د دغو مرستو د وېش لړۍ د دوشنبې په ورځ د افغانستان د ټولنیزې ځواکمنتیا ټولنې په همکارۍ د خوړو د نړۍوال پروګرام لهخوا د دغه ولایت په درهء صوف بالا او دواب ولسوالیو کې پیل او تراوسه هم دوام لري.
ټاکل شوې، چې په درهء صوف ولسوالۍ کې پر نولس زره او لسو کورنیو او په دواب ولسوالۍ کې پر دوه زره او څلور سوه اتیا کورنیو خوراکي توکي ووېشل شي.
په ورته وخت کې د سمنګانو ولایت یو شمېر اوسېدونکي د دغه ولایت په بېلابېلو برخو کې له مرستندویه ادارو د ورته مرستو د غځولو غوښتونکي دي.
تر دې وړاندې هم د ملګرو ملتونو د خوړو نړۍوال سازمان په څو پړاوونو کې د سمنګانو ولایت په مرکز ایبک ښار کې پر څه د پاسه پنځه زره اړمنو کورنیو خوراکي توکي وېشلي وو.
په همدې حال کې د افغانستان لپاره د سره صليب نړۍوالې کمېټې په دې وروستيو کې اعلان وکړ، چې د افغانستان نيمايي وګړي خوراکي او روغتيايي خدمتونو ته لاسرسى نهلري.
د نړۍوالو مرستو په کمېدو سره، په افغانستان کې د بشري ناورین اندېښنې هم زیاتې شوې دي.
یوه نړۍوال سازمان د ملګرو ملتونو د بشري حقونو له شورا غوښتي، چې په افغانستان کې د بشري حقونو د سرغړونو د هر اړخیزې څارنې او تعقیب لپاره زیاتې سرچینې ځانګړې کړي.
"د ساتنې لپاره د مسوولیت نړۍوال مرکز" ویلي، چې د بشري حقونو د سرغړونو شواهد باید راټول شي او عاملین یې ځواب ووایي.
دغه مرکز ویلي، چې طالبانو په تېرو دوو کلونو کې له بشري حقونو څخه په پراخه کچه سرغړونې کړې او وړاندیز یې کړی، چې د څارنې لپاره د سرچېنو پر زیاتولو سربېره دې په افغانستان کې د دغه سازمان د ځانګړي راپور ورکوونکي ماموریت پراخ شي.
د بشري حقونو دغه سازمان په ژینو کې د ملګرو ملتونو د بشري حقونو د شورا څلور پنځوسمې غونډې ته په یوه لیک کې لیکلي، چې د بشري حقونو د شورا لهخوا د یوه پرېکړه لیک صادرول به په افغانستان کې د بشري حقونو د وضعیت د څار لپاره د ملګرو ملتونو د ځانګړي راپور ورکوونکي دریځ پیاوړی کړي.
له بشري حقونو په پراخه کچه سرغړونه
نړۍوال مرکز په خپله ليکنه کې ليکلي، دوه کاله وړاندې چې طالبانو په افغانستان کې واک تر لاسه کړ، دغې ډلې د محدودو تګلارو په پلې کولو سره د ښځو او نجونو پر وړاندې جنسیتي تبعيض ته دوام ورکړی.
د دغه مرکز په خبره، دغو بندیزونو ښځې او نجونې له خپلو هغو بشري حقونو او بنسټیزو ازادیو څخه بې برخې کړي، چې په هغه کې د تګ راتګ ازادي، د بیان او عقیدې ازادي، کاري فرصتونه، په سیاسي او ټولنیزو ډګرونو کې ګډون او همداراز ښوونې او روزنې او روغتیايي خدمتونو ته لاسرسی شامل دي.
په دغه لیک کې چې د سه شنبې په ورځ د ملګرو ملتونو د بشري حقونو شورا ته استول شوی راغلي، چې طالب چارواکو په ټول افغانستان کې له بشري حقونو پراخې و سیسټماتیکې سرغړونې کړې دي.
دغه مرکز د نورو قضیو تر څنګ د تېر حکومت د دولتي چارواکو او امنیتي ځواکونو، د رسنیو د کارکوونکو او د بشري حقونو د مدافعینو د نا قانونه وژنو، خپلسرو نیولو، ځورولو او ناوړه چلند ته اشاره کړې ده.
