په افغانستان کې د طالبانو تر واکمنېدو څلور کاله وروسته، پاکستاني چارواکي فکر کاوه چې د دوی هیلې پوره شوې او پر افغانستان د هند د نفوذ مخه ونیول شوه؛ خو اېکسپرېس ټرېبیون ورځپاڼه د پاکستاني لوړپوړو چارواکو په حواله وايي، دا «هسې یو خوب» و.
د پاکستانۍ ورځپاڼې لهخوا په تازه خپاره شوي تحلیل کې راغلي، چې د طالبانو په راتګ سره، تحریک طالبان پاکستان یا ټيټيپي ډله بېرته ځواکمنه شوې او پرمختللو وسلو او مالي سرچینو ته له لاسرسي سره یې خپل بریدونه ډېر کړي دي. ورته مهال، د بلوڅ بېلتون غوښتونکو فعالیتونه هم څو چنده ډېر شوي دي.
پاکستان په دې موده کې له ډېپلوماتیکو هڅو نیولې د پولې تر تړلو او هوايي بریدونو پورې هڅه کړې، چې طالبان دې ته اړ کړي څو د پاکستان خلاف ډلو پر وړاندې اقدام وکړي؛ خو هېڅ پایله یې نه ده ورکړې. سرچینه د پاکستان امنیتي چارواکو له خولې وايي، طالبانو نه یوازې دغه ډلو ته پناه ورکړې؛ بلکې اوس ورته مالي او وسلهوالې مرستې هم برابروي.
په تحلیل کې د پاکستان اندېښنې هم یادې شوې او ویل شوي، چې طالبانو او هند پراخې اړیکې ټینګې کړې دي. د تحلیل لهمخې؛ د طالبانو تر کنټرول لاندې کابل د پوځي تجهیزاتو او روزنې د ترلاسه کولو لپاره نوي ډیلي ته مخه کړې ده.
د تحلیل په یوه برخه کې راغلي، سره له دې چې طالبانو د داعش-خراسان څانګې پر خلاف پراخ او پیاوړي عملیات کړي؛ خو د ټيټيپي پر وړاندې یې هېڅ اقدام نهدی کړی، ځکه دغه ډله د دوی ایډیالوژیکه ملګرې بلل کېږي.
اېکسپرېس ټرېبیون لیکلي، چې چین هڅه کوي د کابل او اسلاماباد ترمنځ منځګړیتوب وکړي؛ خو دغه هڅو کوم څرګند بدلون نهدی رامنځته کړی. همداراز وايي، امریکا تر ډېره د داعش ګواښ پر وړاندې بوخته ده او د افغانستان د نورو فعالو ډلو خلاف بېپروا شوې ده.
د ۶ درجې په شدت زلزلې د کونړ، ننګرهار، لغمان او ان د پنجشیر ځينې برخې ولړزولې.
په کونړ کې ډېری خټين کورونه نړېدلي او ان د ځينو کورنیو ټول غړي هم وژل شوي دي.
دا کورونه د شپې له خوا پر هغو خلکو را ونړېدل، چې د زلزلې تر مخه له سختې لوږې او بېوزلۍ سره مخ و.
د جمهوریت په وروستیو کلونو کې د عامې روغتیا وزارت یو راپور خپور کړی و، چې له مخې یې د کونړ ولایت، چې اوس د زلزلې تر ټولو زیات ځپلی ولایت دی، د بېوزلۍ کچه ۶۱.۸ سلنه وه.
په همدې راپور کې راغلي و، چې د دې نیمه غرني ولایت د ټرانسپورټي لارو وضعیت «ډېر خراب» دی او همدا کمزورتیا د طبیعي افتونو پر مهال مرستې او لاسرسي لا سختوي.
لږ تر لږه د تېرې لسیزې زلزلو ښودلې، چې د افغانستان په هر ولایت کې که په ختیځ کې وي یا په لوېدیځ کې د خوندي کورونو او اساسي خدماتو نشتوالی په اسانۍ سره هره طبیعي پېښه په یوه وژونکي او بشري ناورین بدلولی شي.
