د افغانستان انټرنشنل - پښتو مشر ایډیټر
د ۲۰۰۷ کال اګسټ یوې پاکستانۍ چورلکې شاوخوا ۲۷بندیان دیره اسماعیل خان ته ولېږدول او وروسته واڼه ته وخوځېده، چې یو تن پکې خلیل حقاني و. حقاني تېر کال همدا ورځ په خپل وزارت کې د دا.عـ.ـش ډلې یوه ځانمرګي بریدګر وواژه، خود پېښې مبهم اړخونه له یو کال تېرېدو وروسته لاهم روښانه نه دي.
د ۲۰۰۷ کال اګسټ میاشت د خلیل حقاني لپاره ټاکونکې ورځ وه، ځکه هغه د ټي ټي پي د یوې سترې یرغمل نیونې او تبادلې په پایله کې خوشې شو او بېرته د جګړې ډګر ته را وګرځېد.
د اسیرو پوځیانو او بندیانو د تبادلې په تړاو د پاکستان د ملي شورا پخواني غړي مولانا معراج الدین مسید په مشرۍ د مسیدو قبیلې د ۲۱ کسیزې جرګې د خبرو اترو له ناکامۍ وروسته د ټي ټي پي مشر بیت الله مسید د افغان او پاکستاني طالبانو د نه خوشې کولو په غبرګون کې درې تنه اسیر پوځیان ووژل او مړي یې د واڼه-جنډوله پر سړک وغورځول. مسید خبرداری ورکړ، چې «که بندیان را خوشې نه کړئ، موږ به هره ورځ دغسې ډالۍ در کوو ».
د ټي ټي پي یوه مهمه غوښتنه د خلیل حقاني او د حقاني شبکې د نورو غړو خوشې کول وو.
د پوځیانو له وژل کېدو وروسته حکومت خبرو اترو ته تیاری وښود. د پوځ او طالبانو ترمنځ خبرې اترې د مسیدو طالبانو د اقتصادي چارو د مسوول مولوي معاویه وزیرګي په مشرۍ د سویلي وزیرستان په ډیله کې وشوې. ددې معاملې په ترڅ کې پوځ د وزیرستان یو شمېر قومي مشران،د حاجي خلیل الرحمن حقاني په ګډون ۴۳ طالبان، ډاکټر نصیرالدین حقاني، امیرخان حقاني، د اخترمحمد عثماني دوه وروڼه او مالي خان ځدراڼ خوشې کړل.
د ۲۰ طالبانو په لاس په سویلي وزیرستان کې د ۳۵۰ پاکستاني پوځیانو ډراماتیکې نیول کېدا او د خوشې کېدو په بدل کې د حقانیانو د یوې سترې ډلې خوشې کېدو، په خلکو کې دا شکونه پیاوړي کړل، چې دغه پېښه د حقاني شبکې د نیول شویو جګپوړو مشرانو د خلاصون یو دوه اړخیز پلان شوی عمل و.
په دې کلونو کې د امریکايي ځواکونو په لاس د هغه او د حقاني شبکې د نورو غړو د نیول کېدو او بګرام او ګوانتانامو ته د انتقال خطر و.
خلیل الرحمان حقاني چې تېر کال د ډسمبر په ۱۱مه د داعش یوه ځانمرګي بریدګر د کډوالو چارو وزارت په دننه کې وواژه، په۲۰۰۳ زیږديز کال کې پاکستاني ځواکونو نیولی او زندان ته اچولی و. خلیل حقاني د پېښور په بورډ، یونیورسټي ټاون، حیات اباد، کوهاټ روډ او څمکنیو کې د حقاني شبکې له مېلمستونونو په افغانستان کې د افغان او امریکايي ځواکونو خلاف جګړې جبهې رهبري کولې او د حاجي لالا په نامه د پېښور ډلې مشري یې پر غاړه درلوده.هغه د افغان جهاد له کلونو راهیسې د پاکستان له څارګرو ادارو او ددغه هېواد له سیاسي مذهبي او وسله والو جنګیالیو ډلو سره نږدې اړیکې درلودې.
خلیل الرحمان حقاني د حقاني شبکې د بنسټګر مولوي جلال الدین حقاني ورور او د طالبانو د کورنیو چارو وزیر سراج الدین حقاني تره و، چې د دې ډلې په مهمو کسانو کې شمېرل کېده. د حقاني شبکې دا سپین ږیری غړی ډېری وخت په جرګو مرکو او د قومونو او قبایلو د همغږۍ په چارو کې بوخت و.
هغه دغه راز د حقاني شبکې د نفوذ په ډیرولو کې ټاکونکی رول درلود.
د ۲۰۱۱ کال په فېبروري کې د امریکا خزانې وزارت نوموړی په خپل تور نوملړ کې شامل کړ او پر سر یې پنځه میلیونه ډالره جایزه وټاکله.
د همدغه کال د فېبروري پرنهمه ملګرو ملتونو د ۱۹۰۴ (۲۰۰۹) پرېکړه لیک د دویم پراګراف پر اساس، خلیل حقاني له القاعدې او اسامه بن لادن سره د نږدې اړیکو په لرلو تورن کړ او د خپلو بندیزونو په نوملړ کې یې شامل کړ. هغه په دې تورن و، چې له شاهيکوټ او پکتیا، پکتیکا او خوست ولایتونو نه یې وزیرستان ته د القاعدې او نورو بهرنیو جنګیالیو د کورنیو او غړو په انتقال کې ټاکونکی رول درلود.
