د ایران د تهران والي، محمدصادق معتمدیان، ویلي چې دغه هېواد د اوبو له سخت بحراني وضعیت سره مخ دی او د اوبو ناسم مدیریت د ځمکې لاندې اوبو د کچې ټیټېدو لامل شوی دی. هغه خبرداری ورکړی چې که دا وضعیت دوام وکړي، ښايي ایران د پلازمېنې د بدلولو په اړه غور ته اړ شي.
معتمدیان ویلي، دا مهال د تهران اوسېدونکي د دغه هېواد د نورو ښارونو په پرتله نږدې دوه برابره اوبه مصرفوي او ټینګار یې کړی چې د اوبو د لېږد پر ځای باید د اوبو پر سم مدیریت او سپما تمرکز وشي.
د ایران د رېل پټلۍ، یوه لوړپوړي چارواکي جبارعلي ذاکري ویلي، چې تهران د افغانستان له لارې چین ته د نوي ټرانزیټي رېل پټلۍ د جوړولو امکانات ارزوي.
د راپورونو له مخې، په دغه طرحه کې د هرات ولایت څخه تر بلخ او وروسته تر بدخشان د واخان دهلېز پورې د رېل پټلۍ غځول شامل دي، چې له دې لارې به ایران د افغانستان له خاورې چین سره ونښلول شي. دغه طرحه دا مهال د بحث او پلان جوړونې په پړاو کې ده.
ایران دا مهال د خواف–هرات د رېل پټلۍ له لارې له افغانستان سره نښتی دی او دا لاره د نوې طرحې د بنسټ په توګه کارېدلی شي.
شنونکي وایي، افغانستان د خپل جغرافیایي موقعیت له امله کولی شي د سیمې لپاره یو مهم ټرانزیټي دهلېز شي او د دې پروژې په عملي کېدو سره، به د ترانزیت له عوایدو، د کارموندنې له فرصتونو او چین ته د مستقیم لاسرسي له ګټو برخمن شي، خو د لوړو لګښتونو، جغرافیایي ننګونو او د درې واړو هېوادونو ترمنځ د سیاسي همغږۍ اړتیا لا هم سترې ننګونې بلل کېږي.
بل خوا، تازه د ایران ولسمشر او د دغه هیواد د بهرنیو چارو وزیر د طالبانو په هکله متضادې څرګندونې کړې دي. د ایران ولسمشر مسعود پزشکیان وايي، د افغانستان سره ښې او پراخې اړیکې لري، خو د بهرنیو چارو وزیر یې بیا وايي، ایران له طالبانو سره پر ګڼو مهمو موضوعاتو اختلاف لري.
اوکرایني رسنیو خبر ورکړی چې بېګاه شپه، ددغه هېواد بې پېلوټه الوتکو د روسیې په سمارا ولایت کې د سیزران د تېلو تصفیه خونو باندې برید کړی. راپورونه زیاتوي، د برید له امله په ښار برېښنا هم پرې شوې.
په ټولنیزو رسنیو کې خپرو شویو ویډیوګانو او د سیمې د اوسېدونکو د څرګندونو له مخې، دغه تصفیهخونه څو ځله په نښه شوې ده.
راپورونه وایي، چې د سیزران ښار یوه برېښنايي فرعي شبکه هم د برید هدف ګرځېدلې او یوه ویډیو د دغې شبکې پر مستقیم لګېدنه دلالت کوي.
د ښار اوسېدونکو د برید له امله د برېښنا پرې کېدو خبر ورکړی دی.
تر اوسه د روسیې چارواکو د دې برید په اړه رسمي څرګندونې نه دي کړي.
د روسیې بهرنیو چارو وزیر سرګي لاوروف وایي، مسکو د تایوان خپلواکي په هېڅ بڼه نه مني او دا ټاپو د چین نه بېلېدونکې برخه ګڼي. دا د روسیې هغه دریځ چې د سیمې پر سیاسي توازن او نړیوالو اړیکو اغېز لرلی شي.
د روسیې د بهرنیو چارو وزیر سرګي لاوروف د دغه هېواد دولتي خبري اژانس «تاس» سره په مرکه کې ویلي، چې روسیه د «یوه چین» له تګلارې ملاتړ کوي او د تایوان د خپلواکۍ هر ډول هڅه ردوي.
