رسیدلي راپورونه وايي، چې لومړی پر دغه مرکز ځانمرګی برید شوی او وروسته د سپکو او درنو وسلو ډزې وشوې. ځینو سرچینو افغانستان انټرنشنل ته له سیمې ویلي، چې لا هم هلته جګړه روانه ده او د ډزو اوازونه اورېدل کېږي.
پاکستاني رسنیو راپور ورکړی، چې د ټانک سیمې د پولیسو په مرکز په ترسره شوي برید کې د یو پولیس په ګډون درې تنه بریدګر هم وژل شوي دي.
د راپورونو له مخې، لومړی یو بریدګر د پولیسو د مرکز په دروازه کې ځانمرګی برید کړی او وروسته د دواړو غاړو ترمنځ جګړه نښتې، چې په ترڅ کې یې یو پولیس او درې تنه بریدګر وژل شوي او درې تنه نور پولیس ژوبلېدلي دي.په سیمه کې سرچینې وايي، چې لا هم د دواړو غاړو تر منځ جګړه روانه ده او د ډزو غږونه اورېدل کېږي.
پولیس وايي، چې په سیمه کې یې چاڼیز عملیات پیل کړي او د وسلهوالو لټون روان دی.
د یو بل خبر له مخې د خیبر پښتونخوا په باړه کې هم نن سهار وختي د پولیسو پر یوې پوستې برید شوی، چې له امله یې دوه تنه پولیس وژل شوي او دوه نور یې ټپیان دي.
پولیس چارواکو ویلي، چې بریدګر له سیمې په تېښته بریالي شوي او دوی یې لټون پیل کړی دی.
په دې وروستیو کې د خیبر پښتونخوا په بېلابېلو سیمو کې د تاوتریخوالي پیښې زیاتې شوي او هره ورځ له دغو سیمو څخه د بریدونو او مرګ ژوبلې راپورونه خپرېږي.
د اروپايي ټولنې مشرانو په ناڅاپي ډول د پنجشنبې په ورځ موافقه وکړه، چې د اوکراین سره د غړیتوب خبرې پیل کړي، هغه څه چې د هنګري لومړي وزیر ویکتور اوربان د اونیو راهیسې د هغې د مخنیوي هڅه کوله.
د اروپايي اتحادیې ډېپلوماتانو او چارواکو ویلي، چې اوربان موافقه وکړه چې له غوڼډې ووځي، سره له دې چې په دې پوهېده، چې نور اروپايي مشران به د هغه په نه شتون کې د اوکراین په اړه رایه اچونه وکړي.
اوربان تایید کړه، چې هغه د اروپایي اتحادیې په سرمشریزه کې د هغه څه په اړه له رایې ورکولو څخه ډډه کړې، چې هغه یې "بده پرېکړه" بللي.
په بروکسل کې په داسې نا معموله توګه د یوې پرېکړې تصویبول، هغه هم چې داسې یوه لویه پرېکړه وي، تر دې وړاندې نه وه لیدل شوې، سره له دې چې په بروکسل کې ډېپلوماټان د پرېکړو د تصویب لپاره ډېره وخت له ابتکاره هم کار اخلي.
د اوکراین ولسمشر ولادیمیر زېلینسکي د دې پرېکړې هرکلی کړی دی.
هغه ویلي: "دا د اوکراین لپاره یوه بریا ده. د ټولې اروپا بریا ده. داسې یوه بریا چې مونږ به وهڅوي، الهام به راکړي او پیاوړي به مو کوي."
د اروپايي کمېسیون مشرې اروسولا وان دیر لاین وايي، دا یوه ستراتیژیکه پرېکړه او داسې یوه ورځ وه، چې زموږ د ټولنې په تاریخ کې ثبت شي.
د هنګري لومړي وزیر ویکتور اوربان د اروپايې ټولنې د پرېکړې په اړه بیا خورا بیل نظر لري.
هغه وايي: "د هنګري دریځ روښانه دی، اوکراین دې ته چمتو نه دی چې زموږ سره په اروپايي ټولنه کې د غړیتوب لپاره خبرې پیل کړي."
