په کابل کې د چین د سفارت سرپرست باو شوهوي د طالبانو سرې میاشتې ټولنې رییس شهابالدین دلاور سره لیدنه کې د دغه هېواد د سره صلیب له خوا د ختیځو ولایتونو زلزلهځپلو لپاره ۲۰۰ زره ډالره بېړنۍ مرسته وسپارله.
د طالبانو سرې میاشتې وویل چې د چین سفیر شوهوي ډاډ ورکړ، چې د چین حکومت به ډېر ژر له زلزلهځپلو کورنیو سره ۷ میلیونه ډالر نوره مرسته هم وکړي.
د نوموړي په وینا، دغه مرستې د بېړنیو اړتیاوو تر څنګ د اغېزمنو سیمو د خلکو د ژوند د ښه کېدو لپاره ځانګړې شوې دي.
د طالبانو تر کنټرول لاندې رسنیو راپور ورکړی، چې د ننګرهار په درهنور کې د تېرې شپې او نن سهار د زلزلې له امله د ښځو او ماشومانو په ګډون ۲۲ کسان ټپیان شوي دي. تېره شپه په کونړ او لغمان کې هم یوې بلې زلزلې ۲۳ کسان ټپیان کړي دي.
د پنجشنبې په شپه د ریښتر په کچه ۵.۶ درجې زلزلې او د جمعې په سهار د ریښتر په کچه ۵.۲ درجې زلزلې د افغانستان په ختیځ کې ځینې برخې ولړزولې.
د طالبانو د عامې روغتیا ریاست امبولانسونه او روغتیایي ډلې یادو ولایتونو ته استول شوې او د ټپیانو درملنه یې پیل کړې ده.
طالبانو ته نږدې حریت راډیو په ننګرهار کې د دغې ډلې د عامې روغتیا ریاست په حواله د ټپیانو وضعیت ښه بللی دی.
د افغانستان په ختیځ کې د پرلهپسې زلزلو وروسته چې له ۲۲۰۰ څخه ډېر کسان یې مړه کړل، د شپې دوو نورو زورورو ټکانونو یو وار بیا دغه سیمې ولړزولې.
د افغانستان په ختیځ کې له زورورې زلزلې وروسته د کونړ، ننګرهار او لغمان په ځینو سیمو کې د سختې وېرې او رواني فشار له امله د یو شمېر مېندو شېدې کمې او یا هم بیخي وچې شوې دي. دغه وضعیت د هغو ماشومانو لپاره چې د مور په شېدو تغذیه کېږي، د جدي اندېښنې وړ دی.
سیمهییزو سرچینو افغانستان انټرنشنل-پښتو ته ویلي، چې مرکز اسعداباد، خاص کونړ، نرنګ، سرکاڼو، شیګل وټهپور، ماڼوګی او چپه دره هغه ولسوالۍ دي چې ښځې پهکې له رواني فشارونو او وېرې له امله سختې اغېزمنې شوې دي. دغه وضعیت د دې لامل شوی، چې شېدې ورکوونکې مېرمنې نهشي کولای خپلو ماشومانو ته شېدې ورکړي.
روغتیاپالان وایي، کله چې ښځې له سختو طبیعي پېښو، وېرو او رواني ټکانونو سره مخامخ کېږي؛ د بدن هورموني سېستم سخت اغېزمنېږي او په پایله کې د هغوی د شېدو تولید ورسره کمېږي. د روغتیاپالانو په وینا؛ دغه مېرمنې د فزیکي ملاتړ ترڅنګ رواني ملاتړ او پاملرنې ته هم اړتیا لري.
یوه روغتیاپاله چې د کونړ په یوه ځايي کلینیک کې د ښځو او ماشومانو درملنه کوي، وايي: «په تېرو څو ورځو کې ډېرې داسې مېندې موږ ته راغلې دي، چې وايي شېدې یې وچې شوې دي. دا یوه طبیعي موضوع ده، ځکه چې د وېرې او فشار له امله د ښځې بدن هورمون بدلېږي.»
