د بشري حقونو د سرچينو د راپورونو له مخې؛ د لیندۍ له ١٧مې نېټې څخه تر ٢٢مې پورې د کرج، قزلحصار کرج، اهواز، سنندج، بابل، قم، شيروان، عادل اباد، شېراز، زاهدان، ارمیه او کرمانشاه په مرکزي بندخونو کې لږ تر لږه ٢٧ بنديان اعدام شوي دي.
د ایران د بشري حقونو سازمان په یوه راپور کې لیکلي، چې دغه بندیان د « قصدي وژنو» « نشه یې توکو د جرمونو» او د «محاربې» په تور په اعدام محکوم شوي دي.
د ايران د بشري حقونو سازمان په يوه راپور کې اعلان وکړ، چې د روان کال له پيله تر اوسه د ایران اسلامي جمهوريت له خوا د اعدام شويو کسانو شمېر ۷۰۷ تنو ته رسېدلی او همدا راز يې زیاته کړې، چې دغه شمېره په تېرو اتو کلونو کې بې سارې وه.
د ملګرو ملتو سرمنشي انټونیو ګوټرش په ایران کې د بشري حقونو د سرغړونو په اړه د دغه سازمان عمومي غونډې ته په خپل راپور کې د اعدام د سزا د پلې کېدو د خطرناکې کچې او ودې په اړه خبرداری ورکړ.
د ګوترش په وینا؛ د ایران اسلامي جمهوریت د "اندېښنې وړ په کچه" اعدامونه ترسره کوي او د دې کال په لومړیو اوو میاشتو کې د اعدام شویو کسانو شمېر د ۲۰۲۲ کال د ورته مودې په پرتله ۳۰ سلنه زیات شوی دی.
د ایران د بهرنیو چارو وزیر حسین امیر عبداللهیان څرګندونې هغه وخت ناندریزې شوې چې طالبان یې د افغانستان واقعیت وبلل. ولې اساسي پوښتنه دا ده، چې ایران د افغانستان واقعیتونو ته له کوم لیدلوري ګوري او هغه کومې ګټې او ګواښونه دي چې د ایران بهرني سیاست کې طالبان واقعیت ګڼل کیږي؟
ایران د سیمې، ګاونډیانو او په ځانګړې توګه د افغانستان په اړه په ستراتیژیک لیدلوري کې د لنډ مهالو او اوږد مهالو ګټو پر خوندي کولو سربېره د فرهنګي او سیاسي هجموني پراخولو او تظمیولو لپاره په افغانستان کې پر څلورو لویو حوزو؛ جیوپولیټیکي، اقتصادي، امنیتي او فرهنګي برخو کې بنستیزې او نظامندې هڅې کوي.
جیوپولیټیک:
په امریکا کې له سپټمبر ۱۱ مې خونړۍ پېښې وروسته پر افغانستان د متحده ایالاتو او د لوېدیځې ټلوالې له خوا برید چې د طالبانو د تېر حاکمیت د پرځېدو لامل شو د سیمې جیوپولټیک ارزښت بدل کړ.
په سیمه کې د امریکا او ناټو پر وړاندې نوې سیمه ییزې ټلوالې ته لار پرانیستل شوه، چې روسیه، چین ، ایران او پاکستان یې اصلي هسته تشکیلوي.
دغې ټلوالې په تېرو شلو کلونو کې د امریکا او ناټو حضور په سیمه کې د خپلو ملي منافعو او ملي امنیت ته کواښ ګڼه. همدا ګواښونه ددې لامل شول چې د طالبانو بیا پورته کیدلو لپاره خواخوږي او همکاري رامنځته شي.
په افغانستان کې د امریکا او ناټو شتون طالبانو ته دا فرصت ورکړ چې د سیمې هیوادونو سره په ځانګړې توګه روسیې، چین او ایران سره ددوی د لومړي حاکمیت په پرتله نږدې او حساب شوی کار وکړي.
