د پخوا پرتله په مدرسو کې د زدهکوونکو شمېر ورځ تر بلې مخ پر زیاتېدو دی. هغه نجونې چې ښوونځیو ته د تګ اجازه نه لري؛ خو مدرسې ته د تګ لپاره هڅول کېږي. پر افغانستان د طالبانو له واکمنیدو وروسته مدرسې ډیرې شوې دي او د ماشومو نجونو تګ مدرسو ته هم ډېر شوی دی.
د ماشومانو کورنۍ بله لار نه لري اړ دي، چې خپلې لوڼې مدرسو ته واستوي ځکه تر پنځم ټولګې پورته ښوونځیو ته د نجونو پر تګ بندیز لګېدلی دی.
د یوې دیني مدرسې مشر باخ خان وايي،: «هغه نجونې چې ښوونځیو ته د تګ اجازه نه لري هغوی مدرسو ته مخه کړې. د پخوا پرتله مو زدهکوونکې ډېرې شوې دي. په مدرسو کې د زدهکوونکو د شمېر د ډېرښت له امله ښوونکي کم دي او په مدرسه کې د زدهکوونکو د ځای پر ځای کولو اسانتیاوې مو هم کمې دي.»
په افغانستان کې د جمهوري نظام له سقوط او پر افغانستان د طالبانو له واکمنېدو وروسته دغې ډلې د مدرسو جوړولو ته پاملرنه ډېره کړې ده او په تېرو دوه کالو کې یې ډېرې مدرسې جوړې کړې دي.
د محمد ظاهر په نوم د مدرسې یو بل ښوونکی وايي:« مخکې مدرسو ته ډېره پاملرنه نه کېده، د طالبانو په راتګ سره مدرسو ته پاملرنه ډېره شوې ده او د ښوونځیو پرتله مدرسو ته پاملرنه ډېره ده او ډېره مرسته ورسره کېږي.»
طالبان له لودیځ فرهنګ سره په ټکر کې دي او د دوی په فکر ښوونځي لودیځو فرهنګونه ترویجوي.
خو داسې اندېښنې هم شته، چې د طالبانو په واکمنۍ کې به د عصري زدهکړو تر لاسه کول په بشپړه توګه له منځه ولاړ شي.
د طالبانو له کړنو داسې انګېرل کېږي، چې طالبان دیني مدرسې د خپل فکر د تولید په مرکزونو بدلې کړې دي.
نړۍوال بانک په خپل نوي راپور کې وړاندوینه کړې، چې افغانستان د ۲۵ سلنې اقتصادي ځوړتیا سره سږنی کال به د اقتصادي رکود پړاو ته داخل شي. په دغه راپور کې ویل شوي، چې پر ښځو د کار او زدهکړو لګول شوي بندیزونه به د افغانستان اقتصادي پرمختګ پڅ او مټه کړي.
دغه نړۍوال سازمان خپل نوی راپور «د چټک ثبات وروسته ناڅرګندتیا» تر سرلیک لاندې چې د چهارشنبې په ورځ د تلې په یوولسمه خپور شو، په کې د افغانستان د اقتصاد منفي پرمختګ د پانګونې د کموالي او په ټولو اقتصادي برخو کې د تقاضاوو له ډېرښت سره تړلی بللی.
د دغه راپور له مخې کرنه چې د افغانستان ټول نا خالصه تولیدات ورسره تړلي دي، د نورو برخو پرتله له ۶.۶ سلنې او ۶.۵ سلنې زیاته ټیټه شوې ده.
د نړۍوال بانک د افغانستان د برخې مشرې ملېنډا گووډ وویل: «د افغانستان اقتصاد څپ څپانده دی، بهرني ملاتړ ته اړتیا لري او خصوصي برخه یې کمزورې ده.»
هغه سپارښتنه کوي، چې «په دغه هېواد کې د اقتصادي پیاوړتیا لپاره په کار دا دي پانګونه پر انساني ځواک، بنسټیزو خدمتونو، د اقایمي بدلون پر وړاندې پیاوړتیا او د جنسیتي سیاستونو له منځه وړلو ته باید لومړیتوب ورکړل شي.»
