلیز (له روسیې، اذربایجان او ایران څخه تر هند سمندر پورې) په څېر پروژې مسکو دې ته هڅوي، چې له طالبانو سره د غیر رسمي ښکیلتیا له پړاوه یوه نوي پړاو ته داخل شي.
روسي چارواکو په تکرار ویلي، چې افغانستان د ټرانزیټ دهلیز په توګه وکارول شي، څو له دې لارې هند ته ګاز صادر کړي او یا د پاکستان له بندرونو سره سوداګري ممکنه شي.
د طالبانو او روسیې ترمنځ د انرژۍ له ټرانزیټ (نلل لیکې اوګازي دهلیزونو) نیولې د نشه یي توکو تر کنټرول پورې په مختلفو برخو کې د سیاسي، اقتصادي او امنیتي همکاریو د رسمي تړونونواټکل شونی دی. روسیه په سمبولیک ډول دا ښودل هم غواړي، چې که په سوریه کې د مسکو د متحد بشارالاسد پرځای د القاعدې او داعش پخوانی قوماندان محمد الشرع د لویدیز باور وړ ملګری کېدای شي، په کابل کې د لویدیز پلوه جمهوریت ځایناستی امارت ولې د مسکو ملګری نه شي کېدای.
طالبان چین او لویدیز ته سترګې پر لار دي
چین د جمعې په ورځ د طالبانو د رسمیت پېژندنې په تړاو د روسیې د پرېکړې هرکلی ووایه. د چین د بهرنیو چارو وزارت ویاندې ماونینګ وویل، چې « افغانستان باید له نړیوالې ټولنې ګوښه نه وي».
دغه هرکلي دا اټکل تقویه کړی، چې ښايي راتلونکی ګام چین واخلي، ځکه بیجنګ د طالبانو سفیر منلی او له دې ډلې سره سیاسي، اقتصادي او تجارتي اړیکې لري.
چین ډېری پراګماټیک سیاستونه لري، ډېر احتیاط کوي او په اوس وخت کې طالبانو ته رسمي مشروعیت ورکول ښايي د خپل «نرم ځواک» او اقتصادي نفوذ لپاره ګواښناک وګڼي. چین هڅه کوي چې د امریکا، اروپا او روسیې ترمنځ توازن وساتي او که طالبان په رسميت پېژني، دا به له لوېدیز او حتا ځینو منځلارو اسلامي هېوادونو سره، چې د طالبانو سیاستونه نقدوي، د بیجنګ اړیکې خړې پړې کړي.
پر دې سربېره د طالبانو په رسمیت پېژندل به د نورو افراطي ډلو لپاره یو ساری شي چې که واک د جګړې له لارې ترلاسه کوي، نو په رسمیت هم پېژندل کیږي. دغه پیغام کولی شي په سنکیانګ کې د اویغور جنګیالیو لپاره تشویقي بڼه ولري او دا د چین له اصلي امنیتي پالیسۍ سره په ټکر کې ده.
چین په اوس وخت کې د سینکیانګ له بېلتون پالو جنګیالیو سره د مبارزې او سي پیک پروژې د پلیتابه لپاره د طالبانو همکارۍ ته اړتیا لري، چې هم ټي ټي پي کنټرول کړي او هم د بلوڅ جنګیالیو او هند ترمنځ د اړیکو پر وړاندې دېوال شي. دغه دواړې ډلې د چین د سیمه ییزو پروژو او نفوذ لپاره ګواښ دي. دا د پاکستان غوښتنه هم ده او د اسلام اباد له اطمینان پرته به بیجنګ د طالبانو رسمیت پېژندنې ته زر زړه ښه نه کړي.
که وروستیو پرمختګونو ته په پام دا هرڅه چین له نظره وغورځوي، طالبان به یوازې هغه وخت په رسمیت پېژني، چې د سینکیانګ له بېلتونپالو سره اړیکې پرې کړي او د سيپیک او نورو پروژو امنیتي تضمین ور کړي. خو په سیمه کې یوازې چین فعال لوبغاړی نه دی، بلکې د هند په څېر یو بل لوبغاړی هم شته، چې د هند-لویدیز د ګټو استازولي کوي. د طالبانو لپاره به د چین او هند په اړیکو کې انډول یوه ستره ننګونه وي.
