د ماشومانو د ژغورنې ادارې (Save the Children) ویلي، د افغانستان په ختیځ کې په پرلهپسې توګه د زلزلو جټکو هغه ماشومان سخت وېرولي چې په وروستۍ خونړۍ زلزله کې یې خپلې مېندې او پلرونه له لاسه ورکړي دي. دغه زلزله په تېرو ۳۰کلونو کې بېسارې وه او د مړو شمېر یې ۲۲۰۰ څخه هم لوړ شوی دی.
له زلزلې وروسته څلورمه ورځ ده؛ خو د افغانستان په ختیځ کې وروستۍ جټکې لا هم دوام لري او په پرلهپسې توګه خلک د زلزلو دوام تجربه کوي. همدا تېرو ۲۴ساعتونو کې څو ځله زلزلې شوې دې، چې د کونړ د زلزله ځپلې سیمې تر څنګ د افغانستان په ختیځ کې یې د شدت کچه تر نورو سیمو ډېره وه.
د ملګرو ملتونو په وینا؛ له ۲۶۰زرو زیات ماشومان د دغه زلزلې له امله اغېزمن شوي او د شاوخوا ۲۸۰ ماشومانو مېندې او پلرونه په کې مړه شوي دي. همدارنګه له ۵ زرو ډېر کورونه نړېدلي او زرګونه کورنۍ اړې شوې، چې په خېمو یا هم تر شنه اسمان لاندې ژوند تېر کړي. د یاد سازمان په وینا؛ ځینو ماشومانو ان د ځانونو د خوندیتوب لپاره د خوراکي توکو له کڅوړو ځانونو ته بسترونه جوړ کړي دي.
د الفت په نوم د دوو ماشومانو مور چې له زلزلې څخه ژوندۍ پاتې شوې، د ماشومانو د ژغورنې نړۍوالې موسسې ته ویلي: «زه هېڅ نه شم کولای، ځکه زموږ هېڅ شی پاتې نه دي. هر څه مو له خاورو سره خاورې شول. زموږ ګاونډ کې داسې کورنۍ هم شته، چې ۱۱کسان یې مړه شوي، د یوې بلې کورنۍ ۱۵ کسان مړه دي او داسې ډېرې کورنۍ شته».
دغه نړۍوال سازمان خبر ورکړی، چې په کونړ کې یې د ماشومانو د رواني روغتیا لپاره یو روغتیایي کمپ هم فعاله کړی؛ څو د زلزلې په ناورین کې د دوی د ځپل شوي رواني حالت درملنه وکړي. همدا راز دغه چاره د ماشومانو مېندو او پلرونو ته فرصت ورکوي؛ څو په اسانه توګه د بشري مرستو د ترلاسه کولو لپاره نوم لیکنه وکړي او د خپلو ورکو شویو عزیزانو په لټه پسې هم ووځي.
د ماشوم ژغورنې دې موسسې زیاته کړې، سره له دې چې د کونړ په دیوه ګل درې او مزار درې کې د زلزلې له امله پلې لارې بندې دي؛ خو د دوی کاري ډلو له دې ننګوونو سره سره بیا هم د روغتیایي مرستو، د څښاک اوبو او او ګرځنده تشنابونو د برابرولو لپاره خپلې هڅې دوامداره ساتلې دي.
په افغانستان کې د ماشوم ژغورنې نړۍوالې ادارې د پروګرامونو او د حق غوښتنې مشره سمیرا سید رحمان وایي: «کورونه ویجاړ شوي، ماشومانو خپل خواږه ملګري او خپلوان دې زلزله کې بایللي او ځینې ټپیان دي. د زلزلې وروستۍ جټکې دوی ته هغه شېبې بېرته ور یادوي. په کونړ کې مې چې هره کورنۍ لیده حتمي یې د کورنۍ غړي له لاسه ورکړي وو او دا حالت د ماشومانو تر ټولو وېروونکی وضعیت دی».