طالبانو چې د نړۍوالو غوښتنو په اړه یې په بې پروایۍ افغانستان ګوښی کړی او تر سختو اقتصادي بندیزونو لاندې یې راوستی، هڅه کوي له امله یې چې د افغانستان د راتلونکي اقتصاد په اړه یو روښانه تصویر وښيي. د دغې ډلې مشرانو د پیسو د پړسوب کموالی او د افغانیو ارزښت لوړوالی خپلې لاس ته راوړنې او د خپلو اقتصادي سیاستونو بېلګې ګڼي.
نړۍوال بانک پصه خپل تازه راپور کې ویلي، چې «د تقاضاوو کمښت او د افغانیو لوړېدل د پړسوب له کموالي سره مرسته کړې.»
دا په دې معنا ده، چې د نورو هېوادنو په خلاف، په افغانستان کې د پانګونو، تولیداتو، د خدمتونو وړاندې کول او د صادراتو کمښت منفي خواو ته روان دي.
په دې برخو کې نړۍوال بانک د خبرداري په ژبه وایي: «دا چې منفي تورم د ورځني مزد ارزښت لوړوي؛ خو په اوږده مهال کې د اقتصادي پرمختګ مخه هم نیسي، نو د وزګارتیا کچه ورسره لوړیږي.»
له دې سره هم مهاله نړۍوال بانک ویلي، چې«د افغانستان صادرات په ۲۰۲۲ کال کې زیات کم شوي او تر څنګ یې واردات زیات شوي و، چې دا یو سوداګریز کسر بلل کېږي.»
طالبانو نل سیمهییز هېوادونه په تېره بیا چین دغلته پانګونې ته هڅولی؛ خو دغو هېوادونو دمګړۍ په افغانستان کې ناچیزو بشري مرستو ته پاملرنه کړې. د طالبانو د حکومت د مشروعیت نشتوالی او نړۍوال بندیزونه په افغانستان کې د پانګونې او له نورو هېوادنو سره یې اقتصادي اړیکو په برمختګ سیوری غوړولی دی.
دغه بنسټ دا رنګه ویلي، چې د طالبانو لهخوا پر ښځو د کار بندیز او د نړۍوالو مرستو کمښت د افغانستان د اقتصادي بهیر د مټهوالي ستر لامل دی، دغه سازمان په افغانستان کې د لوږې پراخې کچې ته په اشارې وايي چې د افغانستان نیمايي برخه خلک له لوږې سره مخامخ دي.
د اکټوبر پنځمه نېټه د ښوونکو نړۍواله ورځ ده؛ خو افغانستان د نړۍ یوازینی هېواد دی، چې نجونې په کې ښوونځي ته د تګ اجازه نهلري او د تېرو دوو کالو راهیسې ښوونکو خپلې زدهکوونکې نه دې لیدلې.
د ښوونکي ورځ پر داسې مهال لمانځل کېږي، چې پر افغانستان د طالبانو د واکمنېدو سره سم زرګونه ښځینه ښوونکو دندې له لاسه ورکړي او په ژوند کې له سختو اقتصادي ستونزو سره مخ دي.
د کندهار د عینو مېنې لیسې ښوونکې معروفه محمدزۍ د تېرو ۱۹ کالو راهیسې د ښوونکې په توګه یې دنده لرله، زرګونه زدهکوونکې يې روزلې؛ خو دوه کاله وشوه چې د ښوونځي انګړ یې نهدی لیدلی.
مېرمن محمدزۍ افغانستان انټرنشنل ته وویل:« زه د طالبانو په لومړۍ دوره کې زدهکوونکې وم هغه وخت هم پر موږ ښوونځیو ته پر تګ بندیز ولګید، هیڅ داسې تصور مې نه و کړی چې پر افغانستان دې یوځل بیا داسې توره ورځ راشي.»
دوه کاله پوره شوه، چې په افغانستان د طالبانو د بندیز له امله په میلیونونو افغان نجونې له زدهکړو منعه شوې دي.