هغه اوکراین سره د خبرو د پیلولو پرېکړه "غیر منطقي" او "نامناسبه" وبلله.
هغه زیاته کړه: "مګر ۲۶ غړي هېوادونه په دې خبره ټینګ وو، چې دا پرېکړه باید وشي، نو هنګري پرېکړه وکړه چې که ۲۶ هیوادونو داسې پرېکړه کړې، نو هغوی باید په خپله لاره ولاړ شي او هنګري نه غواړي چې په دې ناوړه پرېکړه کې ګډون وکړي."
د اوکراین سره په اروپايي ټولنه کې د غړیتوب په اړه به خبرې کلونه وخت ونیسي.
په داسې حال کې چې اوکراین د روسیې سره د جګړې په یو بحراني وضعیت کې دی، د هنګري لومړي وزیر ویکتور اوربان د پنجشنبې په ورځ ټینګار وکړ، چې اروپايي ټولنه باید له اوکراین سره د غړیتوب خبرې پیل نه کړي.
د نوموړي دغه دریځ په اروپايي ټولنه کې د اوکراین د غړیتوب لپاره د غړو ترمنځ د ابتدايي خبرو د پیل پر وړاندې یوازینی خڼډ بلل کيږي.
اوربان په همدې حال کې د اروپایي ټولنې له بودیجې څخه کییف سره د ۵۰ ملیارد یورو (۵۴ ملیارد ډالرو) مالي مرستې مخه هم نیولې ده؛ مګر ویلي یې دي چې هغه د اروپايي ټولنې له بودیجې بهر د اوکراین سره د اوږدمهالو مرستو ملاتړ کوي، چې په دې برخه کې د یو تفاهم رامنځته کېدو ته هیلې راڅرګندوي.
اوکراین د مسکو د یرغل پر وړاندې په نېږدې دوه کلنه جګړه کې د خپلو غربي متحدینو ملاتړ ته سخته اړتیا لري. اوکراین د روسیې پر وړاندې په ځوابي بریدونو کې د بري ترلاسه کولو کې په داسې مهال پاتې راغلی، چې د بایډن اداره تر اوسه په دې نه ده توانیدلې چې کییف سره د مرستو د یوې ۶۰ ملیارده ډالري کڅوړې د برابرولو لپاره د کانګرس موافقه ترلاسه کړي.
په اروپايي ټولنه کې د اوکراین د غړيتوب د منلو یا ردولو په اړه د دې ټولنې د غړو ترمنځ د ابتدایي خبرو پیل به د کییف لپاره یوه جیوپولیټیکه بریا وي، حتا که ریښتینې خبرې اترې سمدستي پیل نه شي او کلونه وخت ونیسي.
د دغو ابتدایي خبرو د پیل لپاره باید د اروپايي ټولنې ټول غړي موافقه ولري. سره له دې چې اوسمهال د دې ټولنې ۲۶ غړي د ابتدايي خبرو د پیل ملاتړ کوي؛ خو اوربان ویلي چې هغه به په دې اړه خپل دریځ بدل نه کړي.
هغه د اروپایي ټولنې د سرمشریزې لپاره بروکسل ته د رسېدو پر مهال د اوکراین د غړیتوب په اړه د غړو ترمنځ د ابتدايي خبرو پیل ته په اشارې سره وویل: ” هنګریان فشار ته غاړه نه ږدي.“
د اوکراین ولسمشر ولادیمیر زېلینسکي اروپايي مشرانو ته د ویډیو کنفرانس له لارې په وینا کې له هغوی وغوښتل چې اروپايي ټولنې کې د اوکراین د غړیتوب خبرې پیل کړي.
هغه وویل: "زه نن له تاسو څخه یوه غوښتنه لرم؛ پر اروپا ټولنې د خلکو له باور سره خیانت مه کوئ."
د بشري حقونو د سرچينو د راپورونو له مخې؛ د لیندۍ له ١٧مې نېټې څخه تر ٢٢مې پورې د کرج، قزلحصار کرج، اهواز، سنندج، بابل، قم، شيروان، عادل اباد، شېراز، زاهدان، ارمیه او کرمانشاه په مرکزي بندخونو کې لږ تر لږه ٢٧ بنديان اعدام شوي دي.