خو په ۲۰۲۱ میلادي کال د اګسټ ۱۵ مه د افغانستان اسلامي جمهوریت پرځیدو او د همدې میاشتې تر پای د امریکا بشپړ نظامي ځواکونو وتلو سره سم په سیمه کې د امریکا پر ضد جوړې ټلوالې ګډه همکاري له یو بل سره پر تقابل او د تیر دو لسیزو پرتله په افغانستان کې د خپل حضور پراخولو پر سیایلۍ بدله کړه او ټولو لوریو دا کوښښ پیل کړ چې د امریکا وتلو تشه دوی ډکه کړي دغه راز له افغانستان نه دوی ته متوجه ګواښونه او ګټې له نږدې وڅاري.
بل خوا ایران او طالبان چې په ایډیالوژیک لحاظ د یوبل نه پخلاکیدونکي دوښمنان دي او د متشدید سیاسي اسلام بیلابیلې نسخې لري چې دواړه نسخې نړیوال حاکمیت د امام او امیرالمومینین تر سیاسي او مذهبي قیادت لاندې دولت رامنځته کول غواړي.او په عین حال کې یو بل منسوخ وي.
خو د همدې لوی درځ او تقابل سربیره د لنډ مهال لپاره طالبان د نړيوالې انزوا څخه وتلو او ایران په سیمه کې د منافعو او د سیمه ییزو قدرتونو سره انډول ساتلو لپاره د یو بل سره د نا رسمي تعامل پر معادلې همکاري ته مجبور شوي دي.
اقتصاد:
ایران او طالبان دواړه د لویدیځ له لوري تحریم شوي او د لویدیځ ضد دریځونه لري. ایران په تیر کال کې د طالبانو حاکمیت لاندې سوداګرو سره د دوو میلیارد ډالرو په ارزښت کلنۍ راکړه ورکړه دردلوده چې البته ۹۵ سلنه یې د ایران څخه واردات تشکیل وي. دغه راز ایران او طالبانو هوکړه کړې چې دا کچه به په راتلونکو کلونو کې تر لس میلیارد ډالرو رسوي. دا د بندیزونو لاندې ایران لپاره طلایي چانس دی چې هیڅکله یې بدیل نورو ګاونډیانو کې نه شي موندلی.
همدارنګه افغانستان اوس د ایران بې کیفیته تولید شویو خوړو، توکو، نفت، صنعت او سوداګرۍ لپاره بې بدلیه بازار دی چې په تیر ۲۰ کلونو کې ساری نه درلود. سربیره پردې چې طالبان اوس د کورني او نړیوال مشروعیت نه لرلو فشار لاندې دي. د پاکستان په ګډون د نورو ګاونډیانو سره هم د تجارت او سوداګرۍ پایدارې اړیکې او راشه درشه نه لري نو په دې اساس د ایران سره د بې قید او شرط تجارت سیاست یې غوره کړی دی. او ایران د طالبانو نامشروع او ناپایدار حالت څخه خپله اقتصادي ګټه پورته کوي.
همدارنګه د مهاجرینو او د هلمند سیند حقبه دو نور هغه مهم اړخونه دي چې د ایران پر اقتصاد مستقیم اغیز لري او د دواړو لوریو ترمنځ د تعامل سبب شوی.
امنیت:
د ایران او طالبان مشترک دوښمن داعش دی. د داعش پر ضد د دوی همکاری له ۲۰۱۱ کال څخه پیل شوې او همدې مشترک تهدید درلودل دوی تعامل ته مجبور کړي دي.
بل خوا ایران د تاریخ په اوږدو کې د افغانستان او عربي هېوادونو اړیکې او د عربو پراخ حضور افغانستان کې د ایران منافعو او ملي امنیت ته تهدید ګڼي. دا چې اوسمهال عربي هېوادونه طالبان په رسمیت نه پېژني او طالبان د خپل نامشروع حاکمیت لپاره د ایران پرته بل انتخاب نه لري همدا اړخ د طالبانو او ایران ترمنځ یو بل لامل دی چې د همکاريو لنډمهاله تعامل یې رامنځته کړی دی.