د طالبانو دغه بندیز ګڼ نړۍوال غبرګونونه هم لرلي؛ خو طالبان په افغانستان کې ښوونځیو ته د تګ لپاره د تګلارې د جوړولو ژمنې کوي.
ښوونځیو ته د نجونو د تګ له بندیز سره هممهاله زرګونه ښوونکې هم وزګاره شوي دي، طالبان ګڼو ښوونکو ته اوس هم معاشونه ورکوي؛ خو ښوونکې د خپلو زدهکوونکو د ناروښانه راتلونکې په اړه سخت اندېښمن دي.
په کابل کې د اذرخش ښوونځي ښوونکې الینا حیدري وايي، د خپلو دوه لوڼو تر څنګ په افغانستان کې د هغه میلیونونو زدهکوونکو په اړه اندېښمنه ده، چې له زدهکړو په لوی لاس محرومه شوې دي.
نوموړې وايي:«موږ د ژوند په ښو او بدو حالاتو کې ښوونځي ته تلو، تر څو د افغانستان راتلونکې نسلونه مو با سواده شي. موږ بلا اقتصادي ستونزې لرلې؛ خو نن هر څه ختم شول اوس هم موږ په کور کې بندیانې یو او هم مو زدهکوونکې بندیانې دي.»
تر دې مهاله کره شمیرې په لاس کې نشته، چې په افغانستان کې د طالبانو له واکمنېدو او ښوونځیو ته د نجونو پر تګ له بندیز سره به څومره ښځینه ښوونکو دندې له لاسه ورکړې وي.
خو د ملګرو ملتونو عمومې منشي انټینیو ګوترېش پر خپل اېکس پاڼه لیکلي، په ټوله نړۍ کې ۴۴ میلیونه ښوونکو ته اړتیا شته، تر څو هر څوک باکیفیته زدهکړې تر لاسه کړي.
د بښنې نړۍوال سازمان د چهارشنبې په ورځ د پاکستان له حکومته وغوښتل، چې د افغان کډوالو "تاریخي ملاتړ" ته دوام ورکړي او له پاکستانه د هغوی د شړلو ګواښ عملي نهکړي. دغه سازمان ویلي، چې په افغانستان کې به دغه کډوال د طالبانو له ځورونې سره مخامخ شي.
د سویلي اسیا په چارو کې د بښنې نړۍوال سازمان یوې مشرې نادیه رحمان ویلي، دغه سازمان د پاکستان له حکومته غواړي افغان کډوالو ته اجازه ورکړي، چې د اېستلو له وېرې پرته په برم او عزت سره په پاکستان کې ژوند وکړي.
دغه سازمان یو ځل بیا د کډوالو په چارو کې د ملګرو ملتونو له عالي کمېشنرۍ غوښتي، چې په پاکستان کې د پناه غوښتونکو افغانانو د غوښتنلیکونو د ثبت او ارزونې بهیر چټک کړي.
نوموړې زیاته کړه: "نړۍواله ټولنه باید ژر تر ژره په افغانستان کې د هغو کسانو چې د طالبانو د ځورونې له امله تښتي، خپلې ژمنې پوره کړي."
دغه سازمان ویلي، په پاکستان کې له ۳.۷ میلیونو ډېر افغانان ژوند کوي چې ډېری یې ثبت شوي نه دي.
د کډوالو په چارو کې د ملګرو ملتونو عالي کمېشنرۍ د سه شنبې په ورځ وویل، چې په پاکستان کې مېشتو افغان کډوالو ته باید اجازه ورکړل شي چې په خپله خوښه له دې هېواده ووځي.
د دغه سازمان ویاند قیصرخان افریدي له پاکستانه د افغان کډوالو د اېستلو پلان د اندېښنې وړ بللی او ویلي یې دي، چې ملګري ملتونه د دغه هېواد د حکومت د نوې پرېکړې په تړاو له اړوندو پاکستاني بنسټونو د لا زیاتو توضیحاتو غوښتونکي دي.
په دې وروستیو کې د پاکستان د بشري حقونو خپلواک کمېسیون هم د دغه هېواد د حکومت پر پرېکړې غبرګون ښودلی او د دې پرېکړې د ژر تر ژره لغوه کېدو غوښتنه یې کړې ده.
