د افغانستان لپاره د ملګرو ملتونو د سرمنشي ځانګړې استازې او د یوناما مشره روزا اوتنبایوا سبا چهار شنبه (د سپټمبر په ۱۸مه) د ملګرو ملتونو په امنیت شورا کې د افغانستان په اړه وینا کوي.
یوناما په اېکس پاڼه کاږلي، چې دغه ناسته به د کابل په ځايي وخت د ماښام په ۶:۳۰ بجو په نیویارک کې پیل شي.
په دغې لنډې لیکنه کې راغلي، چې نوموړې به د ملګرو ملتونو امنیت شورا ته د افغانستان د وضعیت په اړه معلومات ورکړي.
که څه هم ملګرو ملتونو په دې تړاو نور څه نه دي ویلي؛ خو ښایي په دغې ناسته کې د طالبانو د امر بالمعروف لهخوا نوی توشیح شوی قانون هم د دغې ناستې غوښنه موضوع وي.
د طالبانو کډوالو وزارت د دغې ډلې تر واک لاندې باختر اژانس ته ویلي، چې تېره ورځ دوشنبه د (وږي۲۶مه) له ایران او پاکستانه ۲۹۱ د افغان کډوالو کورنۍ راستنې کړل شوې. وزارت وايي، دغه کورنۍ د هرات، نیمروز، کندهار او ننګرهار ولایتونو له لارو په جبري ډول راستنې شوې.
د طالبانو تر واک لاندې باختر اژانس نن سې شنبه د (وږي ۲۷مه) په ایکس پاڼه د دغې ډلې د کډوالو وزارت له قوله ویلي، چې له پاکستان او ایرانه د افغان کډوالو د اېستلو په لړ کې د دوشنبې په ورځ د (وږي ۲۶مه) له دواړو ګانډیو هیوادونو څخه دغه ۲۹۱ کورنۍ په جبري ډول را ایستل شوې دي.
خبر زیاتوي چې، ۴۰ کورنۍ د ننګرهار ولایت د تورخم، ۲۳ کورنۍ د کندهار د سپین بولدک، ۱۰۴ کورنۍ د نیمروز ولایت د ورېښمو پله او ۱۲۴ کورنۍ د هرات ولایت د اسلام کلا له لارې هېواد ته راستنې کړل شوې.
باختر اژانس لیکلي، چې له تازه راستنو شویو یو شمېر کډوالو سره د کډوالو او راستنېدونکو چارو وزارت له لوري مرستې هم شوې او یو شمېر یې خپلو اصلي سیمو ته لېږدولي.
خو په دغه خبر کې د نړۍوالو سازمانونو له لوري له دغو کډوالو سره د مرستې یادونه نه ده شوې.
له پاکستان او ایران څخه د افغان کډوالو د اېستلو لړۍ په داسې حال کې دوام لري، چې لا هم هره ورځ لسګونه افغانان پر ناقانونه لارو دغو هېوادونه ته ور اوړي.
د ایراني رسنیو د راپورونو له مخې، د ایران حکومت هغه افغانان له دغه هیواده باسي چې د اوسېدو قانوني اسناد نه لري.
د راپورونو له مخې، د ایران حکومت په تېره یوه اوونۍ کې د ایران په سیستان او بلوچستان کې (۱۴۹۴) افغانان نیولي دي.
په دې وروستیو په ایران کې پر افغان کډوالو د فشارونو په لړ کې ایرانیانو پر افغان کډوالو د وچې ډوډی پر پلور هم بندیز لګولی.
له نږدې یوې میاشتې په تېرېدو سره د پیل شوي پرلت له امله د تورخم او پېښور تر منځ د لارې په تړل کېدو سره ، د پاکستان په بېلابېلو مارکېټونو کې د تازه میوو او سبو بیې اسمان ته ختلې؛ خو په افغانستان کې یې بیې په بې مخینې توګه راټیټې شوې دي.
