محمدجواد ظریف، وزیر خارجه پیشین جمهوری اسلامی ایران، در کتاب خاطراتش که اخیرا منتشر شده، سیاست تهران در قبال افغانستان را توضیح داده و به «اشتباهات محاسباتی» ایران درباره تعامل طالبان با امریکا اذعان کرده است.
آقای ظریف نوشته است که طالبان بر افغانستان با «هزینه ایران چیره شدند» اما پس از سقوط دولت پیشین افغانستان و خروج امریکا از این کشور، در برابر جمهوری اسلامی «گستاخی» کردند.
او در این کتاب که تحت عنوان «پایاب شکیبایی؛ برداشت‌هایی از هشت سال وزارت» منتشر شده، جزئیاتی درباره قدرت و نفوذ «میدان» در تصمیم‌گیری‌های مربوط به افغانستان، به‌جای دستگاه دیپلوماسی جمهوری اسلامی ارائه می‌کند. ظریف می‌نویسد که اشتباه ایران در قبال حمایت از طالبان این بود که «اخراج» امریکا از افغانستان را بر هر چیز دیگر اولویت داد و این امر «به نابودی همه دستاوردهای ایران در افغانستان منجر شد.»
میدان به‌جای دیپلوماسی
وزیر خارجه پیشین ایران در کتاب خاطراتش می‌نویسد که بعد از سقوط طالبان در دور اول قدرت‌شان در دهه ۹۰، ایران در افغانستان سیاست «متعادل» داشت و همزمان در دو حوزه فعال بود: دیپلوماسی و میدان. عبارت «میدان» در ادبیات سیاسی جمهوری اسلامی، به فعالیت‌های سپاه پاسداران جمهوری اسلامی ایران اشاره دارد که بیشتر کمک‌های عملیاتی از جمله حمایت نظامی از گروه‌های نیابتی در منطقه را به عهده دارد. پیش از این نیز، در یک فایل صوتی که از جواد ظریف منتشر شده بود، او با به کار بردن کلمه «میدان» به دخالت مقام‌های امنیتی ایران در امور دیپلوماتیک اشاره می‌کند.
آقای ظریف در «پایاب شکیبایی» می‌نویسد که کامیابی ایران در افغانستان زمانی بود که میدان و دیپلوماسی هر کدام به پشتیبانی از یکدیگر کار می‌کردند. ظریف می‌نویسد «در آن زمان ما گفت‌وگو می‌کردیم و شهید سلیمانی میدان را هماهنگ می‌کرد و پشتوانه یکدیگر بودیم.» او از به قدرت رسیدن اعضای اتحاد شمال پس از کنفرانس بن در سال ۱۳۸۰، به عنوان یک «دستاورد» یاد می‌کند و اعضای سابق اتحاد شمال را «دوستان» تهران می‌خواند. در کابینه دولت انتقالی افغانستان، ۱۸ کرسی از ۲۷ کرسی به اعضای اتحاد شمال اختصاص یافته بود.
به نوشته محمدجواد ظریف، در زمان ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد، سیاست همزمانی دیپلوماسی و میدان در قبال افغانستان، تغییر کرد. شورای عالی امنیت ملی ایران تصمیم گرفت که دیپلوماسی نیز به میدان سپرده شود. او این سیاست را یک اشتباه می‌خواند و می‌گوید که عدم صلاحیت دستگاه دیپلوماسی ایران در تصمیم‌گیری‌ها سبب شد که حضور و نفوذ جمهوری اسلامی در نشست‌های منطقه‌ای و بین‌المللی درباره افغانستان کاهش یابد. وزیر خارجه پیشین ایران می‌افزاید که او شخصا موافق چنین سیاست نبوده و بارها هشدار داده است که اتکا به میدان به‌جای دیپلوماسی «باعث از بین رفتن تمام دستاوردهای مشترک دستگاه دیپلوماسی و میدانی ایران در افغانستان می‌شود.» به نوشته ظریف، «در بهار ۱۴۰۲ طالبان در برابر ایران گستاخی کرد و این اوج سیاست نادرست ایران در قبال طالبان بود.»
در بهار سال ۱۴۰۲ مرزبانان ایران با افراد طالبان در ولسوالی کنگ نیمروز و زابل درگیر شدند. رسانه‌های ایران از کشته شدن دو مرزبان ایرانی خبر دادند و طالبان نیز کشته شدن یکی از نیروهایش را تایید کردند. بعد از این نیز گزارش‌های از درگیری‌های پراکنده میان طالبان و مرزبانان ایران گزارش شده است.