د افغانستان ختیځ او شمالختیځ په وروستیو لسیزو کې څو ځلې د مرګونو زلزلو شاهد پاتې شوی. په ۱۹۹۸ کال کې یوازې په تخار ولایت کې یوې زلزلې تر څلور زرو زیات کسان مړه کړل. سږ کال هم شاوخوا ۲۳ مېلیونه تنه – چې د افغانستان نیمایي وګړي کېږي بشري مرستو ته اړ دي.
ځمکپوهان وايي، چې د افغانستان لاندې ځمکه د اسیايي او یوریشیایي تختو د یو بل سره د ټکر له امله د نورو هېوادونو په پرتله ډېرې زلزلې رامنځته کوي. ځینې له دې زلزلې څخه د شدت له لوړې درجې برخمنې دي او ډېر شمېر انساني او مالي زیانونه رامنځته کوي.
د نړۍوالو رسنیو د راپورونو له مخې، د کونړ له تازه زلزلې وړاندې په تېره لسیزه کې په افغانستان کې د څلورو زلزلو له امله له ۷۰۰۰ څخه ډېر کسان مړه شوي دي. د کونړ او د ختیځ افغانستان په نورو ولایتونو کې د زلزلې د قربانیانو شمېر له یو نیم زره زیات دي او ټپیان هم په زرګونو کې دي.
د دې احتمال شته، چې دغه شمېره نوره هم زیاته شي، ځکه چې د لوړو غرونو لرې پرتو سیمو ته موټر نه شي ورتلی او معلومات په ځنډ سره رارسېږي. په تېرو څو کلونو کې د سېلابونو شمېر او کچه هم زیاته شوې، چې هېوادوالو ته یې انساني او مالي زیانونه پېښ کړي دي.
د اقلیم د بدلون له امله د بارانونو د ورښت ترتیب هم بدل شوی دی. ورښت اوس د پخوا په څېر یوازې د کال د اوړي او ژمي ځانګړو میاشتو پورې محدود نه دی، بلکې ناڅاپي او په داسې ورځو کېږي چې خلک ورته چمتووالی نه لري. کله چې د غرونو پر سر پرتې واورې او برف کوچونه له بارانونو سره ګډ شي، له دې څخه لوی سېلابونه رامنځته کېږي.
خو د طبیعي پېښو په اړه په دوه ټکو پوهېدل اړین دي. لومړی، طبیعي پېښو ته دغه نوم ځکه کارول کېږي، چې د دې پېښو راتګ د انسان په لاس کې نه دی، بلکې د طبیعت له خوا رامنځته کېږي. خو اوس علم او تجربې دا څرګنده کړې، چې د طبیعي پېښو په رامنځته کېدو کې د انسانانو اعمال هم رول لري. د بېلګې په توګه، په اقلیم کې د کاربن ډای اکسایډ زیات خپرېدل د طبیعي چاپېریال د زیانمنېدو لوی عامل دی، چې دا د انسانانو له لاسه رامنځته کېږي.
همدارنګه، په هېواد کې د ونو او بوټو شتون له یوې خوا د بارانونو د اوبو د جذب لپاره مثبت رول لوبوي او د وچکالۍ او قحطۍ مخنیوی کوي او له بلې خوا ونې او بوټي د طبیعي پېښو په وړاندې د خاورو او تېږو د بهېدو مخه نیسي. تر ټولو مهمه خبره دا ده، چې ونې او بوټي د کاربن ډای اکسایډ په جذبولو سره د انسانانو په روغتیا کې هم ډېر مرسته کوي.
د یوه هېواد د ځمکې څو فیصده باید په ونو، بوټو او ځنګلونو پوښل شوې وي؟ د دې پوښتنې ځواب د هغه هېواد د ځمکني شرایطو پورې اړه لري، خو متخصصین وايي چې د یوه سالم چاپېریال لپاره د هېواد د ټولې ځمکې له ۲۵ څخه تر ۴۰ سلنه پورې باید په ځنګلونو پوښل شوې وي. د ملګرو ملتونو د معلوماتو له مخې، اوس د افغانستان د ځمکې یوازې ۲.۱ سلنه په ځنګلونو پوښل شوې ده، چې د نړۍوالو معیارونو په پرتله ډېر کم دی او دا هم د انسانانو د غفلت پایله ده.
