د هغو خبرو په پایله کې چې طالبان یې واک ته ورسول د امریکا استازی یې په اړه وایي، دا به ژر وي چې د دې ډلې پر کړنو قضاوت وشي. زلمي خلیلزاد افغانستان انټرنشنل ته ویلي، چې په افغانستان کې د طالبانو تر واک لاندې وضعیت مثبت او منفي اړخونه لري.
د امریکا د پخواني استازي په وینا یو مثبت اړخ دا دی، چې "د تېر پرتله اوس د افغانانو وژنه کمه شوې ده، خلک له جګړې ستړي شوي وو او امریکا هم له دغو وژنو نوره ستړې شوې وه."
ښاغلي خلیلزاد د افغانستان انټرنشنل خبریال عارف یعقوبي ته وویل، چې د افغانستان اقتصادي حالت د طالبانو په واکمنۍ کې ښه نه دی؛ خو دا خبره یې هم په زغرده کوله چې تېر حکومت هم د امریکا له ملاتړه برخمن و او بیا یې هم ښه اقتصاد نه لاره.
هغه دا نظر رد کړ، چې خلک د افغانستان دننه د وضعیت د ښه کېدو شاهدان نه دي او یا دا چې وضعیت ورځ تر بلې بدتریږي.
ښاغلي خلیلزاد وویل: " زه داسې نه ګڼم چې د افغانستان خلک دې دغسې نظر ولري، نظرونه بېلابېل دي؛ که چېرته ټول افغانان په یو نظر وای، نو دغسې لانجې ګونجې به نه پېښېدای."
دغه مرکه کې چې د اګست په پنځلسمه د کابل د سقوط سره هم مهاله له افغانستان انټرنشنل نه خپریږي، ښاغلي خلیلزاد ټينګار کړی چې د نجونو پر زده کړو او د مېرمنو په کار د بندیزونو لګول د طالبانو منفي تګلارې دي او دغه ډله د دغسې منفي کړنو په دوام نه شي کولای د نړیوالې ټولنې له ملاتړه برخمنه شي.
په افغانستان کې یو پخوانی ایرانی ډیپلومات وایي، د هلمند نه د ایران تر پولې ټولې پرتې ځمکې شنې او سمسورې ښکاري، چې «په ځينو برخو کې یې کوکنار هم کرل شوي.» محسن روحي صفت ادعا کړې، چې طالبان د دغو کروندو لپاره د هلمند سیند له اوبو ګټه اخلي.
د ایران دغه پخواني چارواکي ویلي، چې دغه کروندې په هغو عکسونو کې لېدل شوې چې د هوا له لارې اخیستل شوي دي.
د محسن روحي صفت په وینا: «دا ښيي، چې طالبان ټولې اوبه په دغو کروندو کې کاروي.»
هغه روښانه کړې، چې طالبانو یو بل داسې نوی انحرافي کانال جوړ کړی چې نور هېڅ اوبه ایراني لوري ته مخه و نه کړي.
د ایران د اسلامي جمهوري په نامه ورځپاڼې د پنجشنبې په ورځ (د زمري ۱۹ مه) د دغه پخواني ډيپلوماټ له قوله لیکلي، چې «طالبان په غوښتنو او زاریو اوبه نه ورکوي.»
د ایران د چاپېریال ساتنې سازمان مشر علي سلاجقه، د چهارشنبې په ورځ (د زمري ۱۱ مه) وویل:« طالبانو د ۸۵۰ میلیونه لېټرو اوبو پر ځای یوازې ۱۵ میلیونه لېټره اوبه د حقابې په نوم خوشې کړې دي.»
محسن روحي صفت د دې پوښتنې په ځواب کې، مخکې له دې چې د ایران د حقابې پر سر خبرې وشي په ایران کې د طالبانو د سفارت منل یوه تېروتنه نه وه؟ وویل: «هو بالکل دا یوه تېروتنه وه.»