د دغه لیک په دوام کې داعش ته د منسوبو بریدونو د تلفاتو یادونه هم شوې ده او یاد مرکز ویلي چې د ۱۴۰۰ کال د زمري له میاشتې د ۱۴۰۲ کال د غبرګولي تر نهمې پورې په افغانستان کې څه باندې درې زره و اوه سوه څلور اویا ولسي وګړو ته مرګژوبله اوښتې ده.
د دغه بنسټ په وینا د دغو بریدونو قربانیان د هزاره ټبرو په ګډون ډېری مذهبي اقلیتونه دي.
دغه مرکز همداراز د ۱۴۰۱ کال په وږي میاشت کې د ملګرو ملتونو د ځانګړي راپور ورکونکي راپور ته هم اشاره کړې، چې پکې ویل شوي و، پر قومي او مذهبي لږکیو بریدونه سیستماټیک ماهیت لري چې ښايي د بشریت ضد جرم ګڼل کېږي.
د ملګرو ملتونو ځانګړي راپور ورکوونکي د غبرګولي په میاشت کې هم راپور ورکړ چې د ښځو او نجونو په اړه د طالبانو سخت محدودیتونه کیدای شي د جنسیت پر بنسټ د ځورونې او د جنسیت د توپیر په توګه وپیژندل شي.
په امريکا کې ميشت د بشري حقونو دغه سازمان د ملګرو ملتونو د بشري حقونو له شورا څخه وغوښتل چې په خپله څلور پنځوسمه غونډه کې دې ډاډ ورکړي، په هغه پرېکړه ليک کې چې دوى يې صادروي او د طالبانو له خوا د بشري حقوقو سرغړونې غندي او په عين حال کې دا د غړو هېوادونو له خوا د دغو مقرراتو سره سم عمل کولو او د دې ډول سرغړونو لپاره د ځواب ویلو په اړتیا ټینګار کوي.
په هغه پرېکړه ليک کې چې دوى يې صادروي او د طالبانو لهخوا د بشري حقونو سرغړونې غندي او په ورته وخت کې دا د غړو هېوادونو لهخوا د دغو مقرراتو سره سم عمل کولو او د دې ډول سرغړونو لپاره د ځواب ویلو په اړتیا ټینګار کوي.
د طالبانو تر واک لاندې مرکزي بانک د افغانیو د ارزښت د لوړېدو اعلان وکړ او د چهارشنبې په ورځ یې د یو ډالر ارزښت په ۷۷ افغانۍ او ۸۶ پوله اعلان کړ. پر افغانستان د طالبانو تر واکمنۍ وروسته د نورو اسعارو پروړاندې افغانۍ هیڅکله دومره نهوه لوړه شوې.
د (وږي ۷مه) تر سه شنبې ورځې ځينو سرچینو د ډالرو د تبادلې بیه له ۸۲ افغانیو پورته ښودلې وه؛ خو د چهار شنبې په سهار د افغانیو په وړاندې د ډالرو د بیې ناڅاپي رالوېدل د تمې خلاف وو.
د افغانیو پر وړاندې د ډالرو د بیې د رالوېدو لامل لا هم روښانه نه دی او د طالبانو تر کنټرول لاندې مرکزي بانک چې د اسعارو د تبادلې رسمي بیه اعلانوي، هم په دې اړه څه نه دي ویلي.
یوشمېر اقتصادي کارپوهان وايي، د بشري مرستو په اډانه کې د لویدیځو هېوادونو د مرستو دوام، چې په اونۍ کې له څلوېښتو تر اتیا میلیونو ډالرو پورې افغانستان ته لېږل کېږي، په تېرو دوو کلونو کې د افغانیو د نسبي ارزښت ساتلو یو له اصلي لاملونو څخه ګڼل کېږي.
همدارنګه د طالبانو تر واک لاندې د مرکزي بانک رییس هدایت بدري په کندهار کې په پنځو سویل لوېدیځو ولایتونو کې د دغې ډلې له والیانو او سیمه چارواکو سره په یوې غونډه کې د افغانیو د ثبات په اړه خبرې وکړې؛ خو په دې اړه یې نور جزئیات نه دي څرګند کړي.
دغه طالب چارواکي په دې غونډه کې ټینګار وکړ، چې افغانۍ د ډېرو سیمهییزو هېوادونو د اسعارو پر وړاندې خپل ارزښت ساتلی دی.