نصرالله چې یو دولتي مامور دی، د کونړ له مرکزي ښاره تر دې کلی پورې یې شپږ ساعته پیاده مزل وکړ، څو د قربانیانو د ژغورنې او ښخولو لپاره مرسته وکړي.
د دیوه ګل په څېر غرنۍ دره چې پکې د خټو کورونه د درو په غاړو کې جوړ شوي، اوس د تازه قبرونو نه ډک شوي دي.
ماشومان په رنګینو کمپلو کې تاو شوي او نارینه بېوقفې د بېلچو او کولنګ په واسطه خاوره کېندي، څو نوي قبرونه جوړ کړي.
نصرالله چې غږ یې لړزېده، رویټرز خبري اژانس ته وویل: «لومړی کس چې ورسره مخ شوم د کورنۍ ۱۸ غړي یې له لاسه ورکړي و، زخمیان او مړي له مرستې پرته پر ځمکه پراته و، په ځينو کلیو کې د هرې کورنۍ یوازې دوه یا درې کسان ژوندي پاتې شوي وو، دا زما په ژوند کې لومړی ځل و چې دومره مړي مې ولیدل.»
هغه زیاته کړه: «یو شمېر کورنۍ په بشپړه توګه له منځه تللي دي.»
ځایي چارواکو ویلي، چې په کونړ کې درې کلي په بشپړ ډول ویجاړ شوي چې له امله یې ۶۰۰ کسان مړه شوي. کونړ د دې زورورې زلزلې مرکز ګڼل کېږي.
په «مزار دره» نومې کلي کې چې د کونړ تر ټولو سخته ځپل شوې سیمه ده، یوه اتیا کلنه مېرمن ګل بي بي یوازې له خپل وړوکي لمسي سره ناسته وه او ژړل یې.
د هغې ټوله کورنۍ تر خاورو او خښتو لاندې شوي او یوازې هغه او یو ماشوم لمسی یې پاتې دي.
په ننګرهار کې ۲۳ کلن ځوان زیارت ګل د خپل تره د کور تر څنګ ولاړ دی او نړېدلو دېوالونو درې ماشومان له دوی څخه اخیستي دي.
هغه او د هغې کورنۍ شپه بهر تر شنه اسمان لاندې په سړه هوا کې تېروي، ځکه چې ځمکه لا هم د زلزلې وروسته رېږدي.
هغه رویټرز ته وویل، چې دوی مړي ژر ژر خاورو ته سپاري تر څو د ممکنه پس لرزو پر مهال د قبرونو کېندلو پر مهال زيان ونه رسېږي.
طالب چارواکو د سې شنبه په ورځ اعلان وکړ، چې تر اوسه له ۱۴۰۰ زیات کسان مړه شوي او ۳۱۲۴ نور ټپیان دي او تر ۵۴۰۰ ډېر کورونه نړېدلي دي.
ملګرو ملتونو خبرداری ورکړی، چې د قربانیانو شمېر به لا ډېر شي. ناسمې، خرابې او محدودې لارې چې د غرونو ښویېدو او ځمکښویېدنې له امله بندې شوې دي، د ژغورنې عملیات او د مرستو رسونه له ستونزو سره مخ کړې ده.
خپاره شوي انځورونه ښيي، چې خلک او د طالبانو کسان د بېلچو، کولنګ او نورو ابتدایي وسایلو په وسیله هڅه کوي مړي له کنډوالو را وباسي.
د ژغورنې د امکاناتو نشتوالی د تلفاتو د زیاتوالي اصلي لامل ګڼل کېږي. په ډېرو انځورونو کې لیدل کېږي، چې په کونړ کې په تنګو درو او د سیندونو په غاړو کې د غرونو رالوېدنې او خټو د هغو امبولانسونو مخه نیولې ده، چې له ننګرهار او ګاونډیو ولایتونو راغلي وو، تر هغو چې د سړک پاکولو ماشینونه راورسېږي او لارې خلاصې کړي.