همداراز دغه روغتیاپاله د امکاناتو له نشتوالي شکایت کوي او زیاتوي، چې دا ډېره لویه ننګونه ده. هغې افغانستان انټرنشنل-پښتو ته وویل: «موږ ډېر لږ امکانات لرو. د رواني ملاتړ لپاره هېڅ پروګرام نهشته. د ښځو لپاره ښځینه ارواپوهانې بیخي نهلرو؛ یوازې څو قابلهګانې او نرسانې دي. دا حالت زموږ لپاره لویه ننګونه ده.»
په ډېرو هېوادونو کې د طبیعي پېښو او ناورینونو له امله اغېزمنو خلکو ته د رواني ملاتړ ځانګړي پروګرامونه جوړېږي او د ارواپوهانو ډلې د مرستې لپاره سیمو ته استول کېږي. دغه ملاتړ نه یوازې د ښځو؛ بلکې د ټولو اغېزمنو کسانو د رواني او ټولنیز ټیکاو لپاره ډېر مهم بلل کېږي.
په کونړ او د افغانستان په نورو سیمو کې د روغتیايي اسانتیاوو کمښت او د متخصصو ښځینه ارواپوهانو نشتوالي دغه ستونزه نوره هم پېچلې کړې ده. د افغانستان انټرنشنل-پښتو د روغتیايي سرچینو څخه د ترلاسهشویو معلوماتو لهمخې؛ په ځینو ولسوالیو کې ښځینه روغتیاپالانې د ګوتو په شمېر دي او د ښځینه ارواپوهانو حضور بیا چې وکړای شي اغېزمنو ښځو ته رواني ملاتړ وړاندې کړي، تر ډېره بریده ناشونی ښکاري.
ارواپوه محمد (مستعار نوم) وایي، د زلزلې د اغېزو تر څنګ، د رواني ملاتړ نشتوالی د ښځو او ماشومانو ژوند له جدي ګواښونو سره مخ کوي. د هغه په باور، اړینه ده چې د نړۍوالو مرستندویه بنسټونو او روغتیايي ادارو لهخوا د رواني او ټولنیز ملاتړ لپاره ځانګړې پروژې پیل شي؛ څو د مېندو او ماشومانو د ژوند خوندیتوب تضمین شي.
د روغتیايي کارکوونکو په وینا؛ رواني ملاتړ د دغه ښځو لپاره ډېر اړین دی ځکه چې یوازې درمل یا خوراکي توکي د ستونزې بشپړه درملنه نهشي کولای. د هغوی په باور، له نړۍوالو مرستندویه ادارو سره همغږي او د ارواپوهانو لېږل د حل یوازینۍ لاره ده.
د کونړ اوسېدونکي وایي، زلزلې یوازې د خلکو کورونه او شتمنۍ نه؛ بلکې د هغوی ذهني او رواني وضعیت هم سخت اغېزمن کړی دی. که د مېندو او ماشومانو د ملاتړ لپاره بېړني ګامونه پورته نه شي، د هغوی روغتیا به له لا ډېرو ستونزو سره مخ شي. دوی له نړۍوالو بنسټونو او طالبانو غوښتنه کوي، چې د کونړ زلزلهځپلو ته ځانګړې رواني او روغتیايي مرستې برابرې کړي؛ څو د مېندو او ماشومانو ژوند له جدي ګواښه وژغورل شي.
د هېواد په ختیځ، په ځانګړې توګه کونړ کې پرلهپسې زلزلې د ښځو ترڅنګ ماشومان هم سخت ځپلي دي. تازه د ماشومانو د ژغورنې ادارې (Save the Children) ویلي، د افغانستان په ختیځ کې په پرلهپسې توګه د زلزلو جټکو هغه ماشومان سخت وېرولي چې په وروستۍ خونړۍ زلزله کې یې خپلې مېندې او پلرونه له لاسه ورکړي دي. دغه زلزله په تېرو ۳۰ کلونو کې بېسارې وه او د مړو شمېر یې ۲۲۰۰ څخه هم لوړ شوی دی.
