د افغانستان ختیځ کې د وروستۍ مرګونې زلزلې له امله رامنځته شوی انساني ناورین یو ځل بیا ښکاره کړه، چې نړۍوالو بندیزونو د دغه هېواد اقتصاد ته جدي ګواښونه پېښ کړي او د مالي مرستو د ترسراوي لارې یې هم تړلې دي.
ډیپلوماټ مجله په یو تازه خپاره کړي راپور کې وایي، دغه کړکېچ یوازې د طبیعي پېښو او یا د طالبانو د محدودیتونو پایله نه ده؛ بلکې د نړۍوالو فشارونو مستقیمه پایله هم ګڼل کېږي.
د افغان ښځو ډلې چې پهکې ډاکټرانې، روغتیاپالانې او رضاکارانې شاملې دي، سره له دې چې طالبانو یې پر زدهکړو او کار بندیزونه لګولي، د زلزلهځپلو د مرستې لپاره را مخکې شوې دي. دوی هڅه کوي، چې په دې لړ کې ښځو او ماشومانو ته خدمتونه وړاندې کړي. پر همدې ښځو د طالبانو د سختو بندیزونو او محدودیتونو له کبله نړۍوالو له افغانستان څخه مخ اړولی دی.
ډېری افغانانو خبرداری ورکړی، که د نجونو پر زدهکړو بندیزونه همداسې دوام وکړي؛ نو ښايي دا د مسلکي او لوستو ښځو وروستی نسل وي. راپور کې راغلي، په کونړ کې زلزلهځپلي د خېمو، څښاک اوبو او بېړنیو روغتیایي خدمتونو په تمه دي؛ خو د طالبانو حکومت چې د بندیزونو او د ناسم اقتصادي وضعیت ښکار دی، د دغه ناورین د سم مدیریت توان نهلري.
نړۍوالو سازمانونو خبرداری ورکړی، چې زرګونه ماشومان له جدي ګواښ سره مخ دي. د ماشومانو د ملاتړ ادارې یونېسف ویلي، ماشومان ډېر زیان منونکي دي. د طالبانو له بیا ځل واکمنېدو وروسته افغانستان له سیاسي او اقتصادي انزوا سره مخ شو. پرمختیایي مرستې بندې شوې، زېرمتونونه کنګل شول او نړۍوال بانکونه هم شاته شوي دي. په دې بهیر کې یوازې امریکا له ۱.۸ مېلیارد ډالرو زیاته ژمنه شوې مرسته ودروله. د ملګرو ملتونو امنیت شورا په ډسمبر میاشت کې د افغانستان په تړاو د یوه پرېکړه لیک له لارې ځینې بشري معافیتونه تصویب کړل؛ خو په عمل کې ډېر بدلون رانغی. د مرستو ادارې وایي، د پېسو لېږد یا د طبي وسایلو پېر کله ناکله په میاشتو ځنډېږي.
دا په داسې حال کې ده، چې د ترکیې د ۲۰۲۳کال زلزلې پر مهال له ۹۰ زیاتو هېوادونو د ژغورنې ډلې او مېلیونونه ډالر بېړنۍ مرستې واستولې. پرتله څرګنده ده؛ افغانستان، چې بېوزلی او جګړهځپلی هېواد دی، د ترکیې په څېر د ناټو غړي هېواد په شان یې مرسته ترلاسه نه شوه کړای.
کارپوهان ټینګار کوي، چې پراخ بندیزونه ډېره کمه پایله ورکوي او ډېری وخت یې اصلي بار پر عامو خلکو لوېږي؛ نه پر واکمنانو. ډیپلوماټ مجله لیکي، نن په افغانستان کې مېلیونونه کسان مرستې ته اړتیا لري، ۹۷ سلنه وګړي له فقر سره مخ دي چې له امله یې ماشومان او ښځې ډېرې اغېزمنېږي.
