پژوهشگر روابط بین‌الملل و استاد دانشگاه
دفتر نمایندگی سازمان ملل در افغانستان، یوناما، گزارش دوره‌ای خود را در مورد وضعیت حقوق بشری افغانستان نشر کرد. این گزارش وضعیت حقوق بشر را در ماه‌های جولای، آگست و سپتامبر سال جاری در بر می‌گیرد. یوناما در کنار آن‌که ماموریت سیاسی در افغانستان دارد، ماموریت حقوق بشری نیز دارد.
ماموریت حقوق بشری یوناما در هماهنگی شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد، که عالی‌ترین نهاد حقوق بشر جهانی شمرده می‌شود، انجام می‌شود. یوناما ماموریت خود را همچنین در هماهنگی با دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل، که در واقع دبیرخانه شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد است، پی‌گیری می‌کند.
از این‌رو، نقش یوناما در پیوند به حقوق بشر بسیار با اهمیت ارزیابی می‌شود. این پیوند ساختاری یوناما سبب می‌شود که بتواند پشتوانه قدرتمند حقوقی داشته باشد. از دید حقوق بین‌الملل، یوناما پشتوانه کلان حقوقی که قطع‌نامه‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد هستند، را با خود دارد. از این‌جا است که باید گزارش‌های یوناما در مورد حقوق بشر را جدی گرفت، چرا که از طریق دهلیزهای سیاسی و حقوقی سازمان ملل متحد به مهم‌ترین نهادهای جامعه بشری راه پیدا می‌کند.
یوناما در گزارش اخیر خود به مسائل و چالش‌ها و تهدیدهای حقوق بشری شهروندان افغانستان پرداخته است. مهم‌ترین اصل حقوق بشری که حقوق مدنی شهروندان است در این گزارش بازتاب بیشتر یافته است. در این زمینه به نابسامانی‌های گسترده و تخطی‌های آشکار حقوق بشری زنان اشاره شده و آن‌را غیر قابل قبول دانسته است. حق کار، آموزش، رفت‌وآمد، استفاده از مراکز اجتماعی و فرهنگی و دسترسی به بهداشت از تخطی‌های حقوق مدنی زنان در این مدت یادآوری شده است.
این گزارش از پایین‌آمدن تلفات مربوط به منازعه نام برده که نسبت به سه ماه قبل بهبود را نشان می‌دهد. همچنین این گزارش از محدودیت آزادی‌های رسانه‌ها ابراز تشویش کرده است که تاثیر مستقیمی بر آزادی بیان در کشور داشته است. در گزارش از سیستم عدلی که بیشتر در برگیرنده برنامه‌های رسمی اداره بر سر کار طالبان است و رابطه آن با حقوق بشر نقد شده است.
نظر به این گزارش، در مدت سه ماه تخطی‌هایی مانند کشته شدن حداقل شش تن از شهروندان هزاره، پنج رویداد تخریب اموال به‌شمول وسایط نقلیه، خانه‌ها و محصولات زراعتی متعلق به هزاره‌ها و دست‌کم دو رویداد لت‌وکوب ساکنان هزاره در ولسوالی ارزگان خاص ثبت شده است.
این گزارش‌ها چه تاثیر دارند؟
این‌جا هفت موردی را که گزارش‌های یوناما می‌توانند بر وضعیت جاری اثرگذار باشند، یادآوری می‌کنم. این موارد جریان دادخواهی را برای ارزش‌های حقوق بشری در سطح ساختارهای منطقه‌ای و بین‌المللی استحکام می‌بخشد و روحیه فعالان حقوق بشری را تقویت می‌کند.
نخست دادخواهی جهانی
چنانکه ذکر شد، این‌گزارش‌ها به مراجع معتبر جهانی راه پیدا می‌کنند. در واقع، مفاهیم و اطلاعاتی که در این گزارش‌ها مطرح می‌شوند، تاثیر کلانی بر سیاست گذاری‌ها دارد. این گزارش‌ها سبب می‌شوند تا حقوق بشر در افغانستان در دستور کار نهادهای معتبر جهانی قرار داشته و از محور مذاکرات و برنامه‌ها برون نماند. افغانستان به عنوان کشوری که به دلیل فقر گسترده‌اش تحت حمایت‌های بین‌الملل قرار دارد، نباید از چشم جامعه جهانی بیفتد. گزارش‌هایی از این دست تاثیر خوبی در این زمینه دارد.
دوم آگهی‌بخشی
چنین گزارش‌ها شرایط و وضعیت حقوق بشر را در افغانستان روشن می‌کنند. این نوع گزارش‌ها می‌گویند که چه کسانی مسئول هستند، که‌ها متخلف‌اند و چه باید کرد تا وضعیت تغییر کند و بهبود یابد. بنابراین، این نوع گزارش‌ها خوراک خوبی برای جامعه رسانه‌ای است تا اطلاعات را برای شهروندان جهان پخش کنند.
این گزارش توسط رسانه‌های ملی و بین‌المللی استفاده می‌شوند و هر رسانه نظر به حد آزادی‌های خود از آن استفاده می‌کنند. رسانه‌های بین‌المللی که به زبان‌های رسمی کشور برنامه پخش می‌کنند، از اطلاعات این گزارش‌ها پرسش‌های جدی و دشواری را کشف و پیش‌کش می‌کنند که برای برنامه‌های ترویجی فوق‌العاده با اهمیت پنداشته می‌شود.
