بیانیه «همصدایی ملی» و گردهمآمدن چند چهره شناختهشده سیاسی، موجی از واکنشها را در پی داشته است؛ واکنشهایی که از تردید در دوام این چارچوب تا نگرانی درباره نقش تهران در آن دیده میشود و این پرسش را مطرح میکند که ائتلاف تازه چقدر شانس دارد چرخه ائتلافهای ناکام گذشته را بشکند.
پیشینه ائتلافهای ناپایدار در سیاست معاصر افغانستان
روز سهشنبه ۱۸ قوس، شماری از چهرههای سیاسی به گونه آنلاین بیانیه مشترکی صادر کردند و ائتلاف تازهای را زیر نام «همصدایی ملی» بنیان گذاشتند.
ائتلافهایی از این دست، در دو دهه گذشته از دل سیاست افغانستان بارها بیرون آمدند، سروصدا کردند و پیش از آنکه به یک بدیل پایدار تبدیل شوند، از هم پاشیدند. بسیاری از این ائتلافها در ظاهر «فراقومی»، «ملی» و «اصلاحطلب» معرفی شدند، اما در عمل بیشتر بر محور معامله میان رهبران شکل میگرفتند تا بر پایه برنامه و ساختار پایدار.
یکی از نمونههای مهم، «ائتلاف نجات افغانستان» در سال ۱۳۹۶ بود که در آن عطامحمد نور، محمد محقق و عبدالرشید دوستم با شعار مقابله با «انحصارگرایی» حکومت وحدت ملی و اصلاح نظام اعلام حضور کردند. این چارچوب در خارج از کشور و با تمرکز بر مخالفت با تیم اشرف غنی شکل گرفت، اما خیلی زود زیر فشار اختلافات داخلی و بدهبستانهای دوجانبه با ارگ از حرکت افتاد و به یک نیروی برنامهمحور تبدیل نشد.
چند سال بعد، در آستانه انتخابات ریاستجمهوری ۱۳۹۸، «تیم صلح و اعتدال» به رهبری محمد حنیف اتمر و با معاونت محمد یونس قانونی و محمد محقق وارد صحنه شد. تیمی که قرار بود نماینده یک ائتلاف گسترده از جهادیها و تکنوکراتها باشد و شعار «نظام مشورتی» و اصلاح ساختار قدرت را مطرح میکرد. اما این ائتلاف نیز پیش از رسیدن به روز انتخابات فروپاشید. از این دست ائتلافها در زمان جمهوریت و در دل دموکراسی، چندین مورد تولد شد اما زود فروپاشید.
ائتلافهای فروپاشیده بعد از جمهوریت
پس از سقوط جمهوریت و بازگشت طالبان، موج تازهای از ائتلافها شکل گرفت. ائتلافهایی که هرکدام با اعلامیهها و نشستهای پرسر و صدا آغاز شدند، اما بخش عمدهشان از مرحله حرف و بیانیه فراتر نرفتند.
یکی از این مجموعهها «شورای عالی مقاومت ملی برای نجات افغانستان» بود که خیلی زود پس از سقوط جمهوریت اعلام موجودیت کرد و منشوری مفصل منتشر ساخت. در کنار آن، «حرکت ملی صلح و عدالت» با حضور شماری از چهرههای سیاسی شکل گرفت و راه حل را در بازگشت طالبان به توافق دوحه و برگزاری انتخابات میدید و عملاً گزینه نظامی را کنار گذاشت. تازهترین نمونه نیز «مجمع ملی برای نجات افغانستان» بود که در ثور ۱۴۰۳ با حضور نمایندگان بیش از سی جریان سیاسی به عنوان یک چتر بزرگ ضد طالبان اعلام شد.
با وجود این، کارنامه سه و چهارساله جریانهای ضد طالبان نشان میدهد که بسیاری از این ائتلافها نتوانستند از سطح اعلامیه و نشستهای آنلاین عبور کنند.
برخی تحلیلها این جریانها را «حرکتهای مرده» توصیف میکنند. حرکتهایی که استراتژی اصلیشان «منتظر ماندن» است. منتظر اینکه نیرویی بیرونی طالبان را به مذاکره وادار کند تا آنها بتوانند در زمان مناسب سهم سیاسی خود را طلب کنند، بدون آنکه در مهار طالبان نقش عملی داشته باشند.