که چین دغسې ګام واخلي، له شک پرته، چې پاکستان او یو شمېر نور هېوادونه به هم له طالبانو سره د اړیکو او تعامل د بڼې تغییر ته وهڅیږي.
هند هم په دې صورت کې اړ وځي، چې د خپلو ستراتیژیکو او امنیتي ګټو په خاطر له طالبانو سره تعاملات له اوسنۍ بڼې راوباسي.
په دې منځ کې لویدیز، چې د افغانستان لپاره د مرستو او نړیوال مشروعیت له مخې مهم دی، لاهم د طالبانو په تړاو محتاط دی.
امریکا، اروپایي ټولنه او ملګري ملتونه تر اوسه پر طالبانو د فشار پالیسۍ جاري ساتي او یوازې تخنیکي تعاملات ورسره لري.
لویدیز څلور کاله انتظار وکړ، چې طالبان په خپلو سیاستونو او پالیسیو کې تغییر او نرمښت راولي، خو دې ډلې نه یوازې دا، چې نرمښت نه دی راوستی، بلکې پر ښځو، د بیان پر ازادۍ او نورو ټولنیزو، سیاسي او مدني ازادیو یې کړۍ نوره هم تنګه کړې ده. ګڼ لویدیز شنونکي او د بشري حقونو فعالان په دې باور دي، چې له طالبانو سره اوسنی تعامل هم د هغوی پالیسۍ او بندیزونه عادي کوي.
د روسیې له خوا د طالبانو حکومت په رسمیت پېژندل که څه هم ددې ډلې لپاره مهم دیپلوماتیک بری بلل کېږي، خو یوازې یو محدود نازک سیمهییز مشروعیت رامنځته کوي.
تر هغه چې لوېدیز هېوادونه، په ځانګړې توګه امریکا، اروپایي ټولنه او ملګري ملتونه طالبان په رسمیت ونه پېژني، دا ډله به لا هم د یوه منزوي، غیر مشروع او متنازع رژیم په توګه پاتې وي. له لوېدیزه د مشروعیت نشتوالي لاملونه ښکاره دي: د ښځو پر زدهکړو او کار بندیزونه دي، د بیان ازادي محدوده شوې، ټولشموله حکومت نشته او طالبان لا هم د یو شمېر ترهګرو ډلو پالنه کوي.
د روسیې له اقدام وروسته به لوېدیز د طالبانو د پالیسیو پر وړاندې پر خپل دریځ ټینګ پاتې شي او یا به د روسیې او چین د نفوذ شنډولو لپاره د تعامل بڼه بدله کړي. خو تر دې دمه داسې هېڅ نښه نه ترسترګو کېږي چې واشنګټن یا بروکسل دې له طالبانو سره د بشپړ مشروعیت لور ته لاړ شي. نو، د روسیې له خوا د طالبانو په رسمیت پېژندل که څه هم د هغوی لپاره د تسلۍ یو اقدام کېدای شي، خو د نړیوال اعتبار، پراخو مرستو او د انزوا د ختمېدو دروازه نهشي پرانیستلای.
یادونه: په افغانستان انټرنشنل -پښتو کې خپرېدونکې لیکنې او شننې د لیکوالو د نظر ښکارندويي کوي، د افغانستان انټرنشنل دریځ نه څرګندوي.
د انګلیسي استعمار د دغې ادارې وړومبۍ موخه د کرښې د دواړو خواوود پښتون/افغان له وجود نه د پښتنو د دغو غټو او قوي قبیلو بېل، په انزوا او په وروسته پاتې ټولنیزو او اقتصادي شرایطو کې ساتل وو. په شلمه پېړۍ کې هم دلته نه سیاسي ګوندونو او نه رسنیو ته د فعالیت اجازه وه او د دغو سیمو وګړي له ابتدایي بشري حقوقو نه هم محرومه وو.