همدارنګه په تر یو کال کې د ایران استخباراتو سپاه قدس ته ورته ډله په کندهار کې د ملا هبت الله د ساتنې لپاره رامنځته کړې. ویل کیږي چې ددې ډلې شمیر تر دېرش زرو وسلوالو رسیږي. چې د ایران پراخ امنیتي او دیپلوماتیک حضور لاندې را منځه ته شوې ده. د ایرانیانو پر باور دغې ډلې که ددوی نفوذ کولی شي د ایران منافع د هغو طالب ډلو په پرتله وساتي چې عربي هیوادونو سره نږدې اړیکې لري.
فرهنګ:
ایران ځان له مذهبي اړخه د شیعه صفويي ایډیالوژۍ او فرهنګي اړخه د فارسي ژبې او ایران تمدني حوزې ساتنې او پراخونې میراثدار او مسوول ګڼي. ایران له فرهنګي او مذهبي اړخه طالبانو سره له تعامل دا ښیي چې د اسلام سیاسي نظام بڼه د شیعه فقې درلودو سره کولی شي دوام وکړي سره له دې چې د لسیزیو راهیسې د لویدیځ بندیزونو لاندې دي اما پر دې توانیدلي چې پر خپلو امکاناتو او وسایلو شیعه حکومتولۍ او د همدې لارې پراخولو لپاره نیابتي ډلې رامنځته کړي او بل لور دا ښیي چې د سیاسي اسلام سني روایت چې طالبان یې استازولي کوي ناکام او دوام وړ نه دی.
همدارنګه افغانستان د ایران، تاجکستان او بخارا سیمو ترمنځ د وصل او فرهنګي اړیکو ټینګولو او را ژوندي کولو یوازینۍ لار او پتانشیل دی چې د ایران شهري فکر او شیعه ایدیالوژي پراخولو سبب کیدلی شي. په تیر شل کلونو کې ایران د همدې دوو اړخونو لپاره په افغانستان کې پانګونه کړې او د طالبانو بیا راتللو سره د تیرو لاسته راوړنو له منځه تللو اندیښمن کړی او حتا تیره میاشت د ایران او تاجکستان ولسمشرانو د فارسي فرهنګي حوزې د له منځه تللو تهدید کمول په موخه د ایران او تاجکستان تر منځ د ویزې الزام له منځه یووړ. نو د همدې اندیښنو او فرصتونو په اساس او د تیرو دو لسیزو لاسته راوړنو او فرهنګي هجموني ساتلو په موخه ایران طالبانو سره د لنډ مهال لپاره د تعامل پرته بله هره لار ویجاړونکې او منفي بولي. او همدا ګواښونه او فرصتونه ددې سبب شوي چې ایران د سټیج پر سر طالبان د افغانستان واقعیت او د پردې تر شا د ایران دښمن او مغولي لښکر وبلي.
یادونه: پورته لیکنه د لیکوال نظر دی، افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د چا د نظر پلوي نه کوي.
په افغانستان کې د ملګرو ملتونو دفتر په یوه نوي راپور کې د ځینو طالب چارواکو له قوله لیکلي، چې دوی له محرم پرته هغه مېرمنې بندیانوي، چې د تاوتریخوالي قرباني دي.
دغو چارواکو یوناما ته ویلي، چې که د ښځو محرم دوی ته ناامني رامنځته کړي، دوی به هم «د تاوتریخوالي قربانیان بندخونې ته واستوي».
یوناما ویلي، چې د ساتنې لپاره د ښځو بندي کول دغه قربانیان له ازادۍ څخه محروموي.
یوناما د پنجشنبې په ورځ (د لیندۍ په ۲۳مه) د طالبانو د چارواکو له خوا "د ښځو او نجونو پر وړاندې د جنسیت پر بنسټ شکایتونو ته رسیدګي" تر سرلیک لاندې یو راپور خپور کړ.