حتا مجمع ملی برای نجات افغانستان، که قرار بود چتر مشترک سیودو جریان باشد، خیلی زود با جدا شدن مهمترین بازیگران روبهرو شد. جبهه مقاومت ملی به رهبری احمد مسعود و جمعیت اسلامی به رهبری صلاحالدین ربانی اعلام کردند که خود را در تصمیمهای این مجمع شریک نمیدانند و «ملاحظات جدی سیاسی و تخنیکی»شان در ساختار و مدیریت آن رعایت نشده است.
چرا ائتلافهای چهرههای سیاسی افغانستان دوام نمیآورند؟
اکنون بهروشنی میدانیم که ساختار قدرت پسابن در افغانستان بر نوعی «سهمیهبندی» غیررسمی قومی و شبکهای بنا شده بود. چنین روشی رقابت را از محور برنامه سیاسی به محور «سهم پشتونها، تاجیکها، ازبیکها، هزارهها و سایر اقوام» منتقل کرده است. اگر تجربه ائتلافهای ناکام چند دهه اخیر را کنار هم بگذاریم، چند دلیل مشترک تقریباً در همه آنها دیده میشود.
نخستین دلیل، «رهبرمحوری» است. در اغلب ائتلافها چهرههای سیاسی در مرکز توجه قرار میگیرند، نه برنامه و ساختار. رهبرمحوری ائتلاف را به یک معامله موقت میان چند بازیگر تبدیل میکند. معاملهای که با کوچکترین تغییر در توازن قدرت یا فشار بیرونی فرو میپاشد.
در واقع، ائتلاف، در فرهنگ سیاسی افغانستان، نام دیگری برای توافق های موقت میان چند رهبر قدرتمند است و تا وقتی دوام دارد که هزینه و فایده آن برای هر رهبر قابل توجیه باشد.
دلیل دوم، ناسازگاری منافع کوتاهمدت است. در سطح شعار، همه از «نظام مشروع» و «حکومت مبتنی بر رای مردم» سخن میگویند. به گونه مثال، در شرایط کنونی، چهرههایی که هنوز نه برنامهای برای شکست دادن طالبان دارند و نه هم وجبی جغرافیا برای حضور در افغانستان، اما اساس اختلافشان بر سر نوع نظام، تقسیم سمتها و شکل مشارکت است.
وابستگی به حامیان خارجی، دلیل سوم است. تقریباً همه ائتلافهای مهم دو دهه اخیر در جغرافیا و زیر سایه حمایتهایی شکل گرفتهاند که بیرون از افغانستان قرار داشته است.
این وابستگی، دو پیامد دارد، نخست، دستورکارهای بیرونی را به درون ائتلاف وارد میکند و دوم، به طالبان و دیگر رقیبان امکان میدهد این ائتلافها را بهعنوان «پروژه خارجی» بیاعتبار سازند.
حتا در همین آخرین مورد و در شکلدهی ائتلاف همصدایی ملی نیز گفته میشود که تهران ابتدا تلاش کرده مخالفان طالبان را گرد یک چارچوب مشترک جمع کند و سپس طالبان را زیر فشار قرار دهد تا با همین چارچوب وارد مذاکره شوند.
همزمان گفته میشود ایران نگران است پاکستان با تکیه بر بخشی از اپوزیسیون افغانستان طالبان را تضعیف کند و فروپاشی احتمالی رژیم طالبان را به دلیل پیامدهای امنیتی آن به سود خود نمیداند. در چنین فضایی، ائتلافهای سیاسی زیر فشار چندین بازیگر خارجی قرار میگیرند. فشاری که گاهی آنها را به سوی سازشهای شتابزده میبرد و گاهی به مواضعی که در داخل افغانستان پشتوانهای ندارد.
حاصل هر دو وضعیت بدون تردید شکنندگی ائتلاف است.
دلیل چهارم، استراتژی «منتظر ماندن» است. در سه سال گذشته بخش بزرگی از جریانهای اپوزیسیون فعالیت خود را به اعلامیه، نشستهای آنلاین و لابیگری محدود کردهاند و حتی در واکنش به رویدادهای مهم کشور حضور منظم ندارند.