د طالبانو په جوړښت کې د خلیل حقاني ځایګی
خلیلالرحمان حقاني د طالبانو په دویمه واکمنۍ کې د کډوالو او راستنېدونکو چارو د وزیر په توګه ددې ډلې خورا فعال وزیر پېژندل کېده. د دې وزارت تر ټولو ستره دنده د هغو میلیونونو افغانانو بېرته راوستل وو چې له کلونو جګړو وروسته په ایران او پاکستان کې له اخراج سره مخ وو. د طالبانو د سرچینو په وینا، نوموړي د خپل وزارت پرمهال د نږدې ۱،۵ میلیونه افغان کډوالو د جبري ایستلو او بېرته ستنولو پروسه مدیریت کړه، چې د طالبانو لپاره له ستر سیاسي امتیازه برخمن ماموریت و.
خلیل حقاني د طالبانو د کابینې د وزیر تر څنګ، د حقاني شبکې د نفوذ په پراخولو کې کلیدي رول درلود. هغه د سراجالدین حقاني «ښی لاس» بلل کېده، ځکه د ده اړیکې له قومي مشرانو، قبایلي جوړښتونو او د طالبانو له سخت دریځه کړیو سره ډېرې نږدې وې. نوموړي په خوست، پکتیا او پکتیکا کې د جرګو او منځګړتوبونو له لارې د طالبانو لپاره د ملاتړ فضا رامنځته کړه، چې دا د طالبانو د واکمنۍ د ټینګښت لپاره حیاتي رول درلود. دده د وزارت پرمهال د افغانستان له جنوبي ولایتونو نه د افغانستان شمالي ولایتونو ته د قومي مشرانو پلاوي لاړل، چې د قومونو او قبیلو ترمنځ اړیکې ټینګې کړي او د طالبانو په اداره کې د حقاني شبکې د مذهبي نفوذ تشه د قومي نفوذ له لارې ډکه کړي.
۷۱ کلن حاجي اعتبار چې د ډاکتر نجیب الله د واکمنۍ پر مهال یې له خلیل حقاني سره یو ځای د وخت د حکومت پر وړاندې جګړه کړې، افغانستان انټرنشنل – پښتو ته وویل، چې د ډاکتر نجیب د واکمنۍ پر مهال د خوست په سقوط کې خلیل حقاني مهمه ونډه لرله. هغه د مولوي جلال الدین حقاني لپاره هم د ښي لاس حیثیت درلود او کله چې حقاني شبکې په جګړو کې ګڼ ټانکونه ونیول،د خلیل حقاني په مشرۍ یې د یوه زغره وال کنډک بنسټ کېښود.
د حقاني شبکې د نفوذ پراخول، د طالبانو له مرکزي رهبري سره اړیکې ساتل او د قومي جوړښتونو له لارې د طالبانو لپاره د مشروعیت رامنځته کول، هغه کارونه وو چې خلیل حقاني پکې خورا فعال و.
د طالبانو تر کنټرول لاندې د سیمه ییزو مطالعاتو مرکز یو غړي د نوم د نه ښودلو په شرط افغانستان انټرنشنل – پښتو ته وویل چې د طالبانو د لومړي رژیم له نسکورېدو وروسته، خلیل حقاني په شمالي وزیرستان کې د حقاني شبکې د مرکزونو د ساتنې او پراختیا لپاره کار کاوه. هغه د بهرنیو جنګیالیو د انتقال او ځای پر ځای کولو پروسه اداره کوله، چې د القاعدې او نورو نړۍوالو جهادي شبکو لپاره یې حیاتي ارزښت درلود.
نوموړي وویل: « زما یاد شي، د طالبانو په لومړۍ واکمنۍ کې خلیل حقاني له اسامه بن لادن، الحسامي او یو شمېر نورو د القاعده غړو سره ډېرې نېږدې اړیکې لرلې او دی یې یو له اعتمادي اشخاصو و».
د حقاني شبکې د اکمالاتي لارو خوندي کول، د وسلو او تجهیزاتو برابرول او د مالي سرچینو مدیریت هغه کارونه وو چې خلیل حقاني پکې ټاکونکی رول درلود، ځکه دده تمرکز ډېری د پاکستان پر ښاري سیمو و اواړیکو او فعالیتونو شبکه یې پراخه وه.
د سیمه ییزو مطالعاتو د مرکز غړی زیاتوي: « په پاکستان کې له قومونو او قبایلو سره د هغه اړیکې د تېر جهاد له دور سره تړلې وې. په کورمه ایجنسۍ کې یې له سني قبیلو سره نږدې اړیکې وې، خو په ورته مهال یې له پاکستاني ادارو سره هم رغندې اړیکې درلودې. د کورمې تړون، چې د مذهبي شخړو د پای ته رسولو لپاره وشو، د حقاني شبکې لپاره ستراتیژیک ځایونه خوندي کړل او دا ټول د خلیل حقاني د منځګړتوب او نفوذ پایله وه».