دویمه مهمه او د یاد ساتلو خبره دا ده، چې که څه هم طبیعي پېښې د طبیعت له لوري راځي او ناڅاپه رامنځته کېږي، خو د دې پېښو د ځاني او مالي تاوان کچه د یوه هېواد چمتووالي پورې اړه لري. د طبیعي پېښو د عواقبو سره د مقابلې علم اوس یوه علمي رشته ده، چې په نړۍوالو پوهنتونونو کې د «طبیعي پېښو مدیریت» یا Natural Disaster Management په نوم تدریس کېږي او دغه فاکولتې د عملي روزنې څانګې هم لري. سربېره پر دې، د نړۍ زیات شمېر هېوادونه په دې برخه کې وزارتونه او موسسې لري او تجربې ښودلې، چې څومره دغه موسسې چمتو، منظمې او مجهز وي، هغومره د طبیعي پېښو له امله تاوان کمېږي.
د بېلګې په توګه، په جاپان کې ډېرې زلزلې رامنځته کېږي. د کلني اوسط په اساس، په جاپان کې هر کال شاوخوا ۱۵۰۰ زلزلې راځي، خو زیاتره یې سپکې وي. د رېښتر په کچه د پنځو درجو نه لوړ د زلزلو کلنۍ شمېره ۱۶۰ ده، خو بیا هم تاوانونه یې ډېر کم دي، ځکه جاپانیان د خپل ژوند ټول سیسټم د احتیاطي تدابیرو سره سم برابر کړی دی. د دوی د ودانیو جوړښت، د اضطراري شرایطو لپاره د خبرتیا نظام او د اغېزمنو خلکو لپاره د مرستو انتظام ټول د تاوانونو د مخنیوي لامل ګرځي.
په افغانستان کې پرله پسې جګړو او سیاسي ګڼې ګوڼې دولتي او ټولنیزې موسسې دومره کمزورې کړي، چې د طبیعي پېښو د عواقبو سره د مقابلې توان یې ډېر محدود دی، کوم چې د تاوان د لوړوالي سبب کېږي. په عمل کې زیاتره وخت د طبیعي پېښو د عواقبو د کنټرول بار د کلیو، بانډو او د سیمې د خلکو په اوږو پاتې کېږي.
په نږدې کلونو کې د طبیعي پېښو ځپلي خلک له وړتیا لرونکي دولتي مرستې محروم پاتې کېږي، ځکه چې د طالبانو له خوا د ښځو پر تعلیم او کار د ناروا بندیزونو له امله په روغتونونو کې ښځینه ډاکټرانې، نرسانې او قابله ګانې نشته. دغه وضعیت په طبیعي پېښو کې د ټپي شویو ښځو د درملنې پر مهال جدي ستونزې رامنځته کوي، لکه څنګه چې د کونړ اوسنۍ زلزله یې ښه مثال دی.
همدارنګه، د طالبانو ادارې کار مسلکي کسانو ته نه دي سپارلي او په هره څوکۍ یې داسې ملايان کېنولي، کوم چې د اغېزمنو خلکو سره د مرستې کولو وړتیا نه لري. برسېره پر دې، د طالبانو د ادارې عدم مشروعیت د طبیعي پېښو پر مهال د نړۍوالو مرستو په جذبولو کې خنډونه رامنځته کوي. د طالبانو د ادارې دغه کمزورتیاوې یو بشري افت دی. د دې حل د نجونو په تعلیم او د ښځو په کار باندې د بندیزونو لرې کول او د خلکو په خوښه د تبعیض نه پاک داسې نظام جوړول دي، چې کارونه په کې اهل کسانو ته وسپارل شي.