ائتلاف جدید چقدر دوام میآورد؟
نخستین پرسش این است که آیا ساختار ائتلاف جدید با ائتلافهای پیشین تفاوتی دارد؟
در ظاهر، پاسخ منفی است. همان چهرهها، همان شبکههای حزبی و همان جغرافیای بیرون از کشور بار دیگر محور اصلی را شکل میدهند.
پرسش دوم این است که آیا این ائتلاف واقعاً نماینده همه اپوزیسیون است. پاسخ روشن است که نه.
چهرههایی مانند یاسین ضیا، امرالله صالح، رحمتالله نبیل، صلاحالدین ربانی و نزدیکان اشرف غنی در این ساختار حضور ندارند یا آشکارا از آن فاصله گرفتهاند. جریانهای جوانتر، شبکههای مدنی زنان و برخی حرکتهای نوظهور نیز خود را در این تصویر نمیبینند. تا زمانی که این ائتلاف نتواند با طیفهای گستردهتری از جامعه سیاسی ارتباط واقعی برقرار کند، بیشتر شبیه یک «باشگاه رهبران» خواهد ماند تا یک جبهه فراگیر ملی.
آیا این ائتلاف میتواند طالبان را به روند سیاسی بکشاند؟
رفتار چهار سال گذشته طالبان نشان داده که این گروه از هر طرحی که به تقسیم قدرت و تغییر در ساختار امارتشان منجر شود، واهمه دارد. رفتار طالبان در مذاکرات ناکام طالبان با امریکا، قطر و دیگر بازیگران نشان میدهد که رهبران این گروه در پذیرش هر نوع تغییر ساختاری، بسیار محتاط و سختگیر اند. این سختگیری بتردید منجر به تداوم استفاده از ابزار خشونت میشود و بیتردید نه طالبان را میتواند به پای میز مذاکره بکشاند و نه همه چرخه حملات کنده و گریخته جبهههای نظامی ضد طالبان را میتواند متوقف کند.
ایران و دیگر کشورهایی که تلاش میکنند طالبان را پای میز مذاکره بکشانند تجربه مذاکره با طالبان را ندارند. طالبان در مذاکره و دیپلوماسی چه با امریکا و چه اخیرا با پاکستان و چه در گذشته با حکومت جمهوری همیشه زیرکانه عمل کرده است. بزرگترین استراتژی طالبان در مذاکرات، خرید زمان و به درازا کشیدن مذاکرات است که نه شکست تلقی میشود و نه هم نتیجهای درپی دارد.
به این ترتیب، ائتلاف همصدایی ملی در بهترین حالت میتواند فشار نمادین و سیاسی محدودی بر طالبان وارد کند، اما تا وقتی ساختار درونی آن رهبرمحور، وابسته به حامیان خارجی و جدا از میدان داخل افغانستان بماند، شانس چندانی برای کشاندن طالبان به یک روند واقعی تقسیم قدرت و تغییر ساختاری نخواهد داشت و به احتمال قوی محکوم به شکست خواهد بود.
در سالهای اخیر با افزایش دسترسی به شبکههای اجتماعی و گسترش مهاجرت، موضوع خشونت و بازتاب آن در جوامع میزبان بار دیگر به یکی از مسایل مهم در میان افغانها و جوامع میزبان تبدیل شده است.
رویداد خشونتبار اخیر در ایالات متحده امریکا و موج واکنشها نسبت به آن بحث قدیمی، اما حیاتی را دوباره به مرکز گفتوگوهای ما آورده است که آیا خشونت یک امر صرفا فردی است یا میتواند ریشه در ساختارهای اجتماعی و الگوهای رفتار جمعی داشته باشد؟
واکنشها به پرونده رحمان الله لکنوال و شکلگیری یک روایت عمومی در فضای مجازی، روایتی که گاهی بر محور توجیه، گاهی بر محور برائت فردی و گاهی بر محور انگزدنهای جمعی حرکت میکند، رویدادهایی که نمیتوان به سادگی از کنارشان گذشت و بر توجیه آنها پرداخت.