څارونکي خبرداری ورکوي، چې د اوسني حالت دوام نه یوازې یو بشري ناورین دی؛ بلکې د سیمې د ټیکاو لپاره هم ګواښ دی، ځکه افراطي ډلې لکه داعش کولای شي د ځوانانو له نهیلۍ ګټه پورته کړي.
ځمکپوهان وايي، چې د افغانستان لاندې ځمکه د اسیايي او یوریشیایي تختو د یو بل سره د ټکر له امله د نورو هېوادونو په پرتله ډېرې زلزلې رامنځته کوي. ځینې له دې زلزلې څخه د شدت له لوړې درجې برخمنې دي او ډېر شمېر انساني او مالي زیانونه رامنځته کوي.
د نړۍوالو رسنیو د راپورونو له مخې، د کونړ له تازه زلزلې وړاندې په تېره لسیزه کې په افغانستان کې د څلورو زلزلو له امله له ۷۰۰۰ څخه ډېر کسان مړه شوي دي. د کونړ او د ختیځ افغانستان په نورو ولایتونو کې د زلزلې د قربانیانو شمېر له یو نیم زره زیات دي او ټپیان هم په زرګونو کې دي.
د دې احتمال شته، چې دغه شمېره نوره هم زیاته شي، ځکه چې د لوړو غرونو لرې پرتو سیمو ته موټر نه شي ورتلی او معلومات په ځنډ سره رارسېږي. په تېرو څو کلونو کې د سېلابونو شمېر او کچه هم زیاته شوې، چې هېوادوالو ته یې انساني او مالي زیانونه پېښ کړي دي.
د اقلیم د بدلون له امله د بارانونو د ورښت ترتیب هم بدل شوی دی. ورښت اوس د پخوا په څېر یوازې د کال د اوړي او ژمي ځانګړو میاشتو پورې محدود نه دی، بلکې ناڅاپي او په داسې ورځو کېږي چې خلک ورته چمتووالی نه لري. کله چې د غرونو پر سر پرتې واورې او برف کوچونه له بارانونو سره ګډ شي، له دې څخه لوی سېلابونه رامنځته کېږي.
خو د طبیعي پېښو په اړه په دوه ټکو پوهېدل اړین دي. لومړی، طبیعي پېښو ته دغه نوم ځکه کارول کېږي، چې د دې پېښو راتګ د انسان په لاس کې نه دی، بلکې د طبیعت له خوا رامنځته کېږي. خو اوس علم او تجربې دا څرګنده کړې، چې د طبیعي پېښو په رامنځته کېدو کې د انسانانو اعمال هم رول لري. د بېلګې په توګه، په اقلیم کې د کاربن ډای اکسایډ زیات خپرېدل د طبیعي چاپېریال د زیانمنېدو لوی عامل دی، چې دا د انسانانو له لاسه رامنځته کېږي.
همدارنګه، په هېواد کې د ونو او بوټو شتون له یوې خوا د بارانونو د اوبو د جذب لپاره مثبت رول لوبوي او د وچکالۍ او قحطۍ مخنیوی کوي او له بلې خوا ونې او بوټي د طبیعي پېښو په وړاندې د خاورو او تېږو د بهېدو مخه نیسي. تر ټولو مهمه خبره دا ده، چې ونې او بوټي د کاربن ډای اکسایډ په جذبولو سره د انسانانو په روغتیا کې هم ډېر مرسته کوي.
د یوه هېواد د ځمکې څو فیصده باید په ونو، بوټو او ځنګلونو پوښل شوې وي؟ د دې پوښتنې ځواب د هغه هېواد د ځمکني شرایطو پورې اړه لري، خو متخصصین وايي چې د یوه سالم چاپېریال لپاره د هېواد د ټولې ځمکې له ۲۵ څخه تر ۴۰ سلنه پورې باید په ځنګلونو پوښل شوې وي. د ملګرو ملتونو د معلوماتو له مخې، اوس د افغانستان د ځمکې یوازې ۲.۱ سلنه په ځنګلونو پوښل شوې ده، چې د نړۍوالو معیارونو په پرتله ډېر کم دی او دا هم د انسانانو د غفلت پایله ده.