د کورمې تړون او مذهبي شخړې
خلیل حقاني او ابراهیم حقاني د خیبر پښتونخوا په کورمه کې د فرقه يي شخړو د اواري په تړاو د ۲۰۰۸ کال په معاهده کې ټاکونکی رول درلود. د دې معاهدې له مخې، په کورمه کې مذهبي شخړې د لنډ مهال لپاره پای ته ورسېدې او حقاني شبکې ته یې د دې زمینه برابره کړه چې د کورمې په ستراتیژیکو سیمو کې ځای پرځای شي.
د خلیل حقاني په تړاو د افغانستان انټرنشنل – پښتو د یو راپور له مخې، په تړون کې د پاکستان د پوځ او ابراهیم حقاني او خلیل حقاني رول مهم و او دوی دلته په خلکو کې نفوذ هم وکړ.شیعه ګانو او سنیانو ۴۰ میلیونه روپۍ ښوینی کېښود او ځینې نور شرطونه او قیودات هم وضع شول.
حقانیانو سني قبیلې له جګړې را وګرځولې او په بدل کې یې د شیعه ګانو له سیمې افغانستان ته د تګ راتګ او اکمالاتو لار ومونده.
د ۲۰۱۰ کال د د ډسمبر په لومړۍ اونۍ کې د خلیل حقاني په ګډون د ټي ټي پي د یو شمېر قوماندانانو، قومي مشرانو او ځايي پاکستاني چارواکو تر منځ د انسجام یوه بله درې ورځنۍ جرګه وشوه، چې په دې جرګې کې هم خلیل حقاني ټاکوونکی رول لاره.
د دغې جرګې په اساس، په جمرود، سره کمر، تخته بېک او غونډي کې مېشتو اپریدیو قومي مشرانو له خلیل حقاني سره د همکارۍ ژمنه وکړه، چې د دوی پر وړاندې به اکمالاتي لارې نه بندوي.
دغې جرګې حقاني شبکې او طالبانو ته د دې زمینه برابره کړه، چې له ځايي مدرسو په خپله ګټه یو شمېر ځوانان منسجم کړي او له بلې خوا له موجوده اکمالاتي لارو په ډاډه زړه ګټه واخلي.
د جمرود جرګې یوه بله ګټه د ټي ټي پي د غړو جلب و جذب و، چې د اپریدیو، اورکزیو او تیراه والو له مدرسو څخه ځینې ځوانان د ټي ټي پي لیکو ته جذب شول، چې د حقاني شبکې په ملاتړ یې په افغانستان کې بریدونه او عملیات کول.
په ټولنیزو او سیاسي اړیکو کې مخکښي
د ۲۰۲۱ کال په اګست کېچې طالبان کابل ته ننوتل او د جمهوریت نظام سقوط ته نږدې شوی و، نوموړی د طالبانو له هغو استازو څخه و چې د جمهوري دولت له لوړپوړو چارواکو او سیاسي مشرانو سره یې مستقیمې خبرې وکړې. د دغو خبرو هدف د طالبانو د سرچینو په وینا، د جګړې د پراخېدو مخنیوی، د کابل د سقوط پر مهال د وینې تویېدو کمول او د واک د انتقال لپاره د یوې نرمې لارې موندل وو.
راپورونه ښيي چې خلیل حقاني د ارګ په ځینو غونډو کې حاضر شوی او له نفوذ لرونکو شخصیتونو سره یې لیدنې کړې وې؛ د حامد کرزي او ډاکتر عبدالله عبدالله په ګډون یې پخواني ولسمشر اشرف غني ته هم پیغامونه استولي وو.
هغه په خپلې وروستۍ مرکې کې ویلي و، چې د بلخ پخواني والي عطا محمد نور ورسره ژمنه کړې وه چې که طالبان افغانستان ونیسي دی به ورسره همکاري کوي. هغه د طالبانو پخوانی مخالف احمدشاه مسعود په ښه نوم یاد کړ او تیاری یې وښود، چې له احمد مسعود سره خپله وویني.
حقاني هڅه کوله چې د طالبانو پر وړاندې د احتمالي مقاومت د راټوکېدو مخه ونیسي.
خو له دې ټولو سره سره، هغه د طالبانو د مشر مولوي هبت الله اخوندزاده د سیاستونو منتقد و او له وژل کېدو وړاندې یې په کندهار کې د طالبانو د مشر پالیسۍ نقد کړې وې. له همدې امله ځینې شنونکي د هغه وژنه د طالبانو د د داخلي اختلافاتو پایله ګڼي.
د طالبانو د دویمې واکمنۍ له ټینګېدو وروسته د داعش په لاس د خلیل حقاني وژل کېدو دې ډلې ته ستره ضربه ورکړه، ځکه طالبان په افغانستان کې د داعش له حضور نه انکار کوي او وايي، دغه ډله یې له منځه وړې ده.
سره له دې، چې د حقاني په وژل کېدو یو کال تېریږي، خو تر اوسه د طالبانو اداره په دې نه ده بریالۍ شوې، چې د نوموړي د وژل کېدو په اړه خپلې څیړنې ډاګیزې او د برید ترشا عوامل په ګوته کړي. د هغه د وژل کېدو په پېښه کې ستر ابهام د وزارت منځ ته د ځانمرګي بریدګر رسېدل او د سکنر له کاره لوېدل وو. طالبانو په رسمي ډول دا پېښه د داعش ډلې کار بللی او داعش هم ددې وژنې مسوولیت پرغاړه اخېستی و.