بخش قابل توجهی از کاربران فضای مجازی تاکید کردند که جرم یک امر فردی است و نباید رفتار یک شخص را نشانهای از ماهیت یک جامعه دانست. این سخن در چارچوب یا مفهوم حقوقی کاملا درست است که دادگاه فرد را محاکمه میکند، نه همه جامعه را، مگر پرسش مهم اینجاست که آیا رفتارهای تکرارشوندهای که در خارج از کشور از برخی مهاجران ما دیده میشود، واقعا تنها به حوزه فردی انسان افغانی تعلق دارد؟ یا اینکه از یک بستر اجتماعی-فرهنگی و حتا روان مشترک تغذیه میکند؟
در سال گذشته تنها در آلمان چندین مورد خشونت شدید، از قتل با چاقو تا درگیریهای خطرناک، توسط مهاجران افغان ثبت شد. اینها رفتارهایی نبودند که بتوان آنها را استثنا دانست.
وقتی یک الگوی رفتاری در مناطق و زمانهای مختلف تکرار شود، دیگر نمیتوان آن را صرفا به تصمیمات فردی تقلیل داد، بلکه باید قضیه را جمعی پنداشت. در چنین مواردی جامعه بدون هیچ شبههای در شکلدهی به آن سهم دارد. در تربیت و در مواجهه با بحرانها، در فرهنگ گفتار، در نحوه واکنش به خشونت و حتی در روشی که آسیب را بازتولید میکند.
خشونت یک رفتار ذاتی و ناگهانی نیست
بر اساس منطق استقرایی کلاسیک که از زمان افلاطون تا امروز در علوم اجتماعی نفوذ دارد وقتی رفتار مشابه بارها از یک جامعه تکرار شود، دیگران حق دارند آن را در قالب یک الگوی جمعی ببینند. اگر ما نمیخواهیم با این نگاه قضاوت شویم باید ابتدا از خود بپرسیم که چرا این الگوها تکرار میشوند؟ چرا روایت خشونت در میان بخشی از جامعه ما اینقدر فراوان است؟
نکته مهم دیگراین است که خشونت رفتاری ذاتی و ناگهانی نیست؛ بلکه بر اساس نظریههای یادگیری اجتماعی، رفتاری اکتسابی و قابلآموختن است.
کسی که خشونت را تجربه کرده باشد؛ در خانواده، مکتب، خیابان یا در چارجوبهای بزرگتر اجتماعی، احتمال بیشتر وجود دارد که آن را بازتولید کند.
جامعهای که دههها جنگ، ناامنی، سرکوب، تحقیر، فقر و بیثباتی را تجربه کرده باشد، طبیعی است که بخشی از رفتارهای خشونتآمیز را بهعنوان زبان حلوفصل بحرانهایش میآموزد. این یک واقعیت تلخ، اما مهم است.
از همین رو، وقتی اصرار میکنیم که هر رخداد خشونتآمیز، «صرفاً فردی» است، بخشی از واقعیت اجتماعی را نادیده میگیریم. این تقلیل، ناخواسته به دفاع از ساختارهایی تبدیل میشود که خشونت را میسازند، بازتولید میکنند و طبیعی جلوه میدهند. جامعهای که با خشونت خو گرفته باشد، در برابر آن حساسیت خود را از دست میدهد و در نتیجه، باز هم همان چرخه ادامه مییابد.
نمونه روشنی از این چرخه تنها در رفتار گروههای تروریستی داخل افغانستان یا لغریدن تعدادی زیاد از هموطنان ما به سوی تروریسم در غرب نیست، بلکه زبان خشن و تهاجمی در فضای مجازی افغانستان نیز است.
کسانی که در فضای مجازی تاکید میکردند «ما را بهخاطر رفتار رحمان الله لکنوال و دیگر کسانی که خشونت میورزند قضاوت نکنید» در صفحات مجازیشان سر کوتاهی زدم و دیدم در نوشتارشان از زبانی استفاده کرده بودند که رگههای آشکار خشونت کلامی وجود داشت. از برچسبزدن تا توهین، از تحقیر تا تخریب.
این تضاد نشان میدهد که خشونت تنها در خیابان رخ نمیدهد، بلکه در فرهنگ گفتار و سبک ارتباط و حتی در نحوه مقاومت و اعتراض ما نیز حضور دارد.
