پژوهشگر روابط بینالملل و استاد دانشگاه
هر قدر که هبتالله، رهبر نام نهاد طالبان بیشتر سخن میگوید، به همان پیمانه چهره بحثبرانگیزش نمایانتر میشود. سخنرانی اخیر وی به مناسبت عید که در قندهار ارائه شد، واکنشهای زیادی را برانگیخت.
او که یک بازیگر مهم در صحنه سیاست افغانستان است، چهرهاش را در پشت پنج نقاب پوشانده است. اینجا این نقابها را از چهره ناپیدا و مرموز او بر میدارم.
نقاب نخست، عاشق قدرت و امتیاز
هبتالله در مدت نزدیک به چهار سال تقریبا همه منابع قدرت، ذخایر اقتصادی افغانستان و ظرفیت بشری طالبان را در انحصار خود دارد.
او با حاکمیت بلامنازعه بر منابع قدرت توانسته است مخالفین خود را حذف کند یا در زیر سیطره قدرت خود درآورد. اینکار از یکسو به نفع اوست و اما از سوی دیگر خطرات زیادی را به بار آورده است. مخالفین سرسخت او از جمله سراج حقانی که در ظاهر از امیرالمومنین اطاعت میکند، اما در اصل بسیار خشمگین است. تمرکز قدرت در قندهار میتواند هرآن سبب اغتشاش جدی سیاسی شده و پایههای قدرت قندهار را به لرزه درآورد.
نقاب دوم، بازیگر فعال استخباراتی
هبتالله بازیهای استخباراتی را به خوبی بلد است. سخنرانی اخیر او نمایانگر یک اصل بود که طالبان هیچ آسیبی به کشورهای منطقه از جمله پاکستان و ایران نمیرساند. او تلاش کرد با لحن آرام و گذرا، نقش این دولتها در افغانستان را نادیده گیرد، تا منافع آنها آسیب نبیند.
هبت الله در این سخنرانی آدم آگاه از تعاملات منطقهای و جهانی وانمود شد و تلویحا اطمینان داد که بازی استخبارات منطقه را خوب بلد است و آن را رعایت خواهد کرد. از اینرو از گروههای تاثیرگذار ضد پاکستانی و ایرانی که روابط خوبی با طالبان دارند، به صورت گذرا عبور کرد. این رویکرد استخباراتی نشانگر بازیهای پشت پرده او در سازمانهای جاسوسی منطقه را بر ملا میکند.
نقاب سوم، معاملهگر سیاسی
هبت الله در سخنرانی اخیر خود پیامهای واضح به کشورهای جهان فرستاد. او گفت ما میدانیم شما از ما چه میخواهید. وضعیت زنان، وضعیت حقوق بشر، آزادیهای شهروندی و ایجاد دولت فراگیر، از خواستهای شما هستند. هبت الله گفت که طالبان برای همه این خواستها جاگزینی ارایه کرده که برای مردم افغانستان بسیار «بهتر» است.
این ملای زیرک در واقع پیششرطهای خود را برای امتیازگیری مطرح کرد. او تلاش داشت تا اجندای جامعه جهانی را شناسایی و معرفی کند و در مقابل دستور کار خود را در برابر آن مطرح سازد. این رویکرد راه را برای تعاملات بعدی طالبان باز میکند.
رهبر طالبان با طرح این تعامل در پی امتیازات راهبردی و اقتصادی است که زیرکی سیاسی او را در معاملهگری به نمایش می گذارد.
نقاب چهارم، دیکتاتوری مطلق
وقتی رهبر طالبان را برای سخنرانی دعوت کردند، درمییافتید که القاب گوناگون مانند امیرالمومنین، مجاهد کبیر، رهبر خبیر، شیخالحدیث و....برای معرفی این ملای ناپیدا چنان ردیف شدند که گویا هیچ جایگزینی برایش وجود ندارد و کشور و مردم افغانستان باید شکرگذار از داشتن چنین فرصتی باشند.
در جریان سخنرانی به خوبی روشن بود که شما با یک دیکتاتور مواجه هستید. او ادبیات تحمیلی، حاکمانه و آمرانه را به آسانی به کار میبُرد و در مقابل نافرمانی، شرایط و پیامدهای ناگوار را مطرح میکرد. این روش نشانگر یک دوره سیاه تحمیل دردناک ایدیولوژیک مذهبی بر گردههای مردم افغانستان است.
نقاب پنجم، توهم فکری
هبتالله با یک باور خیره کننده به خود به عنوان رهبر و امیر مسلمانان جهان سخن میگفت. او به عنوان امیر درباره وضعیت مردم فلسطین صحبت کرد و آنرا با الفاظ تُند نکوهش کرد. امیرالمومنین در حالی از فقر و دربهدری مردم فلسطین یاد کرد که در افغانستان بیشتر از ۲۲ میلیون انسان در شرایط فقر و گرسنگی به سر میبرند.