د دواړو غاړو سوداګر وایي، چې هره ورځ دوی ته مېلیونونه ډالر زیان اوړي او پاکستاني چارواکي نه دي توانېدلي چې د پرلتوالو غوښتنې ومني او تړل شوې لاره پرانیزي.
دغه لاره د تېرا د کوکیخېلو د قوم لهخوا د جمرود په بیګیاړي سیمه کې د پیل شوي پرلت له امله تړل شوې او پرلتوال وایي، تر هغې چې یې غوښتنې و نه منل شي دوی به دغه لاره بنده ساتي.
د یوې میاشتې په تېرېدو سره د اسلام اباد او د پاکستان په نورو ښارونو کې د تازه میوو او سبو بیې خورا لوړې شوې، چې اخیستل یې د ډېرو خلکو لپاره ناشوني دي.
د راولپنډۍ د میو او سبو په ستر مارکېټ کې هټۍوال او سوداګر وایي، چې د پاکستان په تاریخ کې د تازه میوو او سبو بیې دومره نوې ختلې لکه دا اوس چې ختلې دي.
نن سبا چې د افغانستان د انګورو، خټکیو، مڼو، شفتالو، زردالو او نورو مېوو موسم دی، د پاکستان مارکېټونو ته نه رسېږي او هغه مېوې دانې چې د تورخم پرته په نورو لارو راوړل کېږي کرایه پرې ډېره راځي چې د بیو پر لوړېدو یې اغېز جوت دی.
خو بله غاړه د افغانستان په بېلابېلو ولایتونو کې خلک وایي، چې د دغې لارې له تړل کېدو وروسته د تازه میوې او سبو بیې خورا راټیټې شوې او د دغو میوو دانو پرېمانه پرېماني ده.
دغه راز د افغانستان بڼوال او سوداګر بیا وایي، د لارو د تړلو سره دوی ته درانه مالي زیانونه اوښتي او میوې یې د خوسا کېدو په حال کې دي.
همدغه تېره ورځ د سمنګانو ولایت یو کروندهګر افغانستان انټرنشنل ته ویلي و، چې د پیازو حاصلات یې د لمنځه تلو په حال کې دي او په کور د ننه نه ورته بازارونه لري او نه داسې سړې خونې شته چې د دوی حاصلات خوندي وساتل شي.
دا رنګه د کابل ولایت د قره باغ ولسوالۍ یو بڼوال افغانستان انټرنشنل ته په استول شوې ویډیو کې ویلي و، چې د باغ انګور یې په تاکونو کې د وچېدو په حال کې دي او دوی یې د دې لپاره نه راټولوي چې لارې بندې دي او بهر ته یې نه شي استولای.
د کابل ځینو اوسېدونکو افغانستان انټرنشنل پښتو ته ویلي، دغلته د تازه میوو او سبو بیې په بې مخینې توګه راټیټې شوې چې دوی نن سبا یو من انګور په ۸۰ او ۹۰ افغانیو پېري او دا رنګه د یو من ښو مڼو بیه تر ۱۰۰ افغانیو راټیټه شوې او ورسره خټکي هم ډېر ارزانه پلورل کېږي. د دې سره د پیازو، رومي بانجانو او نورو اړتیا وړ سبو بیې هم تر پخوا ډېرې ټیټې شوې دي.
خو سوداګر او بڼوال بیا له دغه حالته سرټکوي او وایي، چې د دوی د یو کال خواري په اوبو لاهو شوې او خپل سر هم نه شي پوره کولای.
د پاکستان او افغانستان تر منځ ترانزیټ او سوداګري تل د لانجو ګونجو سره مله وي، افغان سوداګر تل دا نیوکه کوي چې د میوو او تازه سبو د حاصلاتو پر مهال د بېلابېلو مسلو او سیاسي کړکېچونو پر سر لارې تړل کېږي، چې زیان یې دوی ته اوړي.