طالبان با هزینه ایران بر افغانستان چیره شد؛ اشتباه محاسباتی داشتیم
ظریف می‌نویسد یکی از اشتباهات جمهوری اسلامی ایران در قبال افغانستان این بود که «برخورد با امریکا را بیشتر از هرچیز دیگر اولویت داد»، در حالی‌که دیگر کشورها واقعیت‌های دیگر را نیز مد نظر گرفتند و تصمیم‌ها و سیاست‌های خود را براساس آن بنا نهادند. مثلا، به زغم ظریف، چین و روسیه با گروه طالبان رویکرد متفاوت داشتند و منافع ملی و گروهی خود را فدای درگیری با امریکا نکردند.
جواد ظریف مذاکرات طالبان با امریکا را اشتباه محاسباتی ایران می‌خواند و می‌نویسد «طالبان از پشتیبانی ما بهره‌برداری ناروا کرد. ولی با امریکا گفت‌وگو و داد و ستد کرد و توانست خود را با هزینه ما بر افغانستان چیره کند. ما در این روند چندین ساله از چندین جهت هزینه پرداخت کرده و می‌کنیم.» وزیر خارجه پیشین ایران جزئیاتی درباره این «هزینه» ارائه نمی‌کند و توضیح نمی‌دهد که جمهوری اسلامی مشخصا چه کمک‌ها و در چه سطحی به طالبان فراهم کرده که او باور دارد طالبان با هزینه ایران دوباره به قدرت برگشته‌اند. اما گزارش‌های متعدد از حمایت‌های مالی و نظامی ایران به طالبان در سال‌های حضور امریکا در افغانستان منتشر شده است. در یک مورد، یک مقام ارشد پیشین وزارت دفاع امریکا به افغانستان اینترنشنال گفت که جمهوری اسلامی ایران از سال ۲۰۱۲ به بعد سالانه دست‌كم ۱۰۰ میلیون دالر به طالبان کمک کرده است. کارتر ملکاسیان، مشاور پیشین پیمان ناتو گفت که کمک‌های ایران به طالبان در دهه اول حضور امریکا در افغانستان اندک بود، اما پس از سال ۲۰۱۲ کمک جمهوری اسلامی به این گروه افزایش قابل ملاحظه‌ای پیدا کرد.
ظریف استدلال می‌کند که ایران برای زمین‌گیرکردن امریکا در افغانستان بیش از حد هزینه کرد و این اشتباه تهران بود. چون به گفته او، «حتی بدون دخالت و پرداخت هزینه از سوی ایران، امریکا در باتلاق افغانستان گرفتار شده بود و گرفتار می‌ماند.»
«خیال‌بافی» تهران درباره طالبان و تعامل این گروه با امریکا
وزیر خارجه پیشین ایران، در کتاب خاطراتش به یک اشتباه استراتژیک دیگر ایران در قبال طالبان نیز اذعان می‌کند: این‌که تهران باور داشته است با حمایت بی‌دریغ از طالبان، این گروه از هر گونه تفاهم با امریکا خودداری خواهد کرد. به نظر می‌رسد که برداشت تهران این بوده است که با حمایت از طالبان و عدم شرکت در مذاکرات طالبان با امریکا و نشست‌های منطقه‌ای و بین‌المللی درباره آینده افغانستان، می‌تواند امریکا را وادار کند تا بدون تفاهم با طالبان از افغانستان خارج شود. نیز، افراد میدانی یا مقام‌های سپاه پاسداران جمهوری اسلامی ایران، باور داشته که می‌توانند با گسترش روابط با طالبان و عدم شرکت در نشست‌های افغانستان، کارشکنی کنند و از شکل‌گیری روند تعامل طالبان با امریکا جلوگیری کنند. اما آنگونه که آقای ظریف می‌نویسد، این اشتباه محاسباتی تهران درباره طالبان بود و بدون مشارکت و سهم فعال ایران در گفت‌وگوها و مذاکرات طالبان با کشورهای مختلف از جمله امریکا، روند‌های سیاسی درباره افغانستان شکل گرفتند و طالبان با امریکا تعامل کرد.
او می‌نویسد: «وزارت امور خارجه با وجود کوشش فراوان نتوانست مجوز حضور در گفت‌وگوی امریکا، روسیه، چین و پاکستان پیرامون افغانستان را بگیرد. خیال‌بافی ایستادگی طالبان در برابر هر گونه تفاهم با امریکا -که از سوی طالبان القا شده بود- نخستین دلیل این غیبت بود.»
ظریف در ادامه می‌نویسد: «گفت‌وگوهای امریکا و طالبان بدون حضور ایران شکل گرفت و به سرانجام رسید. روسیه، چین و پاکستان با حضور در گفتگوی چهار جانبه با امریکا، منافع خود را در این روند به دست آوردند و با کمینه زیان‌ها را مدیریت کرده و کاهش دادند. لیکن ما تنها هزینه پرداخت کرده و می‌کنیم.»