دغه کمیسیون ویلي، له ترهکرو ډلو سره د تړاو له امله له یو میلیون څخه د زیاتو کډوالو اېستل د پاکستان د ملي امنیت په اړه د لنډ او محدود نظر ښکارندویي کوي.
طالب چارواکو هم د پاکستان د دې پرېکړې په اړه غبرګون ښودلی او هغه یې د نه منلو وړ بللې.
د طالبانو د بهرنیو چارو وزارت یوه جګپوړي چارواکی د دغې پرېکړې عملي کېدل له دې ډلې سره د جګړې د پیلامې په مانا بولي.
په پاکستان کې د اټکل له مخې ۱.۷۳ میلیونه افغان کډوال په ناقانونه توګه ژوند کوي.
د پاکستان موقت حکومت دغو کډوالو ته د نومبر تر لومړۍ نېټې پورې وخت ورکړی، چې له دې هېواده ووځي که نه نو دوی به یې په زوره وشړي.
د سولې په چارو کې د اشرف غني پخوانی استازی عمر داوودزی وايي، د تېر حکومت په وروستیو درېیو میاشتو کې حالت د غني له لاسه وتلی و. داوودزي افغانستان انټرنشنل ته وویل، چې له ښاغلي غني سره د نظام د پرځېدو د مخنیوي لپاره کوم پلان نه و او اړ شو، چې هر چاته لاس اوږد کړي.
ښاغلي داوودزي د چهارشنبې په ورځ د افغانستان انټرنشنل پښتو څانگې ته وویل، چې طالبان له پوځي واکمنۍ پرته له پخواني افغان حکومت سره د سولې هېڅ هیله نه لري.
د سولې د اجماع لپاره په سیمهییزو چارو کې د ولسمشر د استازي په وینا، چې بل لور ته اشرف غني هم له طالبانو سره د مقابلې هيڅ پلان ترلاس لاندې نه درلود.
نوموړي په دې خبرو کې له اشرف غني سره د سیاسي مشرانو هغې ناستې ته اشاره وکړه، چې په وروستیو اونیو کې د کابل د سقوط لامل شوه. دا غونډه په داسې حال کې شوې وه، چې د هغه په وینا د ولسي جرګې پخوانی مشر یونس قانوني له ایران څخه د طالبانو د مرکچي پلاوي له غړي عباس ستانکزي او د مصالحې عالي شورا له مشر ډاکټر عبدالله د قطر له دوحې راستون شوی و.
داوزي وویل، «هغوی بېرته راغلل او غوښتل یې چې مشرتابه بورډ ته راپور ورکړي. دوی په یوه غږ وویل، چې طالبان سوله نه غواړي او د افغانستان د کشالې د پوځي حل په لټه کې دي.»
هغه زیاته کړه: «په همدې ورځ یونس قانوني له اشرف غني څخه وپوښتل، چې طالبان پوځي حل غواړي، ستاسو پلان څه دی او ستاسو چمتووالی څه دی؟" اشرف غني پورته شو او ویې ویل، چې زه له بهرنیانو سره مهمه ناسته لرم او باید هلته لاړ شم.»
داوودزي وويل، هغه مهال چې اشرف غني په دې وپوهیده چې حکومت يې نسکورېدو ته نږدې دی نو سياسي څېرو او پخوانيو جهادي مشرانو ته یې لاس ور اوږد کړ ،چې تر دې وړاندې یې نه خوښېدل، «هڅه يې دا وه، چې هغوی څنډې ته کړي.»
هغه زیاته کړه، اشرف غني به جهادي مشرانو ته ویل: «موږ مه کمزوری کوئ، ځکه زموږ بدیل طالبان دي، نه تاسو.»
ښاغلي داوودزي وویل، چې د اشرف غني دغو هڅو کومه پایله نه درلوده.
د پاکستان د بشري حقونو کمېسیون ویلي؛ له دغه هېواده د افغان کډوالو د ویستلو په اړه د پاکستان د حکومت پرېکړه د بشري حقونو د نړۍوالو قوانینو خلاف ده او باید ژر تر ژره لغوه شي. دغه کمېسیون ویلي: «دا د منلو وړ نه ده، چې د ځینو اشخاصو د تېروتنو پړه پر دوی واچول شي».