هر هیواد ته خپلې ګټې باید مهمې وي او د دنیا د نورو هیوادونو سره د روابط محور هم باید خپلې ګټې وي نه دا چې د نورو هیوادونو لپاره یو هیواد خپلې ټولې ګټې قرباني کړي.
په سیاسي علومو کې دا ګټې د دوکاندارې غوندې دي چې د اخستونکو او پلورنکو ترمنځ د یو متاع په اخستلو (پیرودلو) او پلورلو کې باید دوه اړخیزه ګټې مطرح وي. داسې هیڅکله نشي کیدلې چې دوکاندار هر څه په تاوان خرڅ کړي او اخره کې دوکانداري یې دیوالي شي او نه داسې هم کیدلی شي چې اخستونکی یوه متاع په دومره لویه بیه واخلي چې بیا د خپل خرید نه پېښمانه وي. څه به اخلې او څه به ورکوې یعنې د دواړو خواوو په پلورلو او پیردولو کې خپله ګټه وګوري.
دلته د هیوادونو د مشرانو محاسبه مهمه ده چې څه واخلي او څه ورکړي، نو ځکه سیاسي علومو ته ساینس وایي چې هره ورکړه او راکړه، یا روابط د بل هیواد سره باید محاسبه شي.
له بده مرغه، افغانستان د کلونو کلونو راپه دیخوا د احساساتو، انډیوالۍ او ملګرتوب په اساس خپل روابط د نورو هیوادونو سره ساتلي دي حال دا چې په سیاست کې د همدغو ګټو د محاسبې له امله دایمي دوست او دوښمن نشته دی او کله چې د ګټو اختلاف رامنځته کیږي، روابط هم سره سړیږي او یا له منځه ځي او په بعضې مواردو کې د دایمي ګټو (Existential Threat) د تهدید له امله په جنګ او خشونت بدلیږي.
د امریکا نوې ستراتیژي په همدغه پورته ټکو څرخي چې د دوی لپاره د امریکا د متحده ایالاتو ګټې اولویت لري. په دغه ستراتیژی کې ویل شوي چې د دنیا په هر هیواد او د نړۍ په ټولو سیمو کې ډیر مسایل دي او هره مساله د هغوي لپاره مهمه ده او باید توجه ورته وشي. که څه هم د امریکا متحده ایالات د دنیا د ټولو ملکو په پرتله سخي هیواد دی، خو دا هم ممکنه نه ده چې د امریکا متحده ایالات د دنیا په ټولو مسایلو باندې خپل فوکس وکړي ځکه که په ټولو مسایلو فوکس کوي معنا دا چې په یوې مسالې هم فوکس نه کوي. هر مساله د هر هیواد لپاره یو قسم اهمیت نه لري او هرهیواد د خپلو اولویتونو په اساس مسایل انتخابوي.
د پورته ستراتیژې په اساس، د امریکا د روایتي دوستانو او مخالفینو تر منځ په پنځو سترو وچو کې څو شیان مطرح شویدي. د دې لپاره چې امریکا د نړۍ مقتدر ترین او متمول ترین هیواد پاتې شي باید په ساینس او تکنالوژی، اقتصاد، انرژي او نظامي پیاوړتیا فوکس وکړي. د دغه اهدافو لپاره دوی وسایلو، بشري قوت او د بیلابیلو هیوادونو سره د اړیکو او په سیمو فوکس ته اړتیا لري.
د بشري قوت په برخه کې په خپله بشري قوه فوکس کوي او دا فرموله چې د نورو هیوادونو د استعدادونو د جلبولو لپاره د مهاجرت قانون اسانه کړي، مخالف دي.
د مونرو د دکتورین په دوام، د دوی لپاره غربي (West Hemisphere) یعنې مرکزي او جنوبي امریکا هیوادونه په اول کې اهمیت لري چې خپل اقتصادي او فزیکي امنیت ته د دغه سیمو نه ګواښ نه وي او هیچا ته به اجازه ورنه کړي چې په دغو سیمو کې د دوی ګټې تهدید کړي.
دویم فوکس د نړۍ په کچه منځني ختیځ دي چې د ابراهیم قرارداد تقویه او عملي کړي او د دغه قرارداد په وړاندې د ایران تهدید له منځه یوسي.
درېیم فوکس د دغه ستراتیژی په لرې ختیځ کې دی چې د دنیا تقریبا نیمایي خالص عاید په هغه سیمه کې دی او هغه باید وساتي چې په هغه هیوادونو کې جاپان، تایوان، کوریا او نور راځي یعنې د چین د نفوذ او تهدید مخه په هغه سیمه کې ونیسي.
د اروپا او روسیې ترمنځ د دوی ستراتیژي دا ده چې اروپا باید زیاته بودیجه په نظامي برخه کې مصرف کړي او هم د روسیې تهدید له منځه یوسي خو په عین حال کې کولی شي چې د روسیې سره شریک کار وکړي. د امریکا لپاره روسیه اوس داسې لوی قوت نه دی چې د دوی ګټې تهدید کړي البته یوازینی هیواد چې د امریکا ګټې تهدید کولی شي، هغه چین دی. همداشان په افریقا کې دوی هم نه غواړي چې په ټولو هیوادونو فوکس وکړي بلکې په هغو هیوادونو به فوکس کوي چې هلته د دوی ګټې مطرح دي.