معترض بودن به معنای خشن بودن نیست، البته گاهی اعتراض میتواند به دلایل مختلفی به خشونت متوصل شود، اما بیشتر اعتراض میتواند از راههای مدنی، هنری ، فرهنگی و دیالوگ سازنده نیز بیان شود.
متاسفانه بخشی از رفتار عمومی ما در مواجهه با اختلاف به سرعت به لحن تند و زبان مجروحکننده میلغزد که این گواهی بر عمومی بودن خشونت در جامعه افغانستان است.
سوی دیگری از این قضیه نقش تفسیرهای سیاسی است. در واکنشها به پرونده رحمان الله لکنوال، برخی کاربران تلاش کردند رفتار او را با ارجاع به سازمانهای استخباراتی خارجی از سیآیاِی گرفته تا سرویسهای منطقهای توجیه یا تبیین کنند. این نوع تبیینها هرچند برای اذهان خسته از پیچیدگیهای تاریخ افغانستان جذاب است، اما نه تنها حقیقت را روشن نمیکند، بلکه یک معافیت عمومی و آرامش کاذب ایجاد میکند.
نسبت دادن خشونت به «دستآموزی» یا «دستکاری» خارجی راه آسانی برای فرار از مواجهه با ریشههای خشونت در درون جامعه است. اینکه قدرتهای جهانی چه نقشی در تاریخ افغانستان داشتهاند، بحث مهمی است، اما نسبت دادن هر رفتار فردی به آنها، بیشتر شبیه تکرار یک روایت آشناست: روایت قربانیپنداری همیشه که ما تصور داریم به افغانستان به خاطر دخالتهای مکرر اکثر کشورها قربانی شده است و گویا ما هیج نقشی نداریم که نحوی ذهن جمعی مشترک ما را برائت میدهد و توجیه میکند هر کار غیر قابل پذیرش را انجام دهیم.
قربانیپنداری ما را از مسئولیتپذیری دور میکند
الگوی ذهنی قربانیپنداری ما را از مسئولیتپذیری دور میکند. اگر همهچیز را به بازیگران بیرونی وصل کنیم، دیگر نیازی نیست به بازنگری در رفتارهای خودمان فکر کنیم، نیازی نیست بپرسیم که فرهنگ ما چگونه با خشونت برخورد میکند، چگونه آن را نهادینه میسازد، چگونه آن را در قالب شوخی، قضاوت، تحقیر، تربیت یا روابط خانوادگی ادامه میدهد. در این حالت جامعه قربانی است و قربانی نیازی به تغییر ندارد. این خطرناکترین نقطه ماجراست که چرخه خشونت را به صورت ممتد و مستمر ادامه میدهد.
واقعیت این است که تا زمانی که فرهنگ خشونتپذیری در جامعه تغییر نکند رحماناللههای دیگری هم ظهور خواهند کرد.
تغییر نیازمند پذیرش مسئولیت است، چه در سطح فردی و چه در سطح جمعی.
جامعه میزبان نیز هر بار با دیدن چنین رویدادهایی واکنش سختگیرانهتری نشان خواهد داد و تصویر مهاجران افغان پیچیدهتر خواهد شد. این یک زنجیره اجتماعی است که رفتار فردی ساختار جمعی را تحت تاثیر میگذارد و ساختار جمعی، رفتار فردی را بازتولید میکند.
برای شکستن این چرخه نخستین گام پذیرش واقعیت است، خشونت را نباید صرفا در سطح فردی دید. باید به ریشههای آن فکر کرد؛ از تربیت کودکان تا روابط خانوادگی، از فرهنگ گفتار تا شیوه حل اختلاف، از فشارهای روانی مهاجرت تا میراث جنگ. پرسشهایی که باید از خود بپرسیم اینها هستند:
چرا این الگوها تکرار میشوند؟ چرا خشونت در میان بخشی از جامعه ما اینقدر عادی شده است؟ چگونه میتوانیم به بازسازی فرهنگ گفتوگو، احترام و همزیستی کمک کنیم؟ آیا خشونت تنها در جامعهی غربی از ما سر میزند و افغانستان از این مسئله مبراست؟
تا زمانی که این پرسشها جدی گرفته نشوند، احتمال تکرار حوادث مشابه همچنان باقی است. جوامعی که خشونت را فقط در سطح فردی میبینند، فرصت اصلاح را از دست میدهند و جوامعی که ریشهها را میبینند، میتوانند مسیر تغییر را آغاز کنند.