بله غاړه پاکستاني سوداګر چې نن سبا د منځنۍ اسیا هېوادونو ته سوداګریز توکي د افعانستان له لارې استوي هم له دې امله په اندېښنه کې دي.
دوی د پاکستان حکومت څخه غوښتنه کوي، چې راټوکېدلی کړکېچ دې د خبرو اترو له لارې حل کړي او د دوی ستونزې دې نورې پای ته ورسوي.
ملا هبتالله د شمالي ولایتونو د سفرونو په لړ کې دا ځل په بلخ ولایت کې د قوشتېپې کانال او ریل پټلۍ پروژو څخه لیدنه کړې. تر دې وړاندې هغه په ځينو شمالي ولایتونو کې یوازې د ویناوو پر مهال د شریعت پر پلي کولو ټینګار کړی و.
د طالبانو د بلخ ولایت د رسنیو برخې تېره ورځ دوشنبه ناوخته د (وږي ۲۶مه) په ایکس پاڼه د یوې خبرپاڼې په خپرولو سره ویلي، چې د دغې ډلې مشر ملا هبتالله دا ځل په بلخ ولایت کې په قوشتېپې کانال او ریل پټلۍ پروژو سربېره هلته له یو شمېر نورو پروژو هم لېدنه کړې.
ملا هبتالله تر دې وړاندې هم د افغانستان شمالي ولایتونو ته سفرونه کړي و، چې یوازې له طالب ولایتي چارواکو، دیني عالمانو او قومي مشرانو سره یې لیدل او د ویناوو پر مهال به یې هغوی ته د شریعت پر پلي کولو ټینګار کاوه، خو دا لومړی ځل دی چې د طالبانو مشر له دغو پروژو لیدنه کوي.
په دغې خبرپاڼه کې راغلي چې ملا هبتالله د طالبانو سیمه ییزو چارواکو ته سپارښتنه کړې چې د یادو پروژو کار په ښه ډول مخته یوسي او کرنیزې برخې ته پام ډیر کړي.
تر ډیره بریده داسې انګېرل کیږي، چې د طالبانو د مشر او ځینو نورو چارواکو تر منځ مخالفتونه په ډېرېدو دي او په ځینو برخو کې اوس د دغې ډلې مشر ځینو چارو ته خپله را وړاندې شوی دی.
تر دې وړاندې د تېرې پنجشنبې په ورځ د طالبانو مشر ملا هبتالله په جوزجان ولایت خلکو ته په یوه وینا کې ویلي، چې دغه ډله د شریعت په پلي کولو سره هیڅ ځواک ته نه تسلیمیږي او نه هم پرې معامله کوي.
هغه ویلي، چې نظام یې اسلامي نظام دی او دا چې د خدای سره یې ژمنه کړې چې شریعت به د خدای پر همدې ځمکه پلی کوي او په بشپړه توګه به پلي کیږي.
نوموړي دغه څرګندونې په داسې حال کې کړې، چې نړۍوالې ټولنې پر طالبانو بندیزونونه لګولي او له افغانستان سره یې خپلې مرستې راکمې کړې، چې پر دغې ډلې فشار راوړي چې بشري حقونو ته درناوی وکړي او پر ښځو او نجونو پراخ بندیزونه پای ته ورسوي.
خو د طالبانو د مشر دغه وروستي او نورو پخوانیو سفرونو او لېدنو کتنو په اړه خپلواکو سرچېنو تر اوسه پورې څه نه دي ویلي او نه هم ازادو سیمه ییزو رسنیو ته اجازه ورکړل شوې چې د ملا هبت الله دغو سفرونو ته خبري پوښښ ورکړي.
په کابل کې د ازبکستان سفیر یادګار خواجه شادمانوف ویلي، د هېواد سوداګر او پانګهوال یې په افغانستان کې د کانونو د استخراج او انرژۍ برخو کې پانګونې ته چمتو دي.