د ملګرو ملتونو د معلوماتو لهمخې، له ۲۶۰ زرو ډېر ماشومان د یادې زلزلې له امله اغېزمن شوي او د شاوخوا ۲۸۰ ماشومانو مېندې او پلرونه په کې مړه شوي دي. همداراز له ۵ زرو ډېر کورونه نړېدلي او زرګونه کورنۍ اړې شوې، چې په خېمو یا هم تر شنه اسمان لاندې ژوند تېر کړي.
د افغانستان په ختیځ کې له زورورې زلزلې وروسته د کونړ، ننګرهار او لغمان په ځینو سیمو کې د سختې وېرې او رواني فشار له امله د یو شمېر مېندو شېدې کمې او یا هم بیخي وچې شوې دي. دغه وضعیت د هغو ماشومانو لپاره چې د مور په شېدو تغذیه کېږي، د جدي اندېښنې وړ دی.
سیمهییزو سرچینو افغانستان انټرنشنل-پښتو ته ویلي، چې مرکز اسعداباد، خاص کونړ، نرنګ، سرکاڼو، شیګل وټهپور، ماڼوګی او چپه دره هغه ولسوالۍ دي چې ښځې پهکې له رواني فشارونو او وېرې له امله سختې اغېزمنې شوې دي. دغه وضعیت د دې لامل شوی، چې شېدې ورکوونکې مېرمنې نهشي کولای خپلو ماشومانو ته شېدې ورکړي.
روغتیاپالان وایي، کله چې ښځې له سختو طبیعي پېښو، وېرو او رواني ټکانونو سره مخامخ کېږي؛ د بدن هورموني سېستم سخت اغېزمنېږي او په پایله کې د هغوی د شېدو تولید ورسره کمېږي. د روغتیاپالانو په وینا؛ دغه مېرمنې د فزیکي ملاتړ ترڅنګ رواني ملاتړ او پاملرنې ته هم اړتیا لري.
یوه روغتیاپاله چې د کونړ په یوه ځايي کلینیک کې د ښځو او ماشومانو درملنه کوي، وايي: «په تېرو څو ورځو کې ډېرې داسې مېندې موږ ته راغلې دي، چې وايي شېدې یې وچې شوې دي. دا یوه طبیعي موضوع ده، ځکه چې د وېرې او فشار له امله د ښځې بدن هورمون بدلېږي.»
همداراز دغه روغتیاپاله د امکاناتو له نشتوالي شکایت کوي او زیاتوي، چې دا ډېره لویه ننګونه ده. هغې افغانستان انټرنشنل-پښتو ته وویل: «موږ ډېر لږ امکانات لرو. د رواني ملاتړ لپاره هېڅ پروګرام نهشته. د ښځو لپاره ښځینه ارواپوهانې بیخي نهلرو؛ یوازې څو قابلهګانې او نرسانې دي. دا حالت زموږ لپاره لویه ننګونه ده.»
په ډېرو هېوادونو کې د طبیعي پېښو او ناورینونو له امله اغېزمنو خلکو ته د رواني ملاتړ ځانګړي پروګرامونه جوړېږي او د ارواپوهانو ډلې د مرستې لپاره سیمو ته استول کېږي. دغه ملاتړ نه یوازې د ښځو؛ بلکې د ټولو اغېزمنو کسانو د رواني او ټولنیز ټیکاو لپاره ډېر مهم بلل کېږي.