خشونت تنها زمانی مهار میشود که از توجیه و سادهسازی فاصله بگیریم و مسئولیت مشترک خود را بپذیریم و بدون پذیرش تکرار این چرخه از زیر پوستین اجتماعی ما همواره پیام خشونت به دنیا فرستاده میشود.
خبرنگاران مستقل افغان میگویند که در جریان کار حرفهای خبرنگاری به گونه گسترده هدف خشونت آنلاینی قرار گرفتهاند که از سوی اداره طالبان مدیریت میشود.
با وجود سرکوب گسترده رسانههای آزاد و مستقل در افغانستان، خبرنگاران افغان در خارج از کشور توانستهاند چرخهٔ آزاد اطلاعرسانی را زنده نگه دارند. اما این خبرنگاران پیوسته با تهدید و خشونت آنلاین روبهرو بودهاند که هدف آن خاموشکردن صدای آنان و بیاعتبار کردن گزارشهایشان است.
از تهدید به مرگ تا آزار و اذیت خانواده
حبیب توتاخیل، خبرنگار، به افغانستان اینترنشنال گفت که طالبان به شیوههای مختلف تلاش کرده است خبرنگارانی را که «نقض حقوق بشر و سرکوب داخلی را افشا میکنند» هدف قرار دهد. آقای توتاخیل گفت: «تهدید به مرگ، ممنوعالورود به افغانستان، آزار و اذیت خانوادهها در داخل کشور و دشنام بخشی از برنامه روزمره حسابهای طالبان در شبکههای اجتماعی است.»
او گفت از سوی آدرسهای طالبان به «همجنسگرایی، ارتداد یا جاسوسی برای پاکستان» متهم شده است.
حبیب توتاخیل در ادامه گفت که «خالد زدران، سخنگوی پولیس طالبان در کابل، بهطور مشخص با همین عناوین مرا تهدید کرده است. در جامعه سنتی ما این برچسبها فوقالعاده حساسیتبرانگیزاند.»
حبیب توتاخیل خبرنگار و فعال شبکههای اجتماعی است. صفحه اکس او ۲۴۸ هزار دنبالکننده دارد و معمولا به اطلاعرسانی در مورد وضعیت حقوق بشر و دادخواهی به قربانیان میپردازد.
این فعال رسانهای گفت: «حسابهای طالبان حتی خواهرم را که در شبکههای اجتماعی فعال است زیر پستهایم منشن میکنند و توهین میکنند.»
سمیع یوسفزی، روزنامهنگار، نیز از تهدید و آزار شدید توسط شبکه سایبری طالبان سخن زد.
وی به افغانستان اینترنشنال گفت: «هفته گذشته یکی از ویدیوهایم در گروههای واتساب طالبان وایرال شد و بلافاصله شبکه سایبری وابسته به این گروه حملات گستردهای را علیه من آغاز کردند. این افراد بسیار فعال هستند و از شدیدترین الفاظ توهینآمیز و تهدیدآمیز استفاده میکنند.»
آقای یوسفزی افزود که تنها اظهارنظر او این بوده که «اقتصاد افغانستان در دوره حاکمیت طالبان را در واقع نمیتوان به معنای واقعی کلمه اقتصاد نامید و بخش عمده آن صرفاً یک اقتصاد تبلیغاتی و مبتنی بر پروپاگاندا است.»
بی اعتبار کردن خبرنگاران مستقل
یک خبرنگار شناختهشده دیگر که بهدلایل امنیتی نخواست نامش فاش شود، گفت که طالبان میکوشد اعتبار فعالیت و اطلاعرسانی خبرنگاران مستقل را از بین ببرند.
او گفت: «وقتی خبری از یک رویداد امنیتی در افغانستان به دست رسانهها میرسد و خبرنگاران با حفظ معیارهای حرفهای آنرا با منابع متعدد بررسی میکنند از وقوع حادثه مطمین میشوند. پس از نشر خبر، حسابهای مرتبط با طالبان برای اینکه گزارشدهی خبرنگاران را بیاعتبار کنند فوراً مینویسند: ما در محل هستیم و هیچ حادثهای اتفاق نیفتاده است.»