دویمه موخه دا وه چې انګریزانو له دغو سیمو نه په افغانستان او په مرکزي اسیا کې مخفي استخباراتي او تخریبي فعالیتونه او لاس وهنې کولې. درېیمه موخه دا وه چې هر کله به محلي پښتني قومونو او قبیلو د ازادۍ غږ پورته کاوه، نو انګریزانو په دغه په اصطلاح یاغستان کې د الوتکو او ټانکونو له لارې د پوځي عملیاتو کولو کې کوم قانوني مانع وجود نه درلود.
په ۱۹۴۷ کال کې له خپل تاسیس وروسته، د پاکستان دولت د خپلو انګریزي مربیانو پالیسۍ ته ادامه ورکړه او د قبایلي سیمې (فاټا) د نوم تر پردې لاندې یې کټ مټ دغه استعماري نظام او د ایف سي ار تور قانون ژوندی وساته او د دغې سیمې اداره یې د اسلاماباد د مرکزي حکومت په لاس کې وساتله. پاکستان نه یوازې له دې سیمې څخه په افغانستان کې د جګړې لپاره د ټوپ اچونې د تختې په توګه استفاده وکړه، بلکې له ټولې نړۍ نه یې ترهګرراوستل او په دغه یاغستان کې یې میشت کړل.
دغو ترهګرو له یوې خوا له دغو سیمو نه په افغانستان کې په لویه کچه ترهګري او جګړه وکړه، او له بلې خوا یې د محلي پښتنو قبیلو زرګونه مخور، سپینږیري مشران او روشنفکران ووژل. پاکستاني جنرالانو د ترهګرۍ پر ضد د تش په نوم جګړې تر پردې لاندې له باجوړه تر وزیرستان پورې سیمه کې د ترهګرۍ د ځپلو په نوم د پښتنو قومونو او قبیلو خلاف پراخ پوځي عملیات ترسره کړل، چې په زرګونو ماشومان، ښځې او سړي یې ووژل، د هغوی کورونه، جایدادونه او بازارونه یې ولوټل او تباه یې کړل، او په میلیونونو پښتانه له خپل کور او کلي نه تر اوږدې مودې په کډه کولو مجبور شول.
د پاکستاني پوځ د ناروا ظلمونو پر ضد، په ۲۰۱۸ کال کې په دې سیمه کې یو ستر ولسي پاڅون وشو، چې په لنډ وخت کې یې د پښتون ژغورنې غورځنګ (پي ټي ایم) شکل غوره کړ. د دغه سیاسي مقاومت تظاهراتو او پرلتونو په حکومت ډېر فشار راوست او د دغه فشار د کمولو او د پي ټي ایم په سیاسي توګه د خلع سلاح کولو لپاره، د جنرالواکۍ په امر د پاکستان پارلمان د هیواد په اساسي قانون کې د پنځه ویشتم تعدیل په وسیله دغه قبایلي سیمه (فاټا) د ۲۰۱۸ کال د می میاشتې په یو دیرشمه نېټه د پښتونخوا په ایالت کې مدغم کړه، ځکه د پي ټي ایم په شمول د پښتنو ډېری ملتپالو ګوندونو له ډېر وخت نه دغه غوښتنه کوله.
د اساسي قانون ۲۵ تعدیل لغوه کول
د ۲۰۲۱کال د اګست په میاشت کې، چې کله په افغانستان کې جمهوري نظام سقوط وکړ او طالبانو واک لاس ته راوړ، نو د سیمې په ستراتیژیکه اوضاع کې ستر تغییر راغی.
له طالبانو سره یو شمېر ترهګر سازمانونه هم کابل ته ننوتل. د نړۍ لپاره د طالبانو د امارت په رسمیت پېژندلو کې تر ټولو لوی خنډ په افغانستان کې د همدغو ترهګرو سازمانونو شتون دی. د طالبانو مشکل دا دی چې هغوۍ دغه ترهګر سازمانونه د افغانستان نه شړل نه غواړي. هغوی بهانه دا کوي چې دغو سازمانونو له دوی سره په اصطلاح د ازادۍ په جګړه کې برخه اخیستې ده او پر دوی یې ډېر احسانات دي، خو په حقیقت کې هغوی دغه سازمانونه خوندي ساتل غواړي.
