د ایران له خوا د افغان کډوالو اېستلو پروګرام کې سلګونه هغه افغان محصلین او د پوهنتون استادان د خپل راتلونکي په اړه اندېښمن دي، چې د طالبانو له واکمنېدو وروسته یې په ایران کې خپلو لوړو زده کړو ته دوام ورکړی و.
واک ته د طالبانو له رسېدو وروسته د پوهنتون د یو شمېر استادانو له شړل کېدو، درسي موادو کې د بدلون راوستو او ښځینه استادانو ته د تدرېس اجازې نه ورکولو له امله ګڼ استادان اړشول چې نورو هېوادونو ته پناه یوسي.
احسان حیدري چې د طالبانو د ګواښونو له امله یې ایران پناه وړې وه، وايي:« ایران د طالبانو له واک ته رسېدو وروسته د هغو افغان استادانو لپاره یو له محدودو هېوادونو و، چې هغوی خپل علمي فعالیت ته دوام پکې ورکولی شوای. اوس دا هم له لاسه ووت».
حیدري چې د کابل په یوه خصوصي پوهنتون کې د سیاسي علومو پخوانی استاد و، په ایران کې یې د خصوصي ښوونې چارې پیل کړې وې او هیله یې لرله چې یو نړیوال بورس ترلاسه کړي، خو دا هیله یې له ایران څخه د افغان کډوالو د شړلو عملیاتو په پیلدو سره له لاسه ورکړه.
حیدري وايي:« کله چې نړیوال بورسونه بند شول او د بهرنیو تحصیلي پروګرامونو دروازې وتړل شوې ایراني پوهنتونونه یوازینی پل پاتې شو چې موږ یې له نړۍ سره نښلولو، خو اوس دا هم بندیږي.»
پر همدغه مهال یو شمېر ښځینه افغانې استادانې چې ایران ته یې پناه وړې وه او تازه له ایران نه بېرته افغانستان ته شړل شوې، د خپل تیاره راتلونکي په اړه سختې اندیښمنې دي.
د سمیه رحیمي په نوم د پوهنتون پخوانۍ استاده چې تازه له مشهده راستنه شوې، وايي:« په ایران کې مې تر لږه ورکشاپونو کې برخه اخېسته، له پوهانو سره مې بحث کولی شوای او نورې چارې مې مخ ته وړلې، دلته د خپل پخواني پوهنځي دروازې ته هم له نږدې نه شم ورتلای.»
د راپورونو له مخې، د طالبانو له واکمنېدو وروسته د کابل پوهنتون له ۱۶۰ ډیر استادان او د هرات پوهنتون له ۷۵ ډیر استادان له دندو استعفا ته اړ کړل شول او یا یې هم هېواد پرې ایښی دی.
په هرات کې د یو خصوصي پوهنتون پخوانی رییس محمد رضا زاده وايي:« موږ یوازې استادان نه، بلکې مفکرین او لارښودان له لاسه ورکوو، چې له نورو هېوادونو یې تجربه راوړې وه.»
همدارنګه په کابل پوهنتون کې یو ادارې مسول د نوم نه اخېستلو په شرط ویلي:« موږ څوکۍ لرو، خو څوک یې نه شي ډکولی. موږ ته ویل شوي یوازې ایډیالوژیک مناسب کسان وګومارئ، خو پوهنتون له دې سره فیلټر سره نه جوړیږي.»
د راپورونو له مخې، د ایران د علومو وزارت له ۲۰۲۳ کال راهیسې د اسنادو نه لرونکو کډوالو پر وړاندې چلند سخت کړی دی او د پاسپورټ او تحصیلي ویزې نه لرونکو محصلینو ته په پوهنتونو کې د شمولیت اجازه نه ورکول کیږي.