په دې ستراتیژې کې، افغانستان، پاکستان او مرکزي اسیا باندې فوکس نشته لکه زیات افغاني سیاسیون او تحلیګران فکر کوي چې افغانستان د امریکا لپاره مهمه ستراتیژیکه سیمه ده نو ځکه د امریکا جمهور ریيس بګرام یادوي. د بګرام یادول، لکه موږ چې په خبرو کې یو ضرب المثل یادوو، هسې ده چې باید د بایډن اداره د بګرام نه نه وای وتلې. د افغانستان نوم له سره په دغه ستراتیژې کې یاد شوی نه دی، د پاکستان نوم یو ځل پکې یاد شوی چې وايي د هند او پاکستان جګړه یې ختمه کړله او همداشان مرکزي اسیا هم یاده شوې نه ده.
په لنډو ټکو کې، د امریکا د نورو جمهور رییسانو غوندې، تروریزم او بشر حقوق هم په دغه ستراتیژی کې ډیر مطرح نه دي ځکه هر هیواد پوه شه او خپل کار یې.
له بده مرغه، په افغانستان کې د امریکا د حضور په وخت کې د افغانستان د مشرانو غلطه محاسبه همدا وه چې امریکا به په افغانستان کې د دایم لپاره اوسي او که هر څومره به دوی ته ویل کیدل چې د امریکا قواوې د افغانستان نه وځي، دوی لپاره کاذب باور دا جوړ شوی و چې نه که امریکا پسې کوتک هم راواخلې نو دوی نه وځي. البته د یادونې وړ ده چې دغه کاذب روایت د دغو مشرانو په غوږونو کې د ایران او پاکستان پلوه کسانو چې د دې مشرانو تر څنګ ناست وو یا دي، پیچکاری کړی و او دوی به هم په پوره مد او شد سره په خصوصي او علني محافلو کې ویل چې برادرا تشویش نکنید، امریکا از افغانستان نمی براید.
د افغانستان اوسني سیاسي او پوځي مخالفین هم په تیرو ستراتیژیو چورتونه وهي او فکر کوي چې امریکا به د دوی حمایت وکړي. طالبان هم فکر کوي چې امریکا به دوی په رسمیت وپیژني او د افغانستان روابط به د دنیا سره ښه یا نارمل شي. دا دواړه چورتونه سم نه ښکاري.
که څه هم امریکا په افغانستان فوکس نه لري خو په موجوده حالت کې طالبان هم په رسمیت نه پیژني اوهمدا د انزوا حالت به دوام لري. پاکستان او ایران به د افغانستان نه د خپلو اهدافو لپاره ګټه اخلی. که حالات همداسې دوام وکړي، د افغانستان ولس به د جدي فقر او امنیتي تهدید سره مخامخ وي او د خلکو ژوند به ورځ تر بلې تریخیږي. افغانستان به د نړۍ نه بلکې د سیمه ییزو نیابتي رقابتونو مرکز وي.
اوس دا سوال باید مطرح شي چې طالبان او یا نور ولس که مخالفین دي او غیر مخالفین، په افغانستان کې څه غواړي؟ فقر، انزوا، انحصار د قدرت، د یو بل نفې کول، زړې خبرې او رقابتونه په خپلو منځو کې او یا د سیمې د رقابتونو لپاره زمینه مساعدول غواړي او که غواړي چې افغانستان د انزوا نه ووځي، یو بل ومني او د قانون په چوکاټ کې سره ګډ ژوند وکړي؟
طالبان او غیر طالبان که په دې فکر وي چې دنیا او یا سیمه به دوی د انزوا د حالت نه وکاږي، دا فکر خوب و خیال او جنون دی. بیا هم وړاندیز کوم چې د افغانانو په خپل ابتکار، باید یوه واقعي لویه جرګه چې د افغانستان د ټولو اقشارو، سیمو او قومونو استازولي وکړای شي، راوغوښتل شی او د افغانستان د راتلونکې لپاره تګلاره باندې توافق وکړي. د لویې جرګې اجندا باید مشخصه وي؛ څنګه ولسي مشروعیت رامنځته شي؟ البته د دغې جرګې راغوښتل په اوس وخت کې د طالبانو مسوولیت دی. که د افغانستان حالات ښې یا بدې خوا ته ځي، مسوولیت او کریدیټ یې دواړه طالبانو ته راجع کیږي.
ښايي پوښتنې ډېرې وي، خو یو څو پوښتنې چې ډېرې عامې دي باید د بحثونو محور وګرځي او دا وپوښتل شي چې ولې افغان کډوال د نړۍ د منفي قضاوت اسانه هدف ګرځي؟ ملتونه څنګه په نړۍوال ذهنیت کې تورنیږي؟
تاریخ ښيي چې د یوه ملت د بدنامولو پروسه یوازې پر افغانانو نه ده تمامه؛ بلکې دا یوه تکرارېدونکې نړۍواله پدیده ده، چې تر ډېره یا د جګړې، یا د اقتصادي فشار، یا د سیاستوالو د اړتیاوو له امله رامنځته کېږي.