د دې هدف تر لاسه کولو لپاره، پاکستاني جنرالان او طالبان یو ګډ پلان لري. د تحریک طالبان پاکستان (ټي ټي پي) پراخ فعالیت هم په دې موخه پیل شوی دی. په ۲۰۲۲ کال کې، چې کله په کابل او خوست کې د ټي ټي پي او د ای اېس ای د هغه وخت د رییس جنرال فیض حمید ترمنځ خبرې اترې کېدلې، نو د ټي ټي پي تر ټولو مهمه غوښتنه دا وه چې په ۲۰۱۸ کال کې د قبایلي سیمو په پښتونخوا ایالت کې شوی ادغام دې ختم کړل شي او د قبایلي سیمې (فاټا) پخوانی بیل حیثیت دې احیاء کړل شي.
په حقیقت کې ټي ټي پي هغه فاټا بیا جوړول غواړي، چې له ۲۰۰۲ نه تر ۲۰۱۴کال پورې موجوده وه. په دغه وخت کې پاکستاني جنرالانو دغه اووه ولسوالۍ ټي ټي پي ته سپارلې وې او په دغو سیمو کې ټي ټي پي د حقانیانو شبکې او د طالبانو د نورو ډلو ټپلو کوربهتوب کاوه. د ای ایس ای پخواني رییس جنرال فیض حمید، چې له ټي ټي پي سره کومه معاهده کړې وه، هغه کومه شخصي معامله نه وه، بلکې هغه د پاکستان د پوځ په استازیتوب او د پوځ د مشرتابه په اجازت دغه معاهده کړې وه. نو ځکه ټي ټي پي ته د پښتونخوا په ځینو سیمو د اشغال او هلته د موازي دولتي موسسو د جوړولو اجازه ورکړل شوې ده (که څه هم په ظاهر کې هغوی دغه سیمې په زور نیولې دي).
د ۲۰۲۳کال د اکتوبر په میاشت کې، د پوځ مشرتابه په یوه خبري کنفرانس کې د فاټا د مدیریت لپاره د یوه جلا سیکرټریټ د جوړولو اعلان کړی و. اوس چې جنرال عاصم منیر په عملي توګه د پاکستان اصلي واکمن دی، نو د پاکستان مرکزي حکومت د جون د میاشتې په درویشتمه نېټه، د مرکزي وزیر مقام په مشرۍ کې د وزیرانو یوه کمیټه جوړه کړه چې هغه پخوانۍ فاټا کې د جرګو جوړولو میکانیزم ساز کړي. یعنی دغه جرګې به د رسمي محاکمو ځای واخلي. د جولای د میاشتې په دویمه نېټه د دغې کمیټې په غونډه کې د جرګو د رغولو په جزئیاتو خبرې وشوې.
په قبایلي سیمه کې د انګریز د استعماري دورې د ادارې د بیا جوړولو اصلي موخه د یوه داسې یاغستان بیا رغول دي، چې ټي ټي پي او نور ترهګر سازمانونه به ترې د پخوا غوندې یو ځل بیا د پټنځایونو په توګه استفاده کوي. په اسلاماباد کې سیاسي شنونکي په دې نظر دي چې په نژدې راتلونکې کې به د پاکستان پارلمان، د اساسي قانون د پنځه ویشتم تعدیل په لغوه کولو سره، د قبایلي سیمو اداره له پښتونخوا ایالت څخه په رسمي توګه وشوکوي او د فاټا یاغستان به بېرته احیاء کړي.
په دې ډول به پاکستان او طالبان دواړه د دغې سیمې د ادارې مسوولیت په غاړه نه اخلي او د ترهګرۍ مسوولیت به د پخوا غوندې یو ځل بیا په یاغستان کې میشتو د پښتنو قبیلو پر غاړه واچوي، او افغان/پښتون به یو ځل بیا د یوه نوي جنګ خاشاک وګرځي. د پښتنو په قبایلي سیمو کې دغه لوبه، په مرکزي اسیا کې د زبرځواکونو ترمنځ د هژمونۍ د شخړې له نوې مرحلې سره تړاو لري.