لاوروف همداراز جاپان ته خبرداری ورکړی، چې د هغه په وینا، د پوځي کېدو پر لور روان سیاست باید په جدي توګه وڅېړي او د سیمې پر امنیت یې اغېزې په پام کې ونیسي.
د نوموړي څرګندونې په داسې حال کې کېږي، چې د تایوان پر سر د چین، لوېدیځو هېوادونو او د هغوی د متحدینو ترمنځ سیاسي کړکېچ لا هم دوام لري.
یوه نړۍوال څېړنیز بنسټ په خپل کلني راپور کې افغانستان د نړۍ له شپږو ناامنه هېوادونو څخه یو بللی دی. له افغانستان وروسته یمن، د کانګو ډېموکراتیک جمهوریت، سوډان، روسیه او اوکراین چې جګړې پهکې روانې دي، د نړۍ تر ټولو ناامنه هېوادونه ګڼل شوي دي.
د سولې او اقتصاد انسټیټیوټ ویلي دي: «که څه هم د طالبانو واک ته له رسېدو وروسته د شخړو کچه کمه شوې، خو خرابه حکومتولي او بشري ناورینونه سیاسي ناکرارۍ ته دوام ورکوي.»
د دې راپور شمېرې د شنبې په ورځ (د مرغومي ۶مه) خپرې شوې او ښيي، چې افغانستان د سوېلي اسیا تر ټولو ناامنه هېواد دی. د دې بنسټ له نظره افغانستان له دې امله د سولهییزو هېوادونو په نوملړ کې په ټیټه درجه کې ځای لري، چې وسلو ته د نامسولو ډلو او اشخاصو لاسرسی، د تاوتریخوالي جرمونه، سیاسي بېثباتي او د کورني او بهرني کډوالۍ څپې پهکې ډېرې دي.
په دې راپور کې ناامني یوازې د وسلهوالو جګړو په معنا نه ده اخیستل شوې، بلکې سوله د ټولنیز امنیت او مصوونیت، د کورنیو او بهرنیو شخړو کچه او د یوه دولت د پوځي کېدو درجې له مخې ارزول شوې ده.
خدماتو ته د وګړو لاسرسی هم د ټولنیزې سولې له مهمو معیارونو څخه دی. د بېلګې په توګه د بهرنیو مرستو د کمېدو له امله د افغانستان روغتیايي بنسټ له سخت ناورین سره مخ دی. د روغتیا نړۍوال سازمان سږکال اعلان کړی، چې د بودیجې د کمښت له امله یې په افغانستان کې ۸۰ سلنه خدمات کم کړي دي.
د سولې او اقتصاد بنسټ په وینا، د مرستو کمښت «په دې هېواد کې روان ناورین لا پسې خراب کړی دی.»
په ورته وخت کې افغانستان د نړۍ له هغو څلورو هېوادونو څخه یو دی، چې تر ټولو زیات کډوال لري. د سولې او اقتصاد بنسټ په راپور کې راغلي دي: «د ۲۰۲۴ کال له نیمایي راهیسې د ملګرو ملتونو د کډوالو په کمېسارۍ کې ثبت شوي له نیمایي څخه زیات کډوال یوازې له څلورو هېوادونو افغانستان، سوریې، اوکراین او وېنزوېلا څخه دي.»
که څه هم د کابل له سقوط وروسته د طالبانو، د افغانستان د پخواني حکومت او د هغوی د بهرنیو متحدانو ترمنځ جګړه پای ته رسېدلې؛ خو خلک د اقتصادي فرصتونو د نشتوالي، د طالبانو د ځورونې له وېرې او د ښځو د زدهکړو او کار د بندیز له امله د نورو هېوادونو پر لور د کډوالۍ لاره خپلوي.
په همدې حال کې، د طالبانو له لوري له ایران او پاکستان سره د وخت ناوخت تاوتریخوالي له امله دغو هېوادونو میلیونونه افغان کډوال اېستلي دي. دا پراخه اېستنه په داسې حال کې ترسره کېږي، چې د نړۍوالو بنسټونو په وینا، د افغانستان روغتیايي، خدماتي او اقتصادي برخې د اېستل شویو کډوالو د منلو توان نهلري.
له همدې امله د اقتصاد او سولې بنسټ له نظره افغانستان چې د طالبانو تر واک لاندې دی، د سږ کال لپاره د نړۍ د ۱۶۳ هېوادونو په منځ کې د سولې او انساني امنیت د ترلاسه کولو له پلوه په ۱۵۸م ځای کې راغلی دی.