په کونړ او د افغانستان په نورو سیمو کې د روغتیايي اسانتیاوو کمښت او د متخصصو ښځینه ارواپوهانو نشتوالي دغه ستونزه نوره هم پېچلې کړې ده. د افغانستان انټرنشنل-پښتو د روغتیايي سرچینو څخه د ترلاسهشویو معلوماتو لهمخې؛ په ځینو ولسوالیو کې ښځینه روغتیاپالانې د ګوتو په شمېر دي او د ښځینه ارواپوهانو حضور بیا چې وکړای شي اغېزمنو ښځو ته رواني ملاتړ وړاندې کړي، تر ډېره بریده ناشونی ښکاري.
ارواپوه محمد (مستعار نوم) وایي، د زلزلې د اغېزو تر څنګ، د رواني ملاتړ نشتوالی د ښځو او ماشومانو ژوند له جدي ګواښونو سره مخ کوي. د هغه په باور، اړینه ده چې د نړۍوالو مرستندویه بنسټونو او روغتیايي ادارو لهخوا د رواني او ټولنیز ملاتړ لپاره ځانګړې پروژې پیل شي؛ څو د مېندو او ماشومانو د ژوند خوندیتوب تضمین شي.
د روغتیايي کارکوونکو په وینا؛ رواني ملاتړ د دغه ښځو لپاره ډېر اړین دی ځکه چې یوازې درمل یا خوراکي توکي د ستونزې بشپړه درملنه نهشي کولای. د هغوی په باور، له نړۍوالو مرستندویه ادارو سره همغږي او د ارواپوهانو لېږل د حل یوازینۍ لاره ده.
د کونړ اوسېدونکي وایي، زلزلې یوازې د خلکو کورونه او شتمنۍ نه؛ بلکې د هغوی ذهني او رواني وضعیت هم سخت اغېزمن کړی دی. که د مېندو او ماشومانو د ملاتړ لپاره بېړني ګامونه پورته نه شي، د هغوی روغتیا به له لا ډېرو ستونزو سره مخ شي. دوی له نړۍوالو بنسټونو او طالبانو غوښتنه کوي، چې د کونړ زلزلهځپلو ته ځانګړې رواني او روغتیايي مرستې برابرې کړي؛ څو د مېندو او ماشومانو ژوند له جدي ګواښه وژغورل شي.
د هېواد په ختیځ، په ځانګړې توګه کونړ کې پرلهپسې زلزلې د ښځو ترڅنګ ماشومان هم سخت ځپلي دي. تازه د ماشومانو د ژغورنې ادارې (Save the Children) ویلي، د افغانستان په ختیځ کې په پرلهپسې توګه د زلزلو جټکو هغه ماشومان سخت وېرولي چې په وروستۍ خونړۍ زلزله کې یې خپلې مېندې او پلرونه له لاسه ورکړي دي. دغه زلزله په تېرو ۳۰ کلونو کې بېسارې وه او د مړو شمېر یې ۲۲۰۰ څخه هم لوړ شوی دی.
د ملګرو ملتونو د معلوماتو لهمخې، له ۲۶۰ زرو ډېر ماشومان د یادې زلزلې له امله اغېزمن شوي او د شاوخوا ۲۸۰ ماشومانو مېندې او پلرونه په کې مړه شوي دي. همداراز له ۵ زرو ډېر کورونه نړېدلي او زرګونه کورنۍ اړې شوې، چې په خېمو یا هم تر شنه اسمان لاندې ژوند تېر کړي.
د افغانستان ختیځ کې د وروستۍ مرګونې زلزلې له امله رامنځته شوی انساني ناورین یو ځل بیا ښکاره کړه، چې نړۍوالو بندیزونو د دغه هېواد اقتصاد ته جدي ګواښونه پېښ کړي او د مالي مرستو د ترسراوي لارې یې هم تړلې دي.
ډیپلوماټ مجله په یو تازه خپاره کړي راپور کې وایي، دغه کړکېچ یوازې د طبیعي پېښو او یا د طالبانو د محدودیتونو پایله نه ده؛ بلکې د نړۍوالو فشارونو مستقیمه پایله هم ګڼل کېږي.