دا جګړه ویروونکې وه ځکه دوو اتومي وسله لرونکو هیوادونو، امریکا او اسراییل، د ایران پر اسلامي جمهوریت په دې تور برید کړی و چې د اتوم بم جوړولو په کار کې یې ډېر پرمختګ کړی دی او په لږو ورځو کې به اتومي وسله ترلاسه کړي. خو له برید نه وروسته دواړو دا خبره هم جوته کړه چې د دوی دویمه موخه په ایران کې د اوسني رژیم لرې کول او د هغه پر ځای یو بل حکومت (د دوی د وینا سره سم د ایران د خلکو په خوښه) کښینول هم دي.
په دې کې د خطر خبره دا وه چې د ایران اسلامي جمهوریت له خپلې اتومي پروژې نه لاس اخیستو او د رژیم د بدلون خبرې منلو ته په هېڅ وجه چمتو نه و، نو د دې جګړې د اوږدېدو او په سیمه کې د خورېدو امکان موجود و لکه څنګه چې د جګړې په وروستۍ ورځ د ایران له خوا په قطر کې د امریکا پر پوځي اډه باندې برید وښوده.
د دې جګړې یوه بله ځانګړتیا دا هم وه چې امریکا او اسراییل دواړه داسې هیوادونه دي چې له ایران نه په جغرافیایي توګه لرې پراته دي (که څه هم امریکا د یوه زبرځواک په توګه د ایران له سرحدونو سره نږدې پوځي اډې لري). نو دغه جګړه په اساسي توګه د الوتکو، توغندیو، الکترونیکي وسایلو او بې پیلوټه الوتکو په وسیله تر سره شوه.
د اوسني وخت دریو جګړو، د اوکراین اوږدې جګړې، لږه موده وړاندې د هند او پاکستان تر منځ لنډې جګړې او د منځني ختیځ اوسنۍ جګړې دا خبره څرګنده کړه چې د یوویشتمې پیړۍ په جګړو کې تر ټولو مهم ګټونکی فاکتور په ساینس او ټیکنالوژۍ کې پرمختګ دی.
دا ټکي د افغانستان لپاره ستر اهمیت لري، ځکه طالبان باید په دې پوه شي چې د پرمختللو توغندیو او د بې پیلوټه الوتکو په جګړه کې زیړې بوشکې او ځانمرګي بریدونه پخوانۍ اغېزې نه شي لرلی او په افغانستان کې په اصطلاح د مباح علومو د نظر نه غورځول او د ټول هیواد په یوه لویه مدرسه بدلول به افغانان د خپل ژوند، د هیواد د استقلال او ارضي تمامیت د ژغورنې په کار کې بې لاسو او بې پښو کړي.
د ایران د اسلامي جمهوریت ځانګړتیا په دې کې ده چې سره له دې چې دغه اخوندي رژیم د خپلو افراطي سیاستونو، د امریکا له خوا لګیدلو بندیزونو او عمومي سیاسي انزوا له امله هغه صنعتي او اقتصادي پرمختګ نه دی کړی، چې د یوه پرمختلونکي او طبیعي منابعو لرونکي هیواد په توګه یې ایران پوتانسیل لري، خو بیا هم ایران د داسې پرمختللو توغندیو او بې پیلوټه الوتکو په خپله جوړولو کې دومره بریالی شوی دی چې د اسراییل د پوځي برید او پرمختللو وسلو د مقابلې توان یې ترلاسه کړی دی او د اسراییل د لومړي وزیر نتنیاهو دا اټکل سم نه و چې په لبنان کې د حزب الله ملیشو، په سوریه کې د بشارالاسد حکومت له پای او په عراق کې د ایران د جوړو شویو ملیشو له تضعیف وروسته به ایران له اسراییل سره په جګړه کې سیالي ونه کړي شي.
په دې کې شک نشته چې د جګړې په وړومبي سر کې د ایران د مخکښو پوځي جنرالانو او اتومي ساینس پوهانو په وژلو سره اسراییل ډراماتیکې ګټې ترلاسه کړې وې او داسې ښکارېده چې ایران به ځان زر سمبال نه کړای شي، خو ایران پرې زر راوګرځېد او چې څومره جګړه اوږده او توده شوه، نو همغومره د اسراییل په غړو کې ستړیا راڅرګنده شوه او له امریکا نه یې په جګړه کې د ښکیلتیا غوښتنې ډېرې شوې.