د ایران د بشري حقونو سازمان په یوه راپور کې لیکلي، چې دغه بندیان د « قصدي وژنو» « نشه یې توکو د جرمونو» او د «محاربې» په تور په اعدام محکوم شوي دي.
د ايران د بشري حقونو سازمان په يوه راپور کې اعلان وکړ، چې د روان کال له پيله تر اوسه د ایران اسلامي جمهوريت له خوا د اعدام شويو کسانو شمېر ۷۰۷ تنو ته رسېدلی او همدا راز يې زیاته کړې، چې دغه شمېره په تېرو اتو کلونو کې بې سارې وه.
د ملګرو ملتو سرمنشي انټونیو ګوټرش په ایران کې د بشري حقونو د سرغړونو په اړه د دغه سازمان عمومي غونډې ته په خپل راپور کې د اعدام د سزا د پلې کېدو د خطرناکې کچې او ودې په اړه خبرداری ورکړ.
د ګوترش په وینا؛ د ایران اسلامي جمهوریت د "اندېښنې وړ په کچه" اعدامونه ترسره کوي او د دې کال په لومړیو اوو میاشتو کې د اعدام شویو کسانو شمېر د ۲۰۲۲ کال د ورته مودې په پرتله ۳۰ سلنه زیات شوی دی.
د پښتون ژغورنې غورځنګ مشر منظور پښتین په یو لنډ ویډیويي کلیپ کې محکمې ته د وړاندې کولو څخه څو شېبې مخکې ویلي، چې که د پاکستان حکومت یې پر اټوم بم هم کېنوي له خپلې داعیې او دریځ څخه به پر شا نه شي.
نوموړي ویلي، چې که څه هم پر ده ډېره سختي ده؛ خو پلویان او د پښتون ژغورنې غورځنګ غړي دې خپلې مبارزې او مزاحمت ته دوام ورکړي.
هغه وویل: “زما نیونه یوه ناجایزه نیونه ده او دوی به له ما څه تفتیش وکړي هر څه روښانه دي”.
نوموړی نن په اسلام اباد کې د ترهګرۍ ضد محکمې ته د محاکمې لپاره وړاندې شوی دی.
تر اوسه د پاکستان حکومت د هغه د نیولو په اړه روښانه څه نه دي ویلي.
د پښتون ژغورنې غورځنک مشر منظور احمد پښتین څو ورځې وړاندې د چمن د پولیسو له لوري هغه مهال ونیول شو، چې نوموړی د چمن له پرلت څخه د بلوچستان ایالت د تربت په سیمه کې د بلوڅانو په پرلت کې د ګډون په موخه یادې سیمې ته روان و.
د منظور پښتین د نیول کېدو په غبرګون کې د پښتون ژغورنې غورځنګ د پاکستان په ګډون په امریکا او اروپایي هیودانو کې لاریونونه پیل کړي دي.
د ایران د بهرنیو چارو وزیر حسین امیر عبداللهیان څرګندونې هغه وخت ناندریزې شوې چې طالبان یې د افغانستان واقعیت وبلل. ولې اساسي پوښتنه دا ده، چې ایران د افغانستان واقعیتونو ته له کوم لیدلوري ګوري او هغه کومې ګټې او ګواښونه دي چې د ایران بهرني سیاست کې طالبان واقعیت ګڼل کیږي؟
ایران د سیمې، ګاونډیانو او په ځانګړې توګه د افغانستان په اړه په ستراتیژیک لیدلوري کې د لنډ مهالو او اوږد مهالو ګټو پر خوندي کولو سربېره د فرهنګي او سیاسي هجموني پراخولو او تظمیولو لپاره په افغانستان کې پر څلورو لویو حوزو؛ جیوپولیټیکي، اقتصادي، امنیتي او فرهنګي برخو کې بنستیزې او نظامندې هڅې کوي.