او از عدالتی برای جهان اسلام یادآور شد که در افغانستان کلا زیرپا گردیده است. او که میلیاردها افغانی را صرف بودجه نظامی و ساختارهای سیاسی خود کرده است، مردم فقیر را به فراموشی سپرده است. کسی که میلیونها کودک را از آموزش، میلیونها زن را از کار و صدها هزار انسان مستعد را بیکار کرده است، سخن از انصاف و شریعت برای جوامع اسلامی زد.
وقتی شما با رهبری مواجه هستید که رخ خود را با این پنج نقاب پنهان کرده است، چگونه میتوانید به آینده خود و کودکان تان در کشوری تحت رهبری او اعتماد کنید. آیا راهی به جز دوری و فرار از چنین شرایطی باقی میماند؟
طبیعی است که مردم اعتماد خود را به سخنان چنین افراد که خود برعلیه آنچیزی که میگویند عمل میکنند، از دست میدهد. این ملای ناپیدا که چهرهاش از مردم پنهان است، سخنانش را از نام دین و خداوند بیان میکند. این ویژگی رهبران ایدیولوژیک مذهبی است. آنان سخنان خود را با نام خدا، آیات و احادیث آغاز میکنند و سپس گفتههای غرضآلود سیاسی خود را در پوشش آن قرار میدهند. چنین رویکردی ضربه شدید به ارزشها و باور های مردم به دین و آیین شان وارد میکند.
وقت آنست که رسانهها، نهادهای روشنفکری و روشنگری، انجمنهای مدنی و شخصیت فرهنگی افغانستان بر این سخنرانیهای مضر نقد بنویسند و افکار عامه را روشن سازند. روشنگری و گردش اطلاعات سالم نقش این سخنرانیها را تضعیف خواهد کرد و نخواهد گذاشت تا مردم از این بیش با سخنان میانتهی این چهرههای مجهولالشخصیت فریب بخورند.
او در دوره اول ریاستجمهوری خود در سال ۲۰۱۷، هفت کشور مسلمان را انتخاب کرده بود: ایران، عراق (بعداً حذف شد)، سوریه، لیبیا، سومالیا، سودان و یمن. شاید به همین دلیل بسیاری از منتقدان، آن فرمان را به حرفهایی ربط دادند که آقای ترامپ در جریان کارزار انتخاباتی سال ۲۰۱۶ خود علیه مسلمانان زده بود.
رئیسجمهور ایالات متحده این بار فهرست کشورهای شامل سفربند را دو برابر کرده و چند کشور غیرمسلمان را هم به جمع اضافه کرده است؛ از جمله میانمار در آسیا، هائیتی در امریکای جنوبی و چاد، کنگو، گینه استوایی و اریتره در افریقا. به جز چاد، هیچکدام از این کشورها اسلامی یا دارای اکثریت مسلمان نیستند.
به جز میانمار که در این فاصله شاهد کودتای نظامی بوده، شرایط پنج کشور دیگر با سال ۲۰۱۷ تفاوت چندانی نداشته است.
اگرچه ایالات متحده دلایلی مانند ضعفهای امنیتی و نداشتن سیستم غربالگری مناسب این کشورها را دلیل تصمیم خود برای قراردادن آنها در فهرست سفربند میداند یا مسافرانی را که از این کشورها میآیند، به نقض قوانین مهاجرتی، از جمله ماندن بیش از زمان ویزا یا تلاش برای ماندن غیرقانونی در امریکا متهم میکند، اما بعید نیست نام این کشورها برای حفظ توازن دینی به فهرست کشورهای شامل سفربند اضافه شده تا فرمان اجرایی جدید ترامپ از برچسب اسلامهراسی درامان بماند.
نیمی از این فهرست هنوز کشورهای اسلامیاند: افغانستان، ایران، لیبیا، سومالیا، سودان و یمن. ایالات متحده برخی از این کشورها را به حمایت از تروریسم متهم میکند و برخی دیگر را دارای ساختارهای امنیتی ناقص و غربالگری ناکارآمد میداند.
باقی ماندن ایران و یمن که صحنه فعالیت شبهنظامیان حامی جمهوری اسلامی است، جای تعجب ندارد. لیبیا، سومالیا و و سودان هم از دید ایالات متحده همانند دوره اول ریاستجمهوری آقای ترامپ وضعیت بیثباتی دارند که میتوانند تهدیدهایی متوجه امنیت کشور او کنند.
باخت افغانستان و بُرد سوریه
در میان ۱۲ کشور شامل فهرست سفربند، دو جابهجایی جلب توجه میکند: اضافه شدن افغانستان و حذف سوریه؛ و هر دو کشور در فاصله دو فرمان اجرایی، شاهد تحول ساختاری و تغییر رژیم بودهاند.