این خبرنگار افزود کسانی که دنبالکنندگان بیشتری دارند، بیشتر زیر حملات طالبان قرار میگیرند.
این خبرنگار شناخته شده گفت: «ریپورت دستهجمعی، بلاککردن، ایمیلزدن به شرکت اکس؛ بخشی از سیاست طالبان برای از کار انداختن صفحات خبرنگاران است.»
حملات سایبری هدایتشده از کابل
یاسر ابرار، بنیانگذار تلویزیون دیار، به افغانستان اینترنشنال گفت: «آدرسهای شخصی و رسانهای من بهگونه هدفمند مورد حمله قرار گرفت. بررسیها نشان داد حمله از کابل هدایت شده و با اداره حاکم مرتبط بوده است. در این حملات وبسایت دیار از کار افتاد و حساب فیسبوکم برای مدتی بسته شد.»
آقای ابرار گفت که تنها او هدف حملات نبوده و در یک دورهٔ زمانی مشخص دستکم پنج خبرنگار شناختهشده تبعیدی مورد حمله سایبری قرار گرفتند. به گفته او، «الگوی حملهکنندهها و منشأ آن یکی بوده است.»
یاسر ابرار در حال حاضر مسئول تلویزیون دیار است. او قبل از اسد ۱۴۰۰ با رسانههای خصوصی پربیننده افغانستان بهعنوان مجری خبر کار کرده بود.
زنان خبرنگار بیش از همه در معرض این خشونت آنلاین هستند. یک خبرنگار زن گفت: «دشنامهای شخصی، جنسی و غیراخلاقی طالبان آزارم میدهد.»
او تاکید کرد زنان خبرنگار بیشتر از مردان هدف حملات سایبری طالباناند.
استخدام دهها نفر برای حمله سایبری به خبرنگاران
یافتههای افغانستان اینترنشنال نشان میدهد که مقامهای کلیدی طالبان در کابل برای تبلیغ خود و حمله سایبری به خبرنگاران و اپوزیسیون در شبکههای اجتماعی دهها نفر را استخدام کردهاند.
منابع از کابل به افغانستان اینترنشنال گفتند سه گروه اصلی سایبری طالبان شامل «فدائیان مجازی بدری»، «ابابیل امارتی» و «مدافعان عمری» فعالیت میکنند و هر کدام وابسته به یکی از چهرههای کلیدی طالبان هستند.
گروه «فدائیان مجازی بدری» که تحت مدیریت انس حقانی و سعید خوستی قرار دارد، دارای سه دفتر در کابل است و حدود ۱۵۰ نفر در آن فعالیت میکنند. این گروه با بیش از ۵۰۰ حساب فیسبوک و ۸۰۰ حساب اکس، همزمان به تبلیغ مثبت طالبان و حمله به مخالفان میپردازد.
گروه «ابابیل امارتی» زیر نظر عبدالحق وثیق، رئیس استخبارات طالبان، به جمعآوری اطلاعات از مخالفان سیاسی و حمله به کاربران منتقد در خارج و داخل کشور میپردازد و از هکرهای قراردادی پاکستانی نیز بهره میبرد.
گروه «مدافعان عمری» وابسته به ملا یعقوب، وزیر دفاع طالبان است و با حدود ۱۰۰ عضو فعالیت میکند. این گروه تمرکز اصلی خود را بر تبلیغ مثبت از ملا یعقوب و مقابله با منتقدان او قرار داده است.
تمامی این گروهها عمدتاً در شبکههای اجتماعی فیسبوک و اکس فعالند و از حسابهای جعلی و ناشناس برای ترولینگ و آزار مخالفان استفاده میکنند. منابع میگویند این شبکههای سایبری، با دریافت حقوق ماهانه بین ۲۰ تا ۱۱۰ هزار افغانی، سازماندهی شده و هدفمند عمل میکنند تا چهرههای کلیدی طالبان را تبلیغ و مشروعیت آنها را تقویت کنند.
عضو ارشد یک نهاد بینالمللی حامی خبرنگاران گفت فعالان رسانهای طالبان با نام افراد مشهور و رسانهها صدها حساب جعلی میسازند و بهصورت هماهنگ به پستهای منتقدان حمله میکنند، روایت طالبان را تبلیغ میکنند و پیامهای رهبرانشان را بازنشر میکنند.