د افغان ښځو ډلې چې پهکې ډاکټرانې، روغتیاپالانې او رضاکارانې شاملې دي، سره له دې چې طالبانو یې پر زدهکړو او کار بندیزونه لګولي، د زلزلهځپلو د مرستې لپاره را مخکې شوې دي. دوی هڅه کوي، چې په دې لړ کې ښځو او ماشومانو ته خدمتونه وړاندې کړي. پر همدې ښځو د طالبانو د سختو بندیزونو او محدودیتونو له کبله نړۍوالو له افغانستان څخه مخ اړولی دی.
ډېری افغانانو خبرداری ورکړی، که د نجونو پر زدهکړو بندیزونه همداسې دوام وکړي؛ نو ښايي دا د مسلکي او لوستو ښځو وروستی نسل وي. راپور کې راغلي، په کونړ کې زلزلهځپلي د خېمو، څښاک اوبو او بېړنیو روغتیایي خدمتونو په تمه دي؛ خو د طالبانو حکومت چې د بندیزونو او د ناسم اقتصادي وضعیت ښکار دی، د دغه ناورین د سم مدیریت توان نهلري.
نړۍوالو سازمانونو خبرداری ورکړی، چې زرګونه ماشومان له جدي ګواښ سره مخ دي. د ماشومانو د ملاتړ ادارې یونېسف ویلي، ماشومان ډېر زیان منونکي دي. د طالبانو له بیا ځل واکمنېدو وروسته افغانستان له سیاسي او اقتصادي انزوا سره مخ شو. پرمختیایي مرستې بندې شوې، زېرمتونونه کنګل شول او نړۍوال بانکونه هم شاته شوي دي. په دې بهیر کې یوازې امریکا له ۱.۸ مېلیارد ډالرو زیاته ژمنه شوې مرسته ودروله. د ملګرو ملتونو امنیت شورا په ډسمبر میاشت کې د افغانستان په تړاو د یوه پرېکړه لیک له لارې ځینې بشري معافیتونه تصویب کړل؛ خو په عمل کې ډېر بدلون رانغی. د مرستو ادارې وایي، د پېسو لېږد یا د طبي وسایلو پېر کله ناکله په میاشتو ځنډېږي.
دا په داسې حال کې ده، چې د ترکیې د ۲۰۲۳کال زلزلې پر مهال له ۹۰ زیاتو هېوادونو د ژغورنې ډلې او مېلیونونه ډالر بېړنۍ مرستې واستولې. پرتله څرګنده ده؛ افغانستان، چې بېوزلی او جګړهځپلی هېواد دی، د ترکیې په څېر د ناټو غړي هېواد په شان یې مرسته ترلاسه نه شوه کړای.
کارپوهان ټینګار کوي، چې پراخ بندیزونه ډېره کمه پایله ورکوي او ډېری وخت یې اصلي بار پر عامو خلکو لوېږي؛ نه پر واکمنانو. ډیپلوماټ مجله لیکي، نن په افغانستان کې مېلیونونه کسان مرستې ته اړتیا لري، ۹۷ سلنه وګړي له فقر سره مخ دي چې له امله یې ماشومان او ښځې ډېرې اغېزمنېږي.
څارونکي خبرداری ورکوي، چې د اوسني حالت دوام نه یوازې یو بشري ناورین دی؛ بلکې د سیمې د ټیکاو لپاره هم ګواښ دی، ځکه افراطي ډلې لکه داعش کولای شي د ځوانانو له نهیلۍ ګټه پورته کړي.
د ماشومانو د ژغورنې ادارې (Save the Children) ویلي، د افغانستان په ختیځ کې په پرلهپسې توګه د زلزلو جټکو هغه ماشومان سخت وېرولي چې په وروستۍ خونړۍ زلزله کې یې خپلې مېندې او پلرونه له لاسه ورکړي دي. دغه زلزله په تېرو ۳۰کلونو کې بېسارې وه او د مړو شمېر یې ۲۲۰۰ څخه هم لوړ شوی دی.