واک ته د طالبانو له رسېدو وروسته د بهرنیو اسعارو پر راکړه ورکړه بندیز ولګول شو؛ خو په عملي توګه په بازار کې د ډېرو توکو بیې د ډالر پر وړاندې د افغانیو د ارزښت له مخې ټاکل کېږي او په ډېرو سویلي او ختیځو ولایتونو کې په پاکستانۍ کلدارو او په ځینو لویدیځو سیمو کې په ایراني تومانو راکړه ورکړه کېږي.
خو د طالبانو د مرکزي بانک رییس په دې غونډه کې وويل:« تر راتلونکو دوه نيمو مياشتو پورې به په سویل لويديځه حوزه کې په افغانیو راکړه ورکړه عامه شي او له دې وروسته څوک نه شي کولاى چې په سوداګریزو راکړو ورکړو کې د ګاونډیو هېوادونو اسعار وکاروي.»
د طالبانو تر کنټرول لاندې مرکزي بانک اعلان وکړ، چې د غویي په میاشت کې د پيسو د پړسوب یا انفلاسیون منځنۍ کچه منفي ۶،۵۲ سلنې ته رسېدلې ده.
د دغه بانک د خبر له مخې، په روانه میاشت کې د خوراکي توکو پر وړاندې د پولي انفلاسیون کچه منفي ۱۱،۱۶ سلنه او د غیر خوراکي توکو پر وړاندې منفي ۰،۹۴ سلنه وه.
د نړۍوال جنايي عدالت لپاره د امریکا استازې وايي، که سراج الدین حقاني اوس هم د امریکا په مطلوب لېست کې وي، د هغه د نیولو په سر ۱۰میلیونه ډالره انعام په خپل ځای پاتې دی. حقاني په افغانستان کې په ځینو خونړیو ترهرګریزو بریدونو کې په لاس لرلو تورن دی.
بث وان شاک د سې شنبې پ ورځ په یوه خبري کنفرانس کې د افغانستان انټرنشنل د خبریال د یوې پوښتنې په ځواب کې وویل: «که د هغه (حقاني) په نیولو کې لا هم هغه انعام په خپل حال پاتې وي؛ نو هغه څوک چې د هغه په اړه معلومات ورکړي او هغه (حقاني) ونيول شي. عدالت ته وړاندې شي، نو د هغه د کره معلوماتو په بدل کې به هغه کس دا انعام ترلاسه کړي.»
که څه هم د طالبانو په وړاندې د امریکا دریځ اوس نرم او سولهییز دی؛ خو د طالبانو د کورنیو چارو د وزیر نوم لا هم د امریکا د فدرالي پولیسو له لوري د مطلوبو خطرناکو کسانو په لیست کې دی او دغه اداره د هغه د نیولو په اړه د معلوماتو ورکولو په بدل کې ۱۰ میلیونه ډالره جایزه ورکوي.
د راپورونو له مخې، اېف بي ای وروسته له هغه د د نیولو پر سر انعام له پنځو میلیونو ډالرو څخه لس میلیونه ډالرو ته لوړ کړ، چې هغه د طالبانو د کورنیو چارو وزیر وټاکل شو.
مېرمن وان شاک وويل، امريکا د ترهګریزو کړنو د ترسره کوونکو خطرناکو کسانو د پېژندلو او محاکمه کولو په بدل کې يو شمېر انعامونه ټاکلي دي.
هغې زیاته کړه، چې داسې پروګرامونه «موږ ته اجازه راکوي چې د معلوماتو لپاره انعامونه وټاکو یا یې ورکړو او د نړۍ په کچه داسې کسان ونیسو او په نړۍوالو حقوقي محکمو کې يې عدالت ته وړاندې کړو.»
سراج الدين حقاني
د افغانستان د پخواني حکومت او د هغه د نړۍوالو ملاتړو پر ضد د طالبانو د شل کلنې جګړې پر مهال د سراج الدین حقاني په مشرۍ حقاني شبکه په افغانستان او په ځانګړې توګه په پلازمېنه کابل کې د یوشمېر خونړیو ترهرګریزو بریدونو تر شا وه.
د ۱۳۹۶ کال غبرګولی، په کابل کې د حقاني شبکې اړوند ځانمرګي برید شاوخوا ۱۵۰ کسان ووژل او ۴۰۰ نور یې ټپیان کړل.
سراج الدین حقاني په ۱۴۰۰ کال کې د افغانستان په سوېل کندهار ښار په یوه غونډه کې ومنله، چې یوازې په تېره یوه نیمه لسیزه کې د ده د ډلې ۱۰۵۰ غړو ځانمرګي بریدونه کړي دي.