د ولسمشر ټرمپ لپاره دا کار ځکه ګران و چې هغه په ټولټاکنو کې د امریکا له ولس سره ژمنه کړې وه چې د ولسمشر په توګه به امریکا په نړیوالو جګړو کې نه ښکیلوي، نو ځکه ټرمپ په جګړه کې د امریکا نیغ په نیغه ګډون د ایران په اتومي مراکزو باندې تر هوايي بریدونو پورې محدود وساته او د ایران خاورې ته یې امریکایي سرتیري ونه لیږل.
د امریکا او اسراییل په هوايي بریدونو سره د ایران هستوي پروژه ضعیفه شوې ده خو له منځه تللې نه ده او د رژیم د تغیر موخه هم تر سره نه شوه ځکه مو ویلي و چې د دې جګړې دویمه مهمه پایله دا ده چې نړیوالو زبرځواکونو چې څومره قدرت او نفوذ په شلمه پیړۍ کې درلود، هغه په یوویشتمه پیړۍ کې نه لري، ځکه نړۍ نوره یو قطبي یا دوه قطبي پاتې نه ده، بلکې هغه اوس ګڼ قطبي شوې ده او په دې کې د زبرځواکونو امر د پخوا په شان په زور نه شي پلي کېدای.
د نړۍ د جنوب د دولتونو اقتصادي او سیاسي نفوذ کچه لوړه شوې ده او د زبرځواکونو لپاره دا ممکنه نه ده چې هغوی دې د نړیوال جنوب رایې تر پایه له نظره وغورځوي. خو د زاړه نړیوال نظام د زوال او د نوي نظام د ودې تر منځ د ګذار په مرحله کې یوه مهمه معضله د ملګرو ملتونو او نورو زړو نړیوالو سازمانونو زوال او انحطاط دی، چې په نړۍ کې یوه له خطر نه ډکه تشه رامینځته کوي.
باید دا خبره هیره نه کړو چې په شلمه پیړۍ کې د دویمې نړیوالې جګړې د پیلیدو له عواملو څخه یو مهم عامل له لومړۍ نړیوالې جګړې نه وروسته په ۱۹۲۰ کې د جوړ شوي لیګ اف نیشنز بې اعتباره کېدل او بې اغېزتوب و، چې نړۍ یې د دویمې نړیوالې جګړې کندې ته ورټیل وهلی وه. دغه تشه په اوسني وخت کې په ځینو وجوهاتو ډېره سنګینه مساله ده. د مثال په توګه، د ځمکې پر مخ د بشري ټولنې د نړیوال کېدو (globalisation) پروسه ډېره پر مخ تللې ده او په داسې مجازي او فزیکي نزدېوالي کې اوسېدونکي انسانان او هیوادونه له یوه موثر نوي نړیوال نظام پرته ګډ سولهیز ژوند نه شي کولای.
یوه بله پوښتنه دا ده چې د اتومي وسلو ترلاسه کولو لپاره له یوه منل شوي او بې تبعیضه معیار پرته د منځني ختیځ جګړې ته د پای ټکې څنګه ایښودل کېدای شي؟ او که دغه جګړې بندې هم شي، نو د اوکراین جګړه او په فلسطین کې جګړې به کله او څنګه پای ته ورسیږي؟ او د نويو نړیوالو جګړو د زر زر او بیا بیا پیل کېدو مخنیوی به څنګه کېږي؟
دا پوښتنې په داسې شرایطو کې مهمې شوې دي چې په نړۍ کې د اتومي وسلو د لاس ته راوړلو په سیالیو کې بې مخینې زیاتوالی راغلی او په پټه او څرګنده ګڼ شمېر هېوادونه د اتومي وسلو د جوړولو او ترلاسه کولو په هلو ځلو بوخت دي.
دا ویره هم موجوده ده چې د دغو سیالیو په ترڅ کې اتومي وسله چېرته د ترهګرو لاس ته ونه لويږي. په دې سیالۍ باندې ولکه له ګډو او منظمو هلو ځلو پرته نه شي کېدای او دا کار یوازې یو نوی، غښتلی، اغیزناک او بااعتباره نړیوال سازمان سر ته رسولی شي.