سوم مشروعیت داده‌ها و پرونده‌های حقوق بشری
داده‌های این گزارش‌ها زمانی مشروعیت حاصل می‌کند که محققان تحقیقات میدانی انجام دهند و پرسش‌نامه‌ها، مصاحبه‌ها، گروه‌های کاری و تخصصی را شکل دهند و اطلاعات را از میان شهروندان برون کنند. یکی از خوبی‌های یوناما این است که خود در افغانستان حضور دارد و با کابل و ولایات در هماهنگی و هم‌کاری قرار دارد. بدین‌ترتیب داده‌هایی که سبب ایجاد پرونده‌های حقوقی، ناشی از اطلاعات محلی از وضعیت حقوق بشری افغانستان می‌شوند، توسط این کارشیوه‌ها فراهم می‌شوند که برای مشروعیت این گزارش‌ها اهمیت زیاد دارد.
چهارم رابطه فعالان و مدافعان حقوق بشر با واقعیت دردناک حقوق بشری افغانستان
در دو سال پسین فعالان و مدافعان حقوق بشر در وضعیت بسیار دشوار قرار گرفتند و در داخل و خارج از کشور متواری شدند. آن‌ها دسترسی کافی به اطلاعات حقوق بشری ندارند. این روشن است که اطلاعات حقوق بشری اصلی‌ترین نیازمندی این گروه ارزش‌محور را می‌سازد. گزارش‌هایی از این دست کمک می‌کند تا فعالان و مدافعان حقوق بشر بتوانند با استفاده از اطلاعات معتبر و مشروع، دست به ایجاد نقد سازنده از وضعیت زده و گفتمان ارزشمند حقوق بشری را معنی بخشند.
پنجم میانه پژوهش و حقوق بشر
هم‌اکنون گروهی از جوانان افغانستان در کشورهای مختلف جهان مشغول آموزش در دانشگاه‌ها هستند. تعداد زیادی از این جوانان در رشته‌های حقوقی، علوم سیاسی، جامعه‌شناسی، اقتصاد، تاریخ، انسان‌شناسی و فلسفی درس می‌خوانند. گزارش‌های یوناما به زبان‌های ملی و انگلیسی پخش می‌شوند و زمینه را برای مخاطبان بیشتر فراهم می‌کند.
این گزارش‌ها برای دانشجویان عرصه‌های یادشده دانشگاهی کمک می‌کند تا پرونده‌های آموزشی خلق کنند و روش تحقیق خود را شکل دهند. این‌کار سبب می‌شود که مبحث حقوق بشر افغانستان در دانشگاه‌های جهانی رونق پیدا کند.
ششم روشنایی ماموریت جامعه مدنی
جامعه مدنی نهاد غیردولتی، غیرسیاسی و غیرانتفاعی است که هدف خود را ایجاد تشکلات شهروندی به منظور بهبود رفاه اجتماعی می‌سازد. بنابراین، حقوق بشر در واقع جوهر جامعه مدنی را می‌سازد. همین‌اکنون نهادهای مدنی افغانستان در داخل و خارج از کشور فعال هستند و روابط خوبی با هم‌دیگر برقرار کردهاند. هرچند جامعه مدنی افغانستان در دو سال اخیر ضربات شدید ساختاری و مفهومی را بر پیکر خود پذیرفت، اما چنین به نظر می‌رسد که این عنصر مهم اجتماعی در حال احیا است. گزارش‌های یوناما و سایر بازیگران مهم بین‌المللی می‌تواند نقش مهمی در احیای جامعه‌مدنی پویا و معاصر داشته باشد.
هفتم حمایت اخلاقی و تقویت روحیه فعالان حقوق بشر
واقعیت این است که پس از به‌قدرت‌رسیدن طالبان روحیه مدافعان حقوق بشر در افغانستان به شدت صدمه دید. پیگرد فکری، بازداشت، تحقیر و شکنجه برخی از فعالان حقوق بشر به ویژه فعالان حقوق زن، بر روحیه همه مدافعان حقوق بشر بی‌تاثیر نبوده است. پخش این گزارش‌ها نشانگر آن است که جامعه جهانی وضعیت حقوق بشر را زیر نظارت مستمر و پویا داشته و همیشه آن را برای مردمان و سیاست‌مداران جهان اطلاع رسانی می‌کند. این‌رویکرد سبب می‌شود که طالبان هم بدانند که به صورت جدی زیر ذره‌بین نظارتی نهادهای حقوق بشری قرار دارند. این روش بر تقویت روحیه مدافعان و فعالان حقوق بشر تاثیر کلانی دارد.
واقعیت این است که در بسیاری موارد مردم نقدهای سازنده و مشروع در مورد نقش یوناما و در مجموع جامعه جهانی ارائه می‌دهند. این نقدها در باب ماموریت سیاسی یوناما بازتاب بیشتر یافته و طرف‌داران زیادی داشته است، اما گزارش‌های حقوق بشری یوناما، گزارشگران ویژه حقوق بشر و سایر سازمان‌های جهانی را در باب افغانستان باید جدی گرفت و از آن استقبال کرد.
در هفت موردی که در بالا ذکر شد، به درستی می‌توان نیاز این نوع گزارش‌ها را درک کرد. در مجموع، ارایه چنین گزارش‌ها در سطح ملی و جهانی مفید است. اما این یک اصل روشن است که هر گزارش می‌تواند از لحاظ محتوا، ساختار، روش و تحلیل به صورت جداگانه قابل نقد باشد.