په اتلسمه میلادي پېړۍ کې کله چې زرګونه ایرلنډیان امریکا ته کډوال شول، رسنیو او سیاستوالو هغوی د "ناپاکو، نارامه او خطرناکو خلکو" په نوم یادول. په هټيو او کارځایونو کې لوحې لګېدلې وې چې پرې لیکل شوي وو: "ایرلنډیان مه ګومارئ."
همدا رنګه په ۱۹مه پېړۍ کې څو جنایي پېښې د دې سبب شوې چې ټوله ایټالیايي ټولنه د "مافیا" مترادف وګڼل شي. رسنیو د څو کسانو جرمونه د میلیونونو انسانانو پر وړاندې د قضاوت بنسټ وګرځاوه.
بل خوا په اروپا کې د یهودانو په اړه مبالغه امېزه روایتونه او تورونه د هولوکاسټ غوندې فاجعو ته زمینه برابره کړه. چې له مخې یې څو کیسې او جمعي تبلیغ د یوه ملت ژوند بدلوي.
د سپټمبر د یوولسمې له پېښو وروسته، میلیونونو مسلمانانو د هغو کسانو د کړنو قیمت ورکړ چې له هغوی سره یې هېڅ تړاو نه درلود. دا هماغه میکانیزم دی چې اوس افغانان ورسره مخ دي.
دا تاریخي پس منظر ښيي چې کله جګړه، سیاست او ناپوهۍ سره یو ځای شي، هر ملت کولای شي د ناسم تصور قرباني شي.
د افغان کډوالو د بدنامۍ عصري سرچینې
افغانستان نږدې نیمه پېړۍ د جګړې له نوم سره تړل شوی. نړۍوال ذهنیت ته په دوامداره ډول دا پیغام تللی دی چې:
کله چې یو هېواد یوازې د جګړې له لیدلوري نړۍ ته ښکاره شي، خلک یې عادي وګړي هم د همدې چوکاټ لاندې قضاوتوي.
نړۍوالې رسنۍ د افغانستان په اړه تر ټولو ډېر د جګړې، د طالبانو د جبر، جګړې، بې ثباتۍ او داعش خبرونه راخلي چې په عامه ذهنیت کې د افغانستان تصویر په منفي بڼه تعبیریږي.
په رسنیو کې د عادي افغان ژوند، د هغوی د کار، زده کړو، پرمختګ او مدني فعالیتونو پوښښ ډېر کم دی.
خبرونه تل د بحرانونو پر لور ځغلي او دا رجحان یو هېواد د نړۍوالو په ذهن کې د ورته بحرانونو دوامداره سرچینه ګرځوي.
د رسنیو او سیاسیونو له خبرونو او خبرو متاثره نړۍوال چې کله یو افغان د اروپا یا امریکا په کوڅه کې وویني، ذهن ته یې هماغه انځور ورځي چې په تلویزیون کې یې لیدلی وي.
په امریکا او اروپا کې ډېری سیاستوال د کډوالو موضوع د رایو د ترلاسه کولو لپاره کاروي. افغانان ځکه اسانه هدف ګرځي چې شمېر یې زیات دی، د جګړې له نوم سره تړل شوي دي، د فرهنګي توپیر له امله ژر بدنامېږي، د غربي ټولنې عام خلک د هغوی په اړه کم معلومات لري او که معلومات لري هم د رسنیو له خبرونو څخه متاثره دي، په انتخاباتي کمپاینونو کې د افغان کډوال نوم د "خطر" د شعار لاندې راځي، خو حقایق برعکس دي.
د څو افرادو کړنې څنګه ټوله ټولنه بدناموي؟
په امریکا، اروپا او کاناډا کې هره ورځ په سلګونه او زرګونه داسې پېښې کیږي چې بومي خلک پکې ښکېل وي، خو په ډېری هېوادونو کې که یو افغان په جرم کې ښکېل شي، رسنۍ یې څو ورځې راپور ورکوي، خو که زرګونه افغانان کار وکړي، مالیه ورکړي، زده کړې وکړي او ښه ژوند ولري، هېڅ یو خبر هم پرې نه جوړېږي.
دا هغه څه دي چې په ژورنالېزم کې ورته Generalization یا "عمومي کول" وایي. په دې کې د څو کسانو منفي کړنې د ټول ملت پر وړاندې د قضاوت بنسټ ګرځي.
په امریکا او اروپا کې د افغانانو د جرم اندازه د نورو کډوالو او حتا ځايي خلکو له منځنۍ کچې هم کمه ده، خو په رسنیو کې یې انعکاس د ټولو پېښو څو چنده دی.
له دغو پېښو څخه سیاستوال په خپله ګټه، رسنۍ په خپله ګټه او د کډوالو مخالفین په خپله ګټه کار اخلي چې د دغو تبلیغاتو له امله ټول عامه ذهنیت د یوه ملت پر وړاندې منفي لوری خپل کړي.
بل خوا په پاکستان، ایران او ترکیه کې د افغانانو په اړه رسمي او غیررسمي تبلیغ اکثره د اقتصادي فشارونو او سیاسي لانجې محصول دی. په پاکستان کې د کډوالو پر وړاندې منفي چلند له طالبانو سره د پاکستان د کړکېچ پایله ده او همېشه افغان کډوال د یوې وسیلې په توګه کارول شوي دي.