د طالبانو تر واک لاندې ارګ پر خپله اېکسپاڼه لیکلي، چې د دغې ډلې د ریاست الوزرا اداري مرستیال مولوي عبدالسلام حنفي په کابل کې د ازبکستان له سفیر سره چې د ماموریت دوره یې پای ته رسېدلې د مخه ښۍ په پار لیدلي دي.
خبرپاڼه کې راغلي، شادمانوف چې په افغانستان کې یې دوولس کلن ماموریت پای ته ورسېد، له خپل هېواد سره یې د افغانستان د اوسنیو واکمنو پر نېکو اړیکو خوښي وښوده او ویلي یې دي، د خپل ماموریت پر مهال یې هڅه کړې چې په بېلابېلو برخو کې د اړیکو د لا پیاوړې کولو او پراختیا لپاره کار وکړي.
د ارګ په خبر پاڼه کې راغلي، د طالبانود رياست الوزراء اداري مرستيال د دواړو هېوادونو ترمنځ د اوږدو تاریخي، فرهنګي او اقتصادي اړیکو ستاینه کړې او د دغو اړیکو د لا پیاوړتیا او پراخېدو غوښتونکی شو.
عبدالسلام حنفۍ ویلي، دوی په افغانستان کې د ازبکستان لهخوا په بېلابېلو برخو کې د پانګونې هرکلی کوي او دوی به په دې برخه کې لازمې اسانتیاوې هم برابرې کړي.
له هغه مهاله چې طالبان په افغانستان کې واک ته رسېدلي د دواړو غاړو تر منځ راشه درشه زیاته شوې او ازبکستان غواړي د منځنۍ اسیا د هېوادونو پرتله په افغانستان کې زیاته پانګونه وکړي؛ خو تر اوسه یې د نړۍ د نورو هېوادونو په څېر د دغې ډلې حکومت په رسمیت نه دی پېژندلی.
د طالبانو تر واک لاندي د علومو اکاډمي مسوولين وايي، په تېر يوه کال کې يې تر زرو زياتو بهرنيو کلیمو ته په پښتو او دري معادلې کلیمې پېدا کړې دي. د دې ادراې مرستیال امیر جان ثاقب وایي، د "يرغل" پر مهال هېوادونه هڅه کوي، چې خپل فرهنګ او د ژبې کليمات هم په ټولنه کې خپاره کړي.
د طالبانو تر کنټرول لاندي د علومو اکاډمۍ مرستیال امير جان ثاقب د دوشنبې په ورځ د خپلو یو کلنو راسته راوړونو په پروګرام کې وويل، چې د بهرنيو کليمو پر ځای د ملي ژپو پښتو او دري د معادلو کلېمو پيدا کولو لړۍ لا هم دوام لري.
د اکادمۍ علمي منشي رفیع الله نيازی بیا وايي، چې په تېر يوه کال کې يې د بهرنيو ژبو د معادلو کليمو د پېدا کولو ترڅنګ ۳۷ عملي او څېړنيزي پروژې بشپړي کړي دي.
د نوموړي په خبره، چې اکاډمۍ دامهال په بېلابېلو علومو کې ۲۸۰ علمي او څېړنيزې پروژې تر لاس لاندې لري.
هغه زياتوي، چې ۳۴ علمي اثاره يې نوي او ۲۵ يې ژپاړلي چاپ کړي دي.
په يو شمېر ښارونو کې د طالبانو له لوري په بهرنیو ژبو د لیکل شويو لوحو د ټولو کمپاینونه هم شروع دي.
پر افغانستان د طالبانو له بیا واکمنېدو وروسته په پلازمېنه کابل او ګڼو ولایتونو کې د یو شمېر پوهنتونونو او دولتي ادارو لوحې چې په انګلیسي ژبه لیکل شوې وې هم پاکې کړې؛ خو د طالبانو دغه ګام د ګڼو خلکو له غبرګونونو سره مخ شوی.