هغه وایي: «د افغانستان خلک له طالبانو ناراضه دي او طالبان نه غواړي. نو ولې موږ د یوې کوچنۍ ډلې سفارت چې خپلو وګړو ته هېڅ ډول حقونه نه ورکوي او هغوی خپل رعیت نه مني د هېڅ ډول خبرو اترو او شرطونو پرته ومنو؟! په ټول کې باید موږ د خپلو ګټو لپاره هم د طالبانو سفارت په دومره اسانۍ سره نه وای منلای.»
د ایران د ولسمشر له ګوت څنډنې چې د ایران د حقابې په اړه یې کړې وه، درې میاشتې تېرې شوې دي؛ خو تر دې مهاله د طالبانو لخوا د شویو ژمنو کوم څرک نه دی لېدل شوی.
حسن کاظمي قمي د ابراهیم رئيسي له خبرداري وروسته طالبانو ته یوه میاشت ضرب الاجل وټاکه.
د ایران پارلمان یو شمېر غړیو د ایران له حکومته وغوښتل، چې په تهران کې د طالبانو سفارت وتړي.
طالبانو تر اوسه د دغو څرګندونو په تړاو غبرګون نه دی ښودلی.
د پروس پیکت رسنۍ د لندن د کېنګز کالج د څېړنو د څانګې د لوړ پوړي غړي ډېویډ لووین مقاله خپره کړې ده. په دغه مقاله کې پر افغانستان د طالبانو دوه کلنې واکمنۍ او د اتلس کلنې مروې اعتراض او مېړانې ته یې ځغلنده کتنه کړې ده.
نوموړی وايي: اتلس کلنې مروې د افغانستان لپاره په ناوړه شرایطو کې، د نجونو او ښځو لپاره د زدکړو د بندیدو او په نړیوالو مرستندویه بنسټونو کې د ښځو پر کار د بندیز په غبرګون کې د یوازینۍ ښځې په توګه لاریون وکړ.
اغلې مروه د کابل پوهنتون د تړلو دروازو تر شا په چپه خوله ولاړه وه، یو بینر يې په لاسونو کې نیولی و او یوازې یوه عربي کلمه «اقرا » چې په عربي د ( لوستلو ) معنا ورکوي، په ښکلي خط یې لیکلې وه.
که څه هم نوموړې له سر تر پښو ځان په تور حجاب کي پټ کړی و، لکه څنګه چې د حجاب په اړه د طالبانو غوښتنه ده، طالبانو ورباندې قهرجنې نارې وهلې او هغه یې له سیمې څخه په زور شړله.
نوموړې په ټولنیزو رسنیو کې وویل:« د هغه حق غوښتلو لپاره یې غږ پورته کړی، کوم حق چې خدای ورکړی دی.»
د ۲۰۲۱ کال په اګسټ کې د طالبانو له راتګ راهیسې د مروې او ملیونونو افغانانو لپاره ژوند په پرلپسې توګه بدتر شوی، او د لویدیځ نرمې ښکېلتیا او نرم چلند پالیسي ناکامه شوې ده.
په داسې حال کې چې هیڅ یو هېواد د طالبانو رژیم په رسمیت نه دی پېژندلی، د جمهوریت تر پرځېدو وروسته هیله پیدا شوه چې ګواکې که دروازې همداسې خلاصې پاتې شي او بشري مرستې خلکو ته ورسول شي، بیا به ښکېلتیا او قانع کول د دوی په سخت دریځه حاکمیت کې نرمښت راولي.
امریکا، برېتانیا او یو شمېر نور هېوادونه په قطر کې په خپلو سفارتونو کې د افغانستان د ګټو سترې برخې لري او هلته په منظم ډول له طالب مشرانو سره ليده کاته هم کوي.