راپور زیاتوي، چې افغانستان او اوکراین د ناخالص کورني تولید په تناسب د تاوتریخوالي تر ټولو لوړ اقتصادي لګښتونه ګاللي دي. په دې هېوادونو کې د تاوتریخوالي اقتصادي لګښتونه د ناخالص کورني تولید له ۴۰ سلنې څخه زیات وو.
د نړۍوالې سولې شاخص چې هر کال د اقتصاد او سولې انسټیټیوټ لهخوا چمتو کېږي، د نړۍوالې سولې د اندازه کولو لپاره باوري او معیاري ګڼل کېږي.
دا راپور د معلوماتو پر بنسټ تر ټولو هر اړخیز تحلیل وړاندې کوي، چې پهکې د سولې بهیرونه، اقتصادي ارزښت او د سولهییزو ټولنو د پراختیا څرنګوالی څېړل شوی دی.
د نړۍوالې سولې د شاخص د کلني راپور لهمخې، ایسلنډ، اېرلنډ، نیوزیلنډ، اسټرالیا او سویس په ترتیب سره د سولې او امنیت له پلوه له لومړي تر پنځم مقامه پورې دي.
د ایران ولسمشر مسعود پزشکیان وايي، د افغانستان په ګډون له ګاونډیو هېوادونو سره په بېلابېلو برخو کې اړیکې ښې او پراخې شوې دي، خو د بهرنیو چارو وزیر یې بیا وايي، ایران له طالبانو سره پر ګڼو مهمو موضوعاتو اختلاف لري.
د ایران ولسمشر د شنبې په ورځ (د مرغومي ۶مه) د دغه هېواد د رهبرۍ اړوند رسنۍ سره په مرکه کې د ایران او ګاونډیانو تر منځ د اړیکو په تړاو ویلي، د افغانستان په ګډون له ګاونډیو هېوادونو سره په بېلابېلو برخو کې د ایران اړیکې ډېرې ښې او د پراخېدو په حال کې دي.
مسعود پزشکیان ویلي: «له اذربایجان، ازبکستان، ترکمنستان، افغانستان، پاکستان، عراق، ترکیې او په فارس خلیج کې له عُمان، امارات، قطر او دې ورته له نورو سره اړیکې مو ډېرې ښې شوې دي.»
خو له دې سره هم مهاله د مسعود پزشکیان د بهرنیو چارو وزیر عباس عراقچي د شنبې په ورځ (د مرغومي ۶مه) د روسیې په «مېګیمو» پوهنتون کې په خپله وینا کې ویلي، ایران له طالبانو سره پر ګڼو مهمو موضوعاتو ستونزې او ننګونې لري او تر اوسه یې د دې ډلې حکومت په رسمیت نهدی پېژندلی.
عباس عراقچي د ایران او طالبانو ترمنځ د شته ننګونو له ډلې د سرحدونو امنیت، د اوبو موضوع، د نشهيي توکو قاچاق او کډوالي یادې کړې دي.
عراقچي همداراز ویلي، په افغانستان کې باید ټول خلک دا حق ولري چې د خپل برخلیک او د حکومت د بڼې په ټاکلو کې ونډه ولري، خو طالبان بیا د نظام څرنګوالی داخلي مساله ګڼي او نورو ته پهکې د مداخلې اجازه نهورکوي.
د ایران د بهرنیو چارو وزیر په عین حال کې ویلي، چې د طالبانو واکمني د افغانستان اوسنی واقعیت دی او تهران د همدې واقعیت پر بنسټ د ستونزو د حل لپاره له دې ډلې سره خبرې او تعامل ته دوام ورکوي.
له دې ټولو سره سره، ایران د طالبانو تر واکمنۍ لاندې افغانستان کې خپل سفارت فعال ساتلی او په دې وروستیو کې یې په تهران کې د افغانستان سفارت هم طالبانو ته سپارلی دی.
د یادونې وړ ده، چې د طالبانو په تېرو څه باندې څلور کلنې واکمنۍ کې د ایران په سرحدي سیمو کې څو ځلي جګړې هم شوي او له امله یې دواړو خواو ته مرګژوبله هم اوښتې او ایران په روان کال کې څه باندې یو میلیون افغانان هم له خپل هېواد څخه په جبري توګه افغانستان ته واستول او دغه بهیر همداراز دوام لري.