دویمه مهمه او د یاد ساتلو خبره دا ده، چې که څه هم طبیعي پېښې د طبیعت له لوري راځي او ناڅاپه رامنځته کېږي، خو د دې پېښو د ځاني او مالي تاوان کچه د یوه هېواد چمتووالي پورې اړه لري. د طبیعي پېښو د عواقبو سره د مقابلې علم اوس یوه علمي رشته ده، چې په نړۍوالو پوهنتونونو کې د «طبیعي پېښو مدیریت» یا Natural Disaster Management په نوم تدریس کېږي او دغه فاکولتې د عملي روزنې څانګې هم لري. سربېره پر دې، د نړۍ زیات شمېر هېوادونه په دې برخه کې وزارتونه او موسسې لري او تجربې ښودلې، چې څومره دغه موسسې چمتو، منظمې او مجهز وي، هغومره د طبیعي پېښو له امله تاوان کمېږي.
د بېلګې په توګه، په جاپان کې ډېرې زلزلې رامنځته کېږي. د کلني اوسط په اساس، په جاپان کې هر کال شاوخوا ۱۵۰۰ زلزلې راځي، خو زیاتره یې سپکې وي. د رېښتر په کچه د پنځو درجو نه لوړ د زلزلو کلنۍ شمېره ۱۶۰ ده، خو بیا هم تاوانونه یې ډېر کم دي، ځکه جاپانیان د خپل ژوند ټول سیسټم د احتیاطي تدابیرو سره سم برابر کړی دی. د دوی د ودانیو جوړښت، د اضطراري شرایطو لپاره د خبرتیا نظام او د اغېزمنو خلکو لپاره د مرستو انتظام ټول د تاوانونو د مخنیوي لامل ګرځي.
په افغانستان کې پرله پسې جګړو او سیاسي ګڼې ګوڼې دولتي او ټولنیزې موسسې دومره کمزورې کړي، چې د طبیعي پېښو د عواقبو سره د مقابلې توان یې ډېر محدود دی، کوم چې د تاوان د لوړوالي سبب کېږي. په عمل کې زیاتره وخت د طبیعي پېښو د عواقبو د کنټرول بار د کلیو، بانډو او د سیمې د خلکو په اوږو پاتې کېږي.
په نږدې کلونو کې د طبیعي پېښو ځپلي خلک له وړتیا لرونکي دولتي مرستې محروم پاتې کېږي، ځکه چې د طالبانو له خوا د ښځو پر تعلیم او کار د ناروا بندیزونو له امله په روغتونونو کې ښځینه ډاکټرانې، نرسانې او قابله ګانې نشته. دغه وضعیت په طبیعي پېښو کې د ټپي شویو ښځو د درملنې پر مهال جدي ستونزې رامنځته کوي، لکه څنګه چې د کونړ اوسنۍ زلزله یې ښه مثال دی.
همدارنګه، د طالبانو ادارې کار مسلکي کسانو ته نه دي سپارلي او په هره څوکۍ یې داسې ملايان کېنولي، کوم چې د اغېزمنو خلکو سره د مرستې کولو وړتیا نه لري. برسېره پر دې، د طالبانو د ادارې عدم مشروعیت د طبیعي پېښو پر مهال د نړۍوالو مرستو په جذبولو کې خنډونه رامنځته کوي. د طالبانو د ادارې دغه کمزورتیاوې یو بشري افت دی. د دې حل د نجونو په تعلیم او د ښځو په کار باندې د بندیزونو لرې کول او د خلکو په خوښه د تبعیض نه پاک داسې نظام جوړول دي، چې کارونه په کې اهل کسانو ته وسپارل شي.