نوموړی په دغه مقاله کې د طالبانو سره د ملګرو ملتونو او یو شمېر اروپایي هېوادونو مرستو ته په اشارې لیکلي، چې ملګري ملتونه په اونۍ کې د شاوخوا ۴۰ ملیونه ډالرو په لېږد سره د اقتصادي وضعیت د خرابېدو مخه نیولې او د ۲۰۲۲ کال په پیل کې د بشري مرستو د اسانیتا لپاره د اروپایي ټولنې په کابل کې خپل ماموریت بیا له سره پیل کړ؛ خو د دغه ډول چال چلند توجیه کول په زیاتېدونکي توګه ستونزمن کېږي.
له هغه وخته چې طالبانو د ۲۰۲۳ کال په پسرلي کې د نړیوالو سازمانونو لپاره د ښځو پر کار کولو بندیز ومنلو، ملګري ملتونه د مساوي کاري فرصتونو څخه په بېله بڼه خپلې چارې پر مخ وړي.
د طالبانو سره دغه شان نرم چال چلند سمه پایله نه ده ورکړې، او طالبان نور هم ظالمان شوي دي.
پر ښځو د زده کړو او کاري بندیزونو سربېره، ښځې نه شي کولی تفریحي پارکونو یا ورزشي کلپونو ته ولاړې شي، او یا په ډاډه زړه له کورونو رابهر شي.
د دغې رسنۍ په خبره د طالبانو د وروستي لیونتوب په پایله کې د ښځو د سینګارتونونو د تړلو امر وشو، چې ۶۰ زره نورې ښځې ورسره وزرګارې شوې.
په ټول هېواد کي د موسیقۍ الې سوځول شوي، او د فوټبال لوبغالي بیا د نارینه وو او ښځو د اعدام او په عام محضر کې د دورو د وهلو لپاره کارول کېږي.
په داسې حال کې چې مرستې یوازې تر بشري مرستو محدودې دي نو دا څرګندېږي، چې طالبانو د ځان لپاره د پیسو خوندي کولو نوې لارې میندلې دي.
میلیونونه ډالر د طالبانو د ملاتړو لپاره ضایع شوي دي، د غلط لارښود له مخې د اړمنو پر ځای د طالبانو ملاتړو ته مرستې ورکول کېږي.
همدارنګه نوموړی لیکي، چې د لویدیځ د سیاست د ناکامۍ تر ټولو ښکاره نښه دا ده چې افغانستان یوځل بیا د ترهګرۍ په ځاله بدل شوی دی.
د دې ښکاره مثال په کابل کې د القاعده د مشر ایمن الظواهري وژل یاد شوي، چې د طالبانو د کورنیو چارو د وزیر په ګاونډ یوه کور کې اوسېده او دغه پېښه د طالبانو د هغې ژمنې نیمګړتیا په ډاګه کوي چې ویلي یې وو له القاعدې سره یې اړیکي پرې کړې دي.
په دغه راپور کې لیکل شوي، چې نړیوالو جهادي ترهګرو ډلو په ټول افغانستان کې نوې اډې جوړې کړې دي، دوی د تېر حکومت د ملي امنیت د پخواني رییس رحمت الله نبیل له قوله لیکلي: «نړوالو ترهګرو ډلو اوس په افغاستان کې ستراتیژیک ژوروالی تر لاسه کړی دی.»
د نوموړي د اټکل له مخې د هغو ډلو په منځ کې چې د طالبانو تر ساتنې لاندې فعالیت کوي، د القاعده له ۴۵۰۰ تر ۶۰۰۰ د ټي ټي پي وسلوال او په سلګونه سیمه ییز ګروپونه او نورې ډلې شاملې دي.
د لیکوال په خبره، د نړیوال تروریزم ملاتړ اوس د طالبانو لپاره د ورستي واک په پرتله خورا مهم کاروبار ګرځېدلی.
په جون میاشت کې د ملګرو ملتونو یو راپور وموندل، چې القاعده په افغانستان کې خپلې اډې او عملیاتي وړتیا بیا له سره رغوي او د طالبانو سره یې اړیکې پیاوړې دي.