جیوپولیټیک:
په امریکا کې له سپټمبر ۱۱ مې خونړۍ پېښې وروسته پر افغانستان د متحده ایالاتو او د لوېدیځې ټلوالې له خوا برید چې د طالبانو د تېر حاکمیت د پرځېدو لامل شو د سیمې جیوپولټیک ارزښت بدل کړ.
په سیمه کې د امریکا او ناټو پر وړاندې نوې سیمه ییزې ټلوالې ته لار پرانیستل شوه، چې روسیه، چین ، ایران او پاکستان یې اصلي هسته تشکیلوي.
دغې ټلوالې په تېرو شلو کلونو کې د امریکا او ناټو حضور په سیمه کې د خپلو ملي منافعو او ملي امنیت ته کواښ ګڼه. همدا ګواښونه ددې لامل شول چې د طالبانو بیا پورته کیدلو لپاره خواخوږي او همکاري رامنځته شي.
په افغانستان کې د امریکا او ناټو شتون طالبانو ته دا فرصت ورکړ چې د سیمې هیوادونو سره په ځانګړې توګه روسیې، چین او ایران سره ددوی د لومړي حاکمیت په پرتله نږدې او حساب شوی کار وکړي.
خو په ۲۰۲۱ میلادي کال د اګسټ ۱۵ مه د افغانستان اسلامي جمهوریت پرځیدو او د همدې میاشتې تر پای د امریکا بشپړ نظامي ځواکونو وتلو سره سم په سیمه کې د امریکا پر ضد جوړې ټلوالې ګډه همکاري له یو بل سره پر تقابل او د تیر دو لسیزو پرتله په افغانستان کې د خپل حضور پراخولو پر سیایلۍ بدله کړه او ټولو لوریو دا کوښښ پیل کړ چې د امریکا وتلو تشه دوی ډکه کړي دغه راز له افغانستان نه دوی ته متوجه ګواښونه او ګټې له نږدې وڅاري.
بل خوا ایران او طالبان چې په ایډیالوژیک لحاظ د یوبل نه پخلاکیدونکي دوښمنان دي او د متشدید سیاسي اسلام بیلابیلې نسخې لري چې دواړه نسخې نړیوال حاکمیت د امام او امیرالمومینین تر سیاسي او مذهبي قیادت لاندې دولت رامنځته کول غواړي.او په عین حال کې یو بل منسوخ وي.
خو د همدې لوی درځ او تقابل سربیره د لنډ مهال لپاره طالبان د نړيوالې انزوا څخه وتلو او ایران په سیمه کې د منافعو او د سیمه ییزو قدرتونو سره انډول ساتلو لپاره د یو بل سره د نا رسمي تعامل پر معادلې همکاري ته مجبور شوي دي.
اقتصاد:
ایران او طالبان دواړه د لویدیځ له لوري تحریم شوي او د لویدیځ ضد دریځونه لري. ایران په تیر کال کې د طالبانو حاکمیت لاندې سوداګرو سره د دوو میلیارد ډالرو په ارزښت کلنۍ راکړه ورکړه دردلوده چې البته ۹۵ سلنه یې د ایران څخه واردات تشکیل وي. دغه راز ایران او طالبانو هوکړه کړې چې دا کچه به په راتلونکو کلونو کې تر لس میلیارد ډالرو رسوي. دا د بندیزونو لاندې ایران لپاره طلایي چانس دی چې هیڅکله یې بدیل نورو ګاونډیانو کې نه شي موندلی.
همدارنګه افغانستان اوس د ایران بې کیفیته تولید شویو خوړو، توکو، نفت، صنعت او سوداګرۍ لپاره بې بدلیه بازار دی چې په تیر ۲۰ کلونو کې ساری نه درلود. سربیره پردې چې طالبان اوس د کورني او نړیوال مشروعیت نه لرلو فشار لاندې دي. د پاکستان په ګډون د نورو ګاونډیانو سره هم د تجارت او سوداګرۍ پایدارې اړیکې او راشه درشه نه لري نو په دې اساس د ایران سره د بې قید او شرط تجارت سیاست یې غوره کړی دی. او ایران د طالبانو نامشروع او ناپایدار حالت څخه خپله اقتصادي ګټه پورته کوي.