له زلزلې وروسته څلورمه ورځ ده؛ خو د افغانستان په ختیځ کې وروستۍ جټکې لا هم دوام لري او په پرلهپسې توګه خلک د زلزلو دوام تجربه کوي. همدا تېرو ۲۴ساعتونو کې څو ځله زلزلې شوې دې، چې د کونړ د زلزله ځپلې سیمې تر څنګ د افغانستان په ختیځ کې یې د شدت کچه تر نورو سیمو ډېره وه.
د ملګرو ملتونو په وینا؛ له ۲۶۰زرو زیات ماشومان د دغه زلزلې له امله اغېزمن شوي او د شاوخوا ۲۸۰ ماشومانو مېندې او پلرونه په کې مړه شوي دي. همدارنګه له ۵ زرو ډېر کورونه نړېدلي او زرګونه کورنۍ اړې شوې، چې په خېمو یا هم تر شنه اسمان لاندې ژوند تېر کړي. د یاد سازمان په وینا؛ ځینو ماشومانو ان د ځانونو د خوندیتوب لپاره د خوراکي توکو له کڅوړو ځانونو ته بسترونه جوړ کړي دي.
د الفت په نوم د دوو ماشومانو مور چې له زلزلې څخه ژوندۍ پاتې شوې، د ماشومانو د ژغورنې نړۍوالې موسسې ته ویلي: «زه هېڅ نه شم کولای، ځکه زموږ هېڅ شی پاتې نه دي. هر څه مو له خاورو سره خاورې شول. زموږ ګاونډ کې داسې کورنۍ هم شته، چې ۱۱کسان یې مړه شوي، د یوې بلې کورنۍ ۱۵ کسان مړه دي او داسې ډېرې کورنۍ شته».
دغه نړۍوال سازمان خبر ورکړی، چې په کونړ کې یې د ماشومانو د رواني روغتیا لپاره یو روغتیایي کمپ هم فعاله کړی؛ څو د زلزلې په ناورین کې د دوی د ځپل شوي رواني حالت درملنه وکړي. همدا راز دغه چاره د ماشومانو مېندو او پلرونو ته فرصت ورکوي؛ څو په اسانه توګه د بشري مرستو د ترلاسه کولو لپاره نوم لیکنه وکړي او د خپلو ورکو شویو عزیزانو په لټه پسې هم ووځي.
د ماشوم ژغورنې دې موسسې زیاته کړې، سره له دې چې د کونړ په دیوه ګل درې او مزار درې کې د زلزلې له امله پلې لارې بندې دي؛ خو د دوی کاري ډلو له دې ننګوونو سره سره بیا هم د روغتیایي مرستو، د څښاک اوبو او او ګرځنده تشنابونو د برابرولو لپاره خپلې هڅې دوامداره ساتلې دي.
په افغانستان کې د ماشوم ژغورنې نړۍوالې ادارې د پروګرامونو او د حق غوښتنې مشره سمیرا سید رحمان وایي: «کورونه ویجاړ شوي، ماشومانو خپل خواږه ملګري او خپلوان دې زلزله کې بایللي او ځینې ټپیان دي. د زلزلې وروستۍ جټکې دوی ته هغه شېبې بېرته ور یادوي. په کونړ کې مې چې هره کورنۍ لیده حتمي یې د کورنۍ غړي له لاسه ورکړي وو او دا حالت د ماشومانو تر ټولو وېروونکی وضعیت دی».
د افغانستان ختیځ او شمالختیځ په وروستیو لسیزو کې څو ځلې د مرګونو زلزلو شاهد پاتې شوی. په ۱۹۹۸ کال کې یوازې په تخار ولایت کې یوې زلزلې تر څلور زرو زیات کسان مړه کړل. سږ کال هم شاوخوا ۲۳ مېلیونه تنه – چې د افغانستان نیمایي وګړي کېږي بشري مرستو ته اړ دي.