در افغانستان در سال ۲۰۱۷، دولتی منتخب و متحد امریکا بر سر کار بود. در آن زمان هم پاسپورت افغانستان در پایین جدول معتبرترین پاسپورتهای جهان قرار داشت و افغانها گروه گروه به خارج مهاجرت میکردند. اما دولت حاکم بر این کشور از دید واشنگتن، متحدان او و در کل جامعه جهانی، دولتی مشروع و قابل اعتماد بود. سفارت امریکا در کابل باز بود و از همان شهر به متقاضیان افغان ویزا صادر میکرد. برای ایالات متحده در آن زمان راحت نبود که متحد خود را در فهرست سفربند قرار دهد.
در سوریه اما رژیمی بر سر کار بود که ایالات متحده آن را حامی تروریسم میدانست. نزدیکی دولت بشار اسد به جمهوری اسلامی ایران و روسیه، در کنار جنگهای داخلی که ساختارهای حکومت دمشق را ضعیف و ناکارآمد کرده بود، میتوانست دلیل دیگری برای قرار گرفتن نام سوریه در فهرست سفربند باشد.
اکنون که دونالد ترامپ به قدرت برگشته، وضعیت هر دو کشور افغانستان و سوریه متحول شده است.
دولت متحد امریکا در افغانستان، در نتیجه پیمان صلح طالبان و واشنگتن سقوط کرده و نزدیک به چهار سال است که گروه طالبان بر افغانستان حکومت میکند. بسیاری از اعضای کابینه حکومت طالبان، در گوانتانامو یا بگرام زندانی بودهاند و گزارشهایی از افزایش روزافزون فعالیت گروههای هراسافکن بینالمللی در افغانستان تحت حاکمیت طالبان وجود دارد.
ایالات متحده از دید بسیاری از منتقدان، از جمله در میان افغانهای مخالف طالبان، ملامت است که پشت دولت متحد خود در کابل را خالی کرده و با امضای توافقنامه دوحه، راه به قدرت رسیدن طالبان را هموار کرده است. اما با این حال واشنگتن هنوز همانند دیگر کشورهای جهان رژیم طالبان را بهرسمیت نشناخته و حتی وزیر خارجه آقای ترامپ، از احتمال بررسی بازگشت طالبان به فهرست سازمانهای تروریستی سخن میگوید.
اهمیت دیپلماسی
آقای ترامپ در هنگام امضای فرمان اجرایی سفربند تازه، به حمله هفته پیش یک شهروند مسلمان به اجتماع حامیان اسرائیل در کلرادو اشاره کرد و از مهاجرانی سخن گفت که «امنیت ایالات متحده را به خطر انداختهاند». اگرچه آن حملهکننده، محمد صبری سلیمان، از مصر بود، اما نام کشور متبوع او در میان ۱۲ کشور شامل فهرست سفربند دیده نمیشود، چون مصر متحد امریکاست و رابطه نسبتاً خوبی با اسرائيل دارد.
نام سوریه هم در فهرست تازه دیده نمیشود، هرچند سوریه اکنون توسط گروهی اداره میشود که رهبرش تا چند ماه پیش در فهرست تروریستهای تحت پیگیرد امریکا قرار داشت. اما دولت جدید سوریه، دست دوستی به سوی امریکا و اسرائيل دراز کرده و با وجود عمر کم خود، در میان متحدان منطقهای ایالات متحده، چهره پذیرفتهشدهای از خود نشان داده است.
احمد شرع، رئيسجمهور موقت سوریه، ماه پیش در جریان سفر دونالد ترامپ به کشورهای عربی خلیج فارس، در ریاض به دیدار او رفت و برای جلب سرمایهگذاری امریکا در کشورش اعلام آمادگی کرد. آقای ترامپ در همان سفر، بهگونه غیرمنتظرهای تحریمهای امریکا علیه سوریه را لغو کرد.
رئیسجمهور امریکا گفته است که فهرست سفربند جدید ممکن است کوچکتر یا بزرگتر شود. یعنی ممکن است شرایط کشورهای شامل فهرست از دید واشنگتن بهبود یابد یا کشورهای دیگری وضعشان بدتر شود و به فهرست اضافه شوند. مانند عراق سال ۲۰۱۷ که بدون تغییر در شرایط خود، با مذاکره و دیپلماسی توانست نام خود را از فهرست اولیه سفربند حذف کند.
دولتها با دیپلماسی میتوانند محدودیتها را کم، تحریمها را برطرف و اعتبار پاسپورت شهروندان خود را افزایش دهند؛ اما این مزیتی است که افغانستان به خاطر طالبان از آن محروم است.