همدارنګه د مهاجرینو او د هلمند سیند حقبه دو نور هغه مهم اړخونه دي چې د ایران پر اقتصاد مستقیم اغیز لري او د دواړو لوریو ترمنځ د تعامل سبب شوی.
امنیت:
د ایران او طالبان مشترک دوښمن داعش دی. د داعش پر ضد د دوی همکاری له ۲۰۱۱ کال څخه پیل شوې او همدې مشترک تهدید درلودل دوی تعامل ته مجبور کړي دي.
بل خوا ایران د تاریخ په اوږدو کې د افغانستان او عربي هېوادونو اړیکې او د عربو پراخ حضور افغانستان کې د ایران منافعو او ملي امنیت ته تهدید ګڼي. دا چې اوسمهال عربي هېوادونه طالبان په رسمیت نه پېژني او طالبان د خپل نامشروع حاکمیت لپاره د ایران پرته بل انتخاب نه لري همدا اړخ د طالبانو او ایران ترمنځ یو بل لامل دی چې د همکاريو لنډمهاله تعامل یې رامنځته کړی دی.
همدارنګه په تر یو کال کې د ایران استخباراتو سپاه قدس ته ورته ډله په کندهار کې د ملا هبت الله د ساتنې لپاره رامنځته کړې. ویل کیږي چې ددې ډلې شمیر تر دېرش زرو وسلوالو رسیږي. چې د ایران پراخ امنیتي او دیپلوماتیک حضور لاندې را منځه ته شوې ده. د ایرانیانو پر باور دغې ډلې که ددوی نفوذ کولی شي د ایران منافع د هغو طالب ډلو په پرتله وساتي چې عربي هیوادونو سره نږدې اړیکې لري.
فرهنګ:
ایران ځان له مذهبي اړخه د شیعه صفويي ایډیالوژۍ او فرهنګي اړخه د فارسي ژبې او ایران تمدني حوزې ساتنې او پراخونې میراثدار او مسوول ګڼي. ایران له فرهنګي او مذهبي اړخه طالبانو سره له تعامل دا ښیي چې د اسلام سیاسي نظام بڼه د شیعه فقې درلودو سره کولی شي دوام وکړي سره له دې چې د لسیزیو راهیسې د لویدیځ بندیزونو لاندې دي اما پر دې توانیدلي چې پر خپلو امکاناتو او وسایلو شیعه حکومتولۍ او د همدې لارې پراخولو لپاره نیابتي ډلې رامنځته کړي او بل لور دا ښیي چې د سیاسي اسلام سني روایت چې طالبان یې استازولي کوي ناکام او دوام وړ نه دی.
همدارنګه افغانستان د ایران، تاجکستان او بخارا سیمو ترمنځ د وصل او فرهنګي اړیکو ټینګولو او را ژوندي کولو یوازینۍ لار او پتانشیل دی چې د ایران شهري فکر او شیعه ایدیالوژي پراخولو سبب کیدلی شي. په تیر شل کلونو کې ایران د همدې دوو اړخونو لپاره په افغانستان کې پانګونه کړې او د طالبانو بیا راتللو سره د تیرو لاسته راوړنو له منځه تللو اندیښمن کړی او حتا تیره میاشت د ایران او تاجکستان ولسمشرانو د فارسي فرهنګي حوزې د له منځه تللو تهدید کمول په موخه د ایران او تاجکستان تر منځ د ویزې الزام له منځه یووړ. نو د همدې اندیښنو او فرصتونو په اساس او د تیرو دو لسیزو لاسته راوړنو او فرهنګي هجموني ساتلو په موخه ایران طالبانو سره د لنډ مهال لپاره د تعامل پرته بله هره لار ویجاړونکې او منفي بولي. او همدا ګواښونه او فرصتونه ددې سبب شوي چې ایران د سټیج پر سر طالبان د افغانستان واقعیت او د پردې تر شا د ایران دښمن او مغولي لښکر وبلي.
یادونه: پورته لیکنه د لیکوال نظر دی، افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د چا د نظر پلوي نه کوي.