په دغه راپور کې د ملګرو ملتونو استازولۍ د ۲۰۲۱ کال د اګسټ له ۱۵ څخه د ۲۰۳۲ کال د مارچ تر میاشتې پورې په افغانستان کې د طالبانو تر واک لاندې د ښځو او نجونو پر وړاندې د جنیست پر بنسټ د تاوتریخوالي شکایتونه څېړلي دي.
ځینو طالب چارواکو یوناما ته ویلي؛ دا ډله له تاوتریخوالي سره مخ هغه ښځې په هغو قضیو کې بندي کوي، چې قرباني ښځې د ژوند کولو لپاره "محرم" نه لري او یا هم له "محرم" سره د قربانیانو استوګنځی د ښځو لپاره ناامنه ګڼل کیږي.
یوناما ویلي؛ دا څرګنده نه ده چې طالبان د تاوتریخوالي قرباني ښځې د محکمې د حکم پر اساس بندي کوي او که نه.
یوناما ویلي، چې د تاوتریخوالي د قربانیانو بندي کېدل ښايي د دوی پر روحي او رواني روغتیا منفي اغېز وکړي او له خوشې کېدو وروسته دغه قرباني ښځې بیا له ځورونې، تبعیض او "بدنامۍ" سره مخ شي.
یوناما زیاتوي؛ پر افغانستان د طالبانو له واکمنۍ مخکې په یو شمېر ولایتونو کې د ښځو د ملاتړ مرکزونه د (امن خونه) وه خو د طالبانو تر واکمنۍ وروسته دا مرکزونه نه شته.
په ختیځه سیمه کې د طالبانو یوه قاضي یوناما ته ویلي، چې د طالبانو کابینه د ښځو د ملاتړ مرکزونو ته د اړتیا په اړه څېړنه کوي.
یوناما په دغه راپور کې د څلورو ښځینه پولیسو، څارنوالانو او د طالبانو امر بالمعروف په ګډون له ۷۱ کسانو سره مرکې کړې دي.
د ملګرو ملتونو استازولۍ له ۸۷ مدني فعالانو سره هم مرکې کړې، چې ۵۷ یې نارینه او ۳۰ یې ښځې دي.
دغه دفتر ویلي؛ پر افغانستان د طالبانو له واکمنۍ مخکې د افغان ښځو او نجونو پر وړاندې د جنسیت پر بنسټ د تاوتریخوالي کچه "خورا لوړه" وه.
د یوناما په وینا؛ په هغه وخت کې شاوخوا نیمایي افغان مېرمنو راپور ورکړی و، چې دوی لږ تر لږه یو ډول تاوتریخوالی تجربه کړی.
دغه سازمان وايي؛ په افغانستان کې د طالبانو له واکمنۍ وروسته د ښځو پر وړاندې د تاوتریخوالي پېښې نورې هم زیاتې شوې دي.
شکایتونو ته رسیدګي
په افغانستان کې د ملګرو ملتونو استازولي وايي، چې د طالبانو څلور بنسټونه (پوليس، محاکم، د عدلیې او څارنوالۍ ریاستونه) د ښځو پر وړاندې د تاوتريخوالي د شکايتونو د څېړلو "قانوني" صلاحيت لري، چې د ښځو پروړاندې تاوتریخوالي ته رسیدګي وکړي.
د یوناما د راپور له مخې؛ د ښځو پر وړاندې د تاوتریخوالي شکایتونه ډېری وخت د امر بالمعروف په منځګړیتوب چې د دې موضوعاتو صلاحیت نه لري ترسره کیږي.
د یوناما د راپور موندنې
په کابل کې د ملګرو ملتونو د دفتر په وینا؛ په وژنو کې ناموسي وژنې، جنسي تېري، ټپي کېدل او معلولیت او له میراث څخه محرومول هغه موارد دي، چې د ښځو او نجونو په وړاندې د جنسیت پر بنسټ د تاوتریخوالي تر ټولو عام ډول شکایتونه ثبت شوي دي.