نوموړي د مقالې په ورستۍ برخه کې لیکلي، چې هیڅ ښه انتخاب نشته؛ خو لویديځ د دې حقیقت د منلو وړ نه دی چې اوسنۍ تګلارې یې ناکامې شوې دي.
د طالبانو لخوا د خبریالانو پر نېونې په کور د ننه او بهر د خبریالانو د ملاتړ بنسټونو بېلابېل غبرګونونه ښودلي. د افغانستان د ازادو رسنیو د ملاتړ ټولنې نۍ په خبرپاڼه کې راغلي، چې د یوې اونۍ په ترڅ کې څلور خبریالان د طالبانو له خوا نېول شوي دي.
نۍ په دغې خبرپاڼه کې ویلي، چې د کلید د خبریالانو فقیرمحمد فقیر زي او جان اغا صالح تر نېول کېدو یوه ورځ وړاندې په خوست کې د اریانا نیوز سیمه ییز خبریال حبیب الله سراب هم د طالبانو له خوا نېول شوی و، او تر هغه وړاندې په غزني کې د باختر د اطلاعاتي اژانس خبریال وحدت الله ابدالي هم نېول شوی و چې په دې کې د طالبانو د استخباراتي کړیو لاس دی.
د نۍ د بنسټ په لېکنه دغه ناقانونه نېونې تر ډېره د دې لپاره کېږي، چې پر خبریالانو او رسنیو فشارونه زیات کړي او په دې توګه د وینا ازادي تر پخوا زیاته محدوده کړي.
نۍ په ننګرهار، خوست او غزني ولایتونو کې له طالبانو غواړي، چې د نېول شویو خبریالانو د بېرته خوشې کولو کې دې ژر تر ژره لاس په کار شي، او هغه ادعاوې چې پر نېول شوېو خبریالانو لري هغه دې د رسنیو د سرغړونو کمیسیون ته وسپاري.
که څه هم طالبانو د ننګرهار او خوست په ولایتونو کې د نېول شویو خبریالانو د نېولو په تړاو روښانه دلایل نه دي وړاندې کړي؛ خو په غزني کې یې د باختر د خبري اژانس د خبریال په اړه ویلي، چې هغه په یوې بلې سیمه ییزې حقوقي قضیه کې نېول شوی، خو د دغې قضیې په اړه یې وضاحت نه دی ورکړی.
د افغانستان د رسنیو قانون له مخې که خبریال یا یوه رسنۍ له وضعه شویو قوانینو سرغړونه کوي، نو د رسنیو د سرغړونو کمیسیون ته واک سپارل شوی چې هغه سرغړونه د قانون له مخې وارزوي او تر پلټنو وروسته خپله پرېکړه وکړي.
تر دې وړاندې د طالبانو د اطلاعاتو او فرهنګ وزارت څو مېاشتې مخکې هم ویلي و، هېڅ حکومتي اداره دا واک نه لري چې د رسنیو او خبریالانو په چارو کې لاس وهنه وکړي، او یواځینۍ اداره د اطلاعاتو او فرهنګ وزارت او د رسنیو د سرغړونو کمیسیون دی چې هر ډول سرغړونې او تېروتنې وارزوي او د هغې سره سم قانوني کړنې ترسره کړي.
په افغانستان کې د طالبانو له واکمنېدو وروسته شاوخوا شپپږ زرو خبریالانو دندې له لاسه ورکړي چې ګڼ شمېر یې د مسلک خلاف په نورو چارو لاس پورې کړی او ځینې یې د هېواد پرېښودو ته اړ شوي دي.
د ننګرهار کانال ریاست وایي، چې د ۴لسیزو وروسته یې د تولیدي فابریکې ځينې برخې فعالې کړي چې د ننګرهار تر څنګ به یې نورو ولایتونو ته هم تولیدات واستول شي. چارواکي وایي:«توانیدلي یو، چې د صابون جوړونې، د رومي بانجانو روب او د اچارو د تولید برخې فعالې کړو.»