د پاکستان د بشري حقونو خپلواک کمېسیون د چهارشنبې په ورځ په یوه بیانیه کې چې پر اېکس ټولنیزې شبکې یې خپره کړې وویل:"د حکومت پرېکړه چې په ۳۰ ورځو کې دننه له یو میلیون څخه ډېر غیرقانوني مهاجرینو شړل، په دې دلیل چې دوی له ترهګرو او جنایي ډلو سره اړیکې لري. دا نه یوازې د رحم نشتوالی ښیي، بلکې د ملي امنیت په اړه لنډ لید او محدود نظر څرګندوي".
یاد کمېسیون زیاته کړې، چې د دغو کسانو ډېری هغه بې وزله او بې وطنه کډوال دي، چې له نسلونو راهیسې په پاکستان کې مېشت دي.
په بیانیه کې ویل شوي: «دا د منلو وړ نه ده، چې دوی د ځینو اشخاصو د غلطیو لپاره مسوول وګڼو. دوی اخلاقي حق لري چې دې هېواد کې پناه واخلي او له دوی سره دې له وقار او خواخوږۍ سره چلند وشي.»
د پاکستان د بشري حقونو کمېسیون وايي؛ هڅه کوي د پاکستان حکومت دې ته اړ کړي، چې دغه پرېکړه لغوه کړي او د ۱۹۵۱ میلادي کال د کډوالو کنوانسیون لاسلیک کړي.
د پاکستان پوځي او ملکي مشرانو په یوه غونډه کې چې د جمعې په ورځ د تلې میاشتې پر اومه نېټه له دوو ځانمرګو بریدونو وروسته جوړه شوې وه، تر یو میلیون زیاتو افغان کډوالو ته له هېواده د وتلو لپاره یوه میاشت مهلت ورکړ.
په بلوچستان کې د حضرت محمد ص د زوکړې پر مراسمو په برید کې ۵۵ کسان وژل شوي او په خیبر پښتونخوا کې په جلا جلا بریدونو کې لږ تر لږه پنځه کسان وژل شوي دي. د پاکستان د موقت حکومت د کورنیو چارو وزیر ویلي دي چې یو تن ځانمرګی بریدګر افغان وګړی و.
سرفراز بوګتي د سې شنبې په ورځ (د تلې په۱۱ مه) په یوه خبري غونډه کې زیاته کړه، چې د ۲۰۲۳میلادي کال له جنورۍ راهیسې په دغه هېواد کې د ۲۴ځانمرګو بریدګرو له ډلې ۱۴ یې افغانان دي.
د طالبانو غبرګون
طالب چارواکو هم د پاکستان د حکومت د دې پرېکړې په وړاندې چټک غبرګون ښودلی دی. د دې ډلې وياند ذبيح الله مجاهد دا پرېکړه "د نه منلو وړ" بللې او ويلي يې دي، چې افغانان نه بايد پر پاکستان د امنيتي ستونزو پړه وبلل شي.
د طالبانو د بهرنیو چارو مرستیال وزیر شیر محمد عباس ستانکزي هم خبرداری ورکړی، چې د افغان کډوالو د ویستلو په اړه د پاکستان پرېکړه له دغې ډلې سره د جګړې د پیل په معنا ده.
هغه ویلي دي، چې افغانانو په پاکستان کې د خپل ۴۵ کلنې استوګنې پر مهال کومه امنیتي ستونزه نه ده پېدا کړې، اوس څنګه «ترهګر» او د دغه هېواد امنیت ته ګواښ جوړ شول؟
په پاکستان کې د اټکل له مخې؛ ۱.۷۳ میلیونه افغان کډوال په ناقانونه توګه ژوند کوي. د پاکستان موقت حکومت دغو مهاجرو ته د نومبر تر لومړۍ نېټې وخت ورکړی، چې له دې هېواده ووځي؛ که نه نو دوی به په زوره بېرته واستول شي.