په همدې کال کې د حقاني شبکې مشر د هغو طالبانو له کورنیو سره چې په تېرو کلونو کې یې ځانمرګي بریدونه کړي وو د کابل په کانټیننټل هوټل کې وکتل او په خپلو خبرو کې یې هغوی د "هېواد اتلان" وبلل او مننه یې ترې وکړه.
د پاکستان د موقت حکومت د بهرنیو چارو وزیر جلیل عباس جیلاني ویلي، طالبانو یوشمېر هغه کسان نیولي چې په پاکستان کې یې په ترهګریزو بریدونو کې لاس درلود. هغه زیاته کړه، چې طالبانو د مشکوکو کسانو د نیولو په اړه پاکستاني چارواکو ته خبر ورکړی دی.
دغه پاکستاني چارواکي د مشکوکو کسانو د هویت او له پاکستاني طالبانو او نورو وسلهوالو ډلو سره د تړاو په اړه معلومات نه دي ورکړي.
له پاکستاني طالبانو سره د اسلام اباد د خبرو له ناکامېدو سره په پاکستان کې ځانمرګي بریدونه، چاودنې او د امنیتي ځواکونو وژنې زیاتې شوې دي.
د دغو بریدونو پړه تر ډېره پاکستاني طالبانو یا هغې ته نږدې ډلو منلې ده.
له هغه وروسته د پاکستان ملکي او پوځي چارواکو پر افغان طالبانو تور پورې کړی و، چې پاکستاني طالبانو ته پټنځایونه ورکوي، له همدې امله یې نیوکې پرې کولې او له افغانستانه یې د هغوی د اېستلو غوښتنه کوله.
د پاکستان د نیوکو په ځواب کې افغان طالبانو پر پاکستان تور لګاوه، چې دغه هېواد د خپلو مخالفانو د ستونزې په حل کې پاتې راغلی او پر ځای یې دغه ډله ملامتوي.
په ترهګریزو بريدونو کې د لاس لرونکو مشکوکو کسانو د نيولو خبر د پاکستاني چارواکو هغه څرګندونې تاييدوي، چې د دوی په وينا وسلهوال له افغانستانه د تروريستي بريدونو د ترسره کولو لپاره پاکستان ته راځي.
د طالبانو د بهرنیو چارو وزیر (د وږي په اتمه) په کابل کې د دغې ډلې د پلوي عالمانو په ناسته کې، د پراخ بنسټه حکومت ملاتړو هېوادونو ته وویل: «زموږ په زندانونو کې هومره بندیان نه شته لکه هومره چې تاسې یې اعداموئ.»
امیرخان متقي دغو هېوادونو ته د کنایې په ډول وویل: ایا تاسو پراخ بنسټه حکومتونه لرئ؟
هغه زیاته کړه: «ستاسو په هېوادونو کې زرګونه کسان تري تم شوي؛ خو هېڅوک یې د پوښتنې جرائت نه لري.»
د طالبانو د بهرنیو چارو وزیر د هېڅ یو هېواد نوم وانهخیست؛ خو د ایران جمهوري اسلامي دولت یو له هغو هېوادونو څخه دی، چې د خپلو مخالفینو د تري تم کولو او د هغوی پر اعدامولو تورن دی او له طالبانو یې په وار، وار غوښتي چې پراخ بنسټه حکومت دې جوړ کړي.
د ایران د بهرنیو چارو وزیر حسین امیرعبداللهیان د ۱۴۰۲ کال د وري په میاشت کې د ازبکستان په سمرقند کې د افغانستان د ګاونډیو هېوادونو په غونډه کې له امیر خان متقي سره لیدلي و.
امیرعبداللهیان د طالبانو د بهرنیو چارو وزیر ته په دغې لېدنه کې ویلي و: «ښاغلی ملا متقي! دغه یوویشت میاشتې کېږي، چې موږ د پراخ بنسټه دولت ته په تمه یو.»
له ایران پرته نړۍوالې ټولنې هم په وار، وار له طالبانو غوښتي، چې پراخ بنسټه حکومت دې جوړ کړي.
له دې سره، سره امیرخان متقي په خپلې وینا کې، د طالبانو د نظام څرنګوالی یوه کورنۍ مسله یاده کړه او له هېوادونو یې وغوښتل، چې د دغې ډلې په کورنیو چارو کې لاسوهنه و نه کړي.