مسئول افغانستان در یک نهاد رسانهای بینالمللی نیز گفت طالبان روز به روز بودجه بیشتری به این تیمها اختصاص میدهند و از امکانات دولتی برای بیاعتبارسازی رسانهها و خبرنگاران مستقل بهره میگیرند.
ابومسلم خراسانی، پژوهشگر رسانه، نیز گفت طالبان یک روایت رسانهای از افغانستان ساختهاند و بخش عظیمی از انرژیشان صرف ترویج آن میشود. او افزود: «ابزار طالبان برای زیرسؤالبردن روایت واقعی، تخریب، دشنام، تهمت، افترا و حتی پروندهسازی است. دشنامدادن، حتی دشنام ناموسی و شخصی، بخشی از استراتژی طالبان است.»
برخی خبرنگاران اداره طالبان را «امارتِ فحش و دشنام» مینامند. آنان میگویند که ادبیات تند و زننده طالبان باعث نمیشود به رفتار مشابه روی آورند. این خبرنگاران تأکید میکنند که همچنان با رعایت بیطرفی و بر اساس اصول حرفهای خبرنگاری به کار خود ادامه میدهند
سرکوب عریان خبرنگاران در داخل افغانستان
براساس گزارش نهادهای مستقل خبرنگاری، طالبان پس از بازگشت به قدرت آزادی بیان و رسانههای مستقل را نابود کردهاند. تکثر رسانهای در افغانستان تقریباً از میان رفته و اکنون تنها رسانههایی اجازه فعالیت دارند که در راستای اهداف و ادبیات رسانهای طالبان کار میکنند و از سیاست نشراتی اداره اطلاعات و فرهنگ عدول نمیکنند.
در داخل افغانستان نیز رسانهها با سانسور و فشار شدید مواجهاند. خبرنگاران مستقل و منتقد یا زندانیاند یا فراری. در ولایتها، زنان خبرنگار عملاً در «فهرست سیاه» قرار گرفتهاند. هر رسانهای که از داخل فعالیت کند باید از فیلتر طالبان بگذرد و نشان دهد که با روایت رسمی هماهنگ است.
افغانستان در شاخص جهانی آزادی مطبوعات ۲۰۲۵ خبرنگاران بدون مرز، در رتبه ۱۷۵ از میان ۱۸۰ کشور قرار گرفته؛ سقوط چشمگیر نسبت به پیش از ۲۰۲۱.
فدراسیون بینالمللی خبرنگاران میگوید در دوره طالبان بیش از نیمی از رسانهها تعطیل شدهاند و حدود ۴۷۰ رسانهٔ باقیمانده عمدتاً محتوای همسو با سیاست رسمی طالبان منتشر میکنند.
همزمان، طالبان یک دستگاه رسانهای گسترده در داخل کشور ایجاد کردهاند: دهها تلویزیون و رادیو، روزنامهها، و صدها کانال یوتیوب، اکس و تلگرام که بهصورت هماهنگ روایتی از «امنیت سراسری» و «برقراری نظام اسلامی» را تبلیغ میکنند. در هفتههای اخیر، منازعه با پاکستان نیز بخشی از همین کارزار تبلیغاتی شده است.
طالبان در دور تازه حاکمیتشان اهمیت «رسانه، تبلیغات و ضدتبلیغات» را به شکل بیسابقهای درک کردهاند. آنان که از طریق جنگ روایتها به قدرت برگشتند، اکنون از همان ابزار برای تثبیت قدرت استفاده میکنند.
میرویس بلخی، استاد دانشگاه در امریکا گفت طالبان در این دور از ابزارهای مدرن بهره استراتژیک میبرند: «طرز فکرشان عقبگراست، اما روشهایشان عملگرایانه است. در ایدئولوژی آنان هدف وسیله را توجیه میکند.»
او افزود طالبان حتی میتوانند یک بازیگر پورن را ویزا دهند و امنیتش را تأمین کنند تا تصویری از «ثبات» و امنیت در افغانستان بسازند.
با وجود این فشارها، خبرنگاران میگویند این حملات آنان را از مسیر اطلاعرسانی آزاد و بیطرف بازنخواهد داشت.