د کډوالو په اړه منفي ذهنیت یو بل رواني اړخ هم لري، ځکه انسان په طبعي لحاظ ژر قضاوت کوونکی مخلوق دی.
په روانپوهنه کې یو بحث دا دی چې انسانان د ځان او "بل" تر منځ د توپیر کرښه رسموي. کډوال، په تېره بیا افغانان چې کلتوري او ژبني توپیرونه لري، ژر د "بل" په ډله کې شاملېږي، چې له امله یې د خشن قضاوت سبب ګرځي.
همدا راز یو بل بحث د ډار ایجاد دی، کله چې وګړي ووېرېږي، هغوی ډېر ژر د سیاستوالو خبرې مني.
په نړۍوال سټیج د افغان نوم د "امنیتي تهدید" په توګه تکرارول د همدې ستراتیژۍ یوه برخه ده.
د رښتوني حقیقت بل اړخ: افغان کډوال څوک دي؟
په امریکا، اروپا او کاناډا کې د نړۍوالو څېړنو پر بنسټ، افغان کډوال خواریکښ خلک ګڼل شوي دي. راپورونه ښيي چې افغان کډوال د سخت کار کولو لوړه اراده لري، د جرم اندازه یې تر نورو کډوالو کمه ده، د زده کړو کچه یې په نوي نسل کې لوړېږي، د کوربه هېواد اقتصاد کې فعاله ونډه لري، په امریکا کې د پوځي، رسنیزو، مدني او انساني ماموریتونو یوه لویه برخه امریکایان دي.
په زرګونو افغان ډاکټران، انجنیران، ژورنالېستان، سوداګر او محصلین د نړۍ په لسګونو هېوادونو کې بریالي کارکوونکي دي.
دا حقیقت د هغه منفي تصویر بشپړ ضد دی چې سیاست او رسنۍ یې تکراروي.
که چېرې نړۍوالې رسنۍ دغه پټ او غلا شوي حقیقت ته پام وکړي نو ښايي چې د افغان کډوالو یو مثبت تصویر ایجاد شي.
که په لنډ ډول یې ووایو، افغان کډوال د نړۍ د منفي تبلیغ مستحق نه دي، ځکه دوی په کور دننه د نړۍوالو او سیمه ییزو افراطي لوبو ښکار شوي دي. د څو کسانو کړنې د یو ملت د قضاوت بنسټ نه شي کېدای. د جګړې اوږد تاریخ، رسنیز سادګرايي، نړۍوال سیاست، اقتصادي فشارونه او د ډار جوړولو ستراتیژي هغه عوامل دي چې افغانان یې د ناسم تصور قرباني کړي دي.
په حقیقت کې افغان کډوال د زحمت، وقار، کار او مبارزې سمبول دي، نه د هغه منفي روایت چې نړۍ یې تکراروي.
رحمان الله لکڼوال په ۱۹۹۶ کال کې په کابل کې زیږېدلی و، د افغانستان د جګړې په وروستیو کلونو کې هغه د یوه امریکایي قراردادي کمپنۍ لپاره د لوجستیک مسوول په توګه کار کاوه او په هلمند ولایت کې یې د امریکایي ځانګړو ځواکونو سره همکاري لرله.
د سي ای اې د اوسني مشر په وینا، لکڼوال په کندهار کې له سي ای اې سره هم کاري اړیکه لرله.
له افغانستان څخه وتل او امریکا کې د نوي ژوند پیل
په افغانستان کې د جمهوري دولت له سقوط وروسته کله چې طالبان واک ته ورسېدل، د لکڼوال ژوند هم بدل شو او د تخلیې په پروګرام کې له افغانستانه د وتلو تصمیم یې ونیوه.
ټایمز اف اینډیا د لکڼوال د یو ملګري په حواله ویلي چې هغه «د باور وړ، منظم او په انګلیسي ژبه بشپړ مسلط» و.
نوموړی زیاتوي چې همدې ځانګړتیاو د هغه لپاره د ځانګړي مهاجرت ویزې (SIV) دروازه پرانیسته او د جمهوري دولت له سقوط وړاندې یې ایس ای وي ته غوښتنه هم کړې وه.
د امریکا له بېړني وتلو وروسته، هغه د ۲۰۲۱ کال په سپټمبر کې د تخلیې د پروګرام له لارې امریکا ته انتقال شو او د واشنګټن سټیټ په سیاټل کې بیا مېشت شو او یو مذهبي سازمان د هغه د استوګنې مسوولیت پر غاړه واخیست.
په امریکا کې یې پر ساده، سختو او دوامدارو کارونو لکه د ګودام کارګر، اوبو وړونکی او د تحویلي خدمتونو په کارونو پیل وکړ.
امریکايي چارواکي د هغه د کډوالۍ دوسیه یو څه اوږده او له کړکېچ ډکه بولي.
قانوني ستونزې او د ستړې کوونکو اداري کړنلارو پایلې
لکڼوال چې امریکا ته په پرول وېزې تللی، د هغه پرول وېزه د ۲۰۲۴ په منځ کې ختمه شوه، چې له امله یې هغه په تخنیکي ډول «بې اسناده» شو او نور یې قانوني کار هم نه شو کولی.