ډېری ټپیان د ننګرهار او کابل روغتونونو ته ور روان دي او همدا ځنډ د زلزلې له لومړیو ساعتونو څخه د ژوندي پاتې کېدو چانسونه کم کړي وو، نو اوس چې نږدې درې ورځې تېري شوي دا چانسونه نور هم لږ شوي دي.
طالبان هڅه کوي، چې زخمیان په هیلیکوپټرو کې انتقال کړي، خو د دې ډلې د حکومت نړۍواله انزوا او بندیزونه ددې لامل شوي چې هېڅ هېواد چمتو نه وي، څو افغانستان ته د ژغورنې ډلې واستوي. یوازې څو هېوادونو لږ مقدار مرستندویه توکي لېږلي دي او له دې ها خوا کوم عملي مرسته نه ده شوې.
له هرات څخه د امید په نوم يوه ځوان په فېسبوک کې یوه ویډیو خپره کړې، چې پکې ښيي د کونړ د زلزلهځپلو کلیو ته د رسېدو لپاره د مرستې رسولو لپاره کیلومترونه پیاده مزل کوي.
هغه د ۵۰۰ افغانیو شین رنګي نوټونو یو بنډل له ځانه سره لري او هر ټپي ته زر-زر افغانۍ وېشي.
امید له هغو کسانو څخه دی، چې له رسمي ادارو بهر په خپل ابتکار د زلزله ځپلو مرستې ته تللی دی.
علي عمر چې مخکې یې په کابل کې له هغو کډوالو سره مرسته کوله چې له ایران څخه راستانه شوي وو، دا ځل د کونړ غرونو ته تللی دی.
هغه دوه ساعته موټر چلولی او درې ساعته یې په پښتو مزل کړی، څو زلزله ځپلو کلیو ته ځان ورسوي.
عمر له زلزلې څخه ژوندي پاتې شویو خلکو سره لیدلي، له هغوی سره یې خواخوږي کړې او تر خپل توانه یې مرسته ورسره کړې ده.
د هغه په باور، لرې لار او د موټرو نشتوالی ددې لامل شوی، چې خلکو ته مرستې و نه رسېږي خو هیله لري چې ژر تر ژر مرستندویه ډلې او خیریه کسان اغېزمنو خلکو ته مرستې ورسوي.
په دې وروستیو ورځو کې د نړۍوالو سازمانونو او طالبانو د مرستو د فعالیتونو سره یوځای داسې موټرونه هم لیدل شوي، چې رضاکار ډلې اغېزمنو سیمو ته لېږدوي ترڅو زلزله ځپلو ته څومره چې امکان ولري مرستې ورسوي.
د بهرنیو مرستو له سختو کمېدو وروسته د هېواد دننه د طبیعي پېښو د ځواب ویلو ظرفیت ډېر کمزوری شوی دی.
د مرستندویه الوتنو ځنډېدل او د ځینو کلینیکونو تړل کېدل هم د زلزله ځپلو ته د رسېدو سرعت کم کړی دی.
د طالبانو له خوا د ښځو پر کار بندیز د مرستو لارې لا تنګې کړې دي او ډېری هېوادونه خپلې مالي مرستې یوازې له غېر حکومتي لارو استوي.
تر اوسه یوازې یو هېواد فزیکي حضور لري او د دې ټولو ستونزو له امله مرستې پر وخت اړو کسانو ته نه شي رسولی.
افغانستان یو داسې هېواد دی، چې ډېره سیمه یې زلزله خیزه ده او خلک پکې په کمزورو کورونو کې اوسېږي.
اوږدمهاله فقر، ستړی روغتیايي نظام او محدوده مرستندویه شبکه لري. له همدې امله، کله چې ځمکه لړزېږي، د خلکو د ژوند، معیشت او هیلو هره طبقه هم ورسره نړېږي.