یوناما په دغه راپور کې ویلي، چې د طالبانو د عدلي او قضايي ادارو ډېری شکایتونه له میراث څخه د محرومیت او د ملکیت د مخنیوي په اړه ثبت کړي دي، په داسې حال کې چې د طالبانو امر بالمعروف د میراث د محرومیت، د واده د منع یا د خاوند د ټاکلو، جبري ودونه او د وهل ټکولو شکایتونه ترلاسه کړي دي.
طالب چارواکو ویلي، چې دوی د ښځو او نجونو پر وړاندې د جنسیت پر بنسټ د تاوتریخوالي د قضیو د حل لپاره له شرعي احکامو او په ځینو مواردو کې د پخواني افغان حکومت له قوانینو کار اخلي.
په مرکزي سیمه کې یوه امنیه قوماندان او په ختیځه سیمه کې د طالبانو یوه قاضي یوناما ته ویلي، چې د جنسیت پر بنسټ د تاوتریخوالي قرباني شوې ښځې غواړي خپل شکایتونه په دودیزه توګه حل کړي.
مدني فعالانو هم یوناما ته وویل، چې د تاوتریخوالي ډېری قربانیان د رسمي چارواکو په پرتله د شخړو د حل دودیز میکانیزم غوره ګڼي.
دغو فعالانو د دې انتخاب لامل "له طالب چارواکو او بیا قرباني کېدو" وېره یاده کړې ده.
په مرکزي سیمه کې د طالبانو یوه قضايي چارواکي یوناما ته ویلي، چې د دوی دفتر د کورني تاوتریخوالي شکایتونه اداره کوي چې ښځې یې اغیزمنې کړي.
هغه وویل: " منځګړیتوب ته ترجیح ورکوي ځکه چې د محاکمو اجرات ډېر وخت نیسي."
د طالبانو د بنسټونو ډېروالی او خپلسري پرېکړې
یوناما وايي، چې د طالبانو د ګڼو بنسټونو له امله دا نه ده څرګنده، چې د دوی له ډلې کوم د عدالت د تامینولو واک لري.
د ښځینه کارکوونکو نه شتون بل لامل دی، چې قربانیان د طالبانو دفترونو ته نه ځي.
یوناما ټینګار کړی، چې افغان ښځې د تاوتریخوالي قرباني له تاریخي پلوه تل عدالت ته د لاسرسي په برخه کې له ګڼو ننګونو سره مخ دي؛ خو دا ننګونې د طالبانو له بیا واک ته رسېدو وروسته زیاتې شوې دي.
ملګرو ملتونو له طالبانو غوښتي، چې د ښځو او نجونو پر وړاندې د جنسیت پر بنسټ د تاوتریخوالي د شکایتونو لپاره د عدالت د ادارې لپاره یو قانوني چوکاټ جوړ او تنظیم کړي.
یوناما ویلي؛ طالبان باید د شخړو د هواري او منځګړیتوب دودیز میکانیزمونو د کنټرول او تنظیم لپاره واضح حقوقي چوکاټ برابر کړي.
یوناما همداراز پر نړۍوالې ټولنې غږ کړی، چې د افغان ښځو او نجونو پر وړاندې د توپیر د پای ته رسولو او په افغانستان کې د هغو غیردولتي موسسو ملاتړ ته دوام ورکړي، چې د جنسیت پر بنسټ د تاوتریخوالي د قربانیانو لپاره خدمات وړاندې کوي.
اسراییل د پنجشنبې په ورځ د غزې تړانګې ډېری سیمې په داسې حال کې بمبار کړي او کورنۍ یې په خپلو کورونو کې وژلي، چې واشنګټن خپل دغه متحد ته یو پلاوی استولی، چې د حماس اورپکو سره په جګړه کې د ملکي تلفاتو د مخنيوي لپاره هڅې وکړي.
دغه جګړه چې له څه باندې دوو میاشتو راهیسې روانه ده اوس ټول فلسطین ته په خپرېدو د بشري ناورین لامل شوی او د پای ته رسېدو کوم څرک یې نه ښکاري.