په دې حالت کې هغه د ۲۰۲۴ په دسمبر کې د پناه (اسایلم) غوښتنه وکړه او ویې ویل چې که افغانستان ته ستون شي، طالبان به هغه ووژني، ځکه هغه د امریکایي ځواکونو همکار و.
د ۲۰۲۵ کال په اپریل کې له بایومیټریک، د پناه غوښتنې مرکې او امنیتي څېړنو وروسته د یو ایس سي ای اېس د هغه د پناه غوښتنه ومنله او هغه ته یې د ساتنې وضعیت (protected status) او د کار اجازه ورکړه.
سره له دې چې د هغه په عدلي سابقه کې هېڅ جرم نه و، ګاونډیانو یې ویلي چې هغه په وروستیو میاشتو کې ژور خپګان، انزوا، او رواني فشارونه تجربه کول.
د ټولنیزو رسنیو فعالیتونه
فرعي څېړنې ښيي چې د لکڼوال د ایکس حساب چې اوس ډېلیټ شوی، پکې د لویدیځ ضد نظریات، د طالبانو تبلیغاتو او د امریکا د ډرون حملو پر ضد پوسټونه خپاره شوي وو.
امریکایي چارواکي اوس څېړي چې ایا هغه له هېواد څخه بهر له تندلارو ډلو سره اړیکې لرلې که نه؛ تر دې دمه هېڅ ډول ثبوت نه دی موندل شوی.
د سپینې ماڼۍ ډزې او د امریکا غبرګونونه
په واشنګټن ډي سي کې د ملي ګارد په سرتېرو له بریدو وروسته په متحده ایالاتو کې ګڼ غبرګونونه راپارېدلي دي.
له دې پېښې وروسته د متحده ایالاتو ولسمشر ډونالډ ټرمپ په یوې وینا کې وویل، چې له کابل څخه په ۲۰۲۱ کال کې د انتقال شويو کسانو په اړه څېړنې کوي.
ټرمپ وویل، چې د ملي ګارډ پر عسکرو برید یو «ترهګریز» عمل دی او په دې تړاو یې د ټپي شویو دوو عسکرو له کورنیو سره غمرازي وښوده. هغه ټینګار وکړ، چې د امریکا د پلازمېنې د خوندیتوب لپاره یې ۵۰۰ تازه دمي د ملي ګارډ عسکر ګومارلي دي.
د متحده ایالاتو د کډوالۍ ادارې اعلان وکړ، چې د افغانانو د پناه غوښتنې او کډوالۍ پروسه یې ځنډولې ده.
دغې ادارې ویلي، چې د «امنیتي ارزونې» تر بشپړېدو پورې به د افغانانو پناه غوښتنې او مهاجرت بهیر ځنډوي.
دا پرېکړه زرګونه افغانې کورنۍ په بلاتکلیفۍ کې اچولی شي.
ډېرو هغو کسانو چې په افغانستان کې یې له افغان کارکوونکو ملاتړ کړی و، وویل چې دا پېښه د هغوی شخصي باورونه او ملاتړ تر پوښتنې لاندې راولي.
منتقدین وایي چې د ۲۰۲۱ تخلیه له بشپړو امنیتي څېړنو پرته ترسره شوه او ممکن ځینې احتمالي خطرونه ترې پاتې شوي وي.
خو د بشري حقونو فعالان وايي چې د یو فرد عمل باید د زرګونو نورو افغانانو د برخلیک سبب نه شي.
د ملګرو ملتونو د بشري حقونو ځانګړي راپور ورکوونکي ریچارډ بېنټ د واشنګټن پېښې ته په غبرګون کې ویلي چې مجرم باید قانوني ځواب ویونکی وي، خو د یوه کس له امله ټولو افغانانو ته سزا ور کول ناانصافي او له منطق لرې کار دی.
هغه پر ایکس خواله رسنۍ لیکلي: «زه له شاون وان ډایور سره همنظره یم چې باید مجرم مسوول وګڼل شي، خو ټوله افغان ټولنه باید د یو فرد د کړنو لپاره مجازات نشي. دا به ډیره غیر عادلانه او په بشپړه توګه بې معنا وي.»
بېنټ په خپل پیغام کې ټینګار کړی چې احساساتي چلند باید کنټرول شي او پرېکړې عادلانه وي.
شاون وان ډایور، چې د «افغان ایواک» ډلې بنسټګر او د افغان کډوالو بیا مېشتېدو په برخه کې کار کوي، هم ورته غبرګون ښودلی دی.
د رحمان الله لکڼوال قضیه ظاهرا د هغو زرګونو افغانانو ستونزې منعکسوي، چې د جګړې، اداري ناسم مدیریت، رواني فشارونو او د کډوالۍ د سختو مرحلو قربانیان دي.
که څه هم څېړنې لا روانې دي، خو لا هم یوه پوښتنه شته: ایا دا پېښه د امنیتي سیستم نیمګړتیا وه، د یو فرد رواني سقوط، که د جګړې د اوږدمهاله ټپونو پایله؟
که ځواب هر څه وي، خو دې قضیې دمګړۍ په لومړنیو اغیزو کې په امریکا کې د افغانانو د کډوالۍ بهیر زیانمن کړی دی.