د دغو تولیداتو ټول اومه توکي د ننګرهار کانال په ځمکه د کرل شویو حاصلاتو څخه تر لاسه کېږي.
د دوی په وینا، د دغو توکو په تولیدولو سره به له نورو هېوادونو څخه د وارداتو په کچه کې پام وړ کموالی راشي او خلک به په ارزانه بیه د اړتیا وړ توکي ترلاسه کړي.
دغه چارواکي له خلکو غواړي، چې د نورو هېوادونو د تولیداتو پر ځای دې له کورنیو تولیداتو ګټه واخلي، چې له دې سره به د دوی اقتصادي ستنې هم پياوړې شي او هم به د کورنیو تولیداتو کچه لوړه شي.
دغې ټولنې په خپل تازه راپور کې ویلي، چې د شاوخوا ۱۲ زره خبربالانو له ډلې دوه پر دریمه برخه یې خپلې دندې خوشې کړې دي. د دغې ارزونې له مخې د طالبانو د بندیزونو د سخت دریځه سیاستونو له امله ۸۰ سلنه خبریالانې اړ شوې چې خپلې دندې پرېږدي.
دغه سازمان پر افغانستان د طالبانو د دوه کلنې واکمنۍ په درشل کې د «طالبانو تر ولکې لاندې نظام کې خبریالي» تر سرلیک لاندې لیکلي، نیمایي رسنۍ چې په ۲۰۲۱ کال کې یې شمېر ۵۴۷ ته رسېده تړل شوې دي.
دغه بنسټ د افغانستان د خپلواکو خبریالانو ټولنې د شمېرو پر بنسټ راپور ورکړی، چې د ۱۵۰ ټلویزیوني شبکو له ډلې نږدې اویا هغه یې فعاله دي.
دا رنګه له ۳۰۷ راډیویي سټيشنونو له ډلې یوازې ۱۷۰ یې خپرونې کوي او د ۳۱ خبري اژانسونو څخه ېوازې ۱۸ هغه یې پاتې دي.
د بې پولې خبریالانو سازمان په کابل کې د یو مېشت خبریال له قوله لیکلي:« د طالبانو اصلي دنده سانسورول دي. طالبان د خپلو سیاستونو پر ضد هیڅ مخالفت نه شي زغملی، موږ دلته هېڅ ملاتړی نه لرو. موږ همدومره پوهیږو، چې د هغوی هرې خبرې ته باید غاړه کېږدو.»
په راپور کې دا شان راغلي، چې په افغانستان کې خبریالان او د رسنیو کارکوونکي د طالبانو د ظلمونو او سانسور لګولو له امله ترهېدلي او سخت نهیلې شوي دي.
د راپورونو له مخې ډېری خبریالان او د رسنیو کارکوونکي د طالبانو د زیات زور زیاتي او ځورولو له امله اړ وتي، چې له هېواده وتېښتي.
په افغانستان کې د ازادو رسنیو د ملاتړ سازمان نۍ مشر ظریف کریمي وویل، سیمه ییزې رسنۍ د لګول شویو بندیزونو له امله نهیلې شوې او په وینا یې که وضیعت همدغه شان روان وي، نو ګڼ رسنیز بنسټونه به دې ته اړ شي چې خپل ورونه وتړي.
د طالبانو د پراخو بندیزونو په لړ کې وروستی ګام دا و، چې د چنګاښ په مېاشت کې یې د ننګرهار ولایت د همېشه بهار په نوم ټلویزیوني او راډیویي خپرونې بندې کړې.
یوه خبریاله وایي، په رسنیو کې کار کول د هغوی لپاره ورځ تر بلې سختېږي. د هغې په خبره دا چې هغه مېرمن ده، په ځلونو داسې پېښ شوي ځينو پېښو ته خبري پوښښ ور نه کړای شي.
د هغې په وینا، خبریالانې د دې پر ځای چې د مېز تر شا بندیانې پاتې شي ښه دا ګڼي د خبر خونې پر ځای په کور کې کښیني.