د اسراییل د دفاع وزیر یوف ګالنټ د سپینې ماڼۍ د ملي امنیت سلاکار جیک سلیوان ته له هغه هېواده د لیدنې پر مهال ویلي: "دا جنګ به ډېر وخت ته اړتیا ولري، ښایې څو میاشتې نور هم دوام وکړي؛ مګر موږ به دا جنګ ګټو او موږ به هغوی (حماس) له منځه وړو."
د رویټرز د یو رپوټ له مخې؛ د غزې په جنوبي څنډه رفح کې یو شمېر خلک یوې سړې خونې کې راغونډ شوي او په یو وروستي هوايي برید کې د وژل شویو کسانو لپاره ویر کوي.
د وژل شویو کسانو جنازې په وینو ککړو کفنونو کې تاوې شوې، چې په کې یو شمېر ماشومان هم لیدل کېده. د غزې د روغتیايي چارواکو په وینا په دغه برید کې چې د پنج شنبې په ورځ ترسره شوی له دوو کورونیو څخه ۲۶ تنه وژل شوي، چې د سمیې خلکو د وژل شویو د جسدونو پاتې شونې د ویجاړو شویو ودانیو له خاورو خځلو راوستي دي.
فضل شعبان چې له هوايي برید وروسته سیمې ته ورغلی و وايي: "د دوړو او د خلکو د چيغې له امله د جنازو موندنه ستونزمنه وه. په دغه پېښه کې زمونږ د ګاوڼډي له کورنۍ لس تنه شهيدان شوي. دا ظاهراً د بې ځایه شویو يو خوندي کمپ دى، دلته اورپکي نه شته، ماشومان په کوڅو کې فوټبال کوي."
اسراییل د اوربند غوښتنې رد کړې. تېره اونۍ د ملګرو ملتونو د امنیت شورا هغه پرېکړه لیک چې د اوربند غوښتنه یې کوله د امریکا له خوا ویټو شو؛ خو دغه اونۍ د ملګرو ملتونو عمومي اسمبلۍ په پرېکنده اکثریت د اوربند پرېکړه لیک تصویب کړ، چې د اسراییل له خوا په پام کې ونه نیول شو.
د پاکستان د پخواني لومړي وزیر او د تحریک انصاف ګوند د مشر وکیل وايي، د عمران خان محاکمه به د تړلو دروازه تر شا وشي. نعیم پنجوته خپل اېکس کې نن د محکمې پر دې پرېکړه نیوکه کوي او زیاتوي: «د ښاغلي خان د محاکمې پر مهال به رسنۍ هم نه وي، نو دا کوم ډول انصاف دی؟»
وکیلان او د انساني حقونو ډلې وايي، د تړلو دروازوتر شا محاکمه د منصفانه پرېکړې اړتیاوې نه پوره کوي.
نننۍ پرمختیا یوه ورځ مخکې ښاغلی خان د حکومتي رازونو په ښکاره کولو تورن شو او راتلونکو ټاکنو کې یې د ګډون چانس له لاسه ور کړ.
دغه تورونه د هغه تلګرام اړوند دي چې په واشنګټن کې د پاکستان سفیر اسلام اباد ته لېږلي او ښاغلی خان یې په عامولو تورن دی.
خو عمران خان وايي، د نورو سرچینو له لارې دا سند تر رسنیو رسېدلی او هغوی ولس پرې خبر کړی دی.
که عمران خان په دې تور کې پړ وبلل شي، نو تر لس کاله بند سزا سره مخ کېدلی شي.
د روسیې ولسمشر د پنجشنبې په ورځ په خپل کلني خبري کنفرانس کې وویل، چې هېواد یې اوس له اوکراین سره د جګړې لپاره د ځواکونو د ګمارنې دویمې څپې ته اړتیا نه لري. ولادیمیر پوتین وویل، اوس مهال دوه لکه ۴۴ زره سرتیري په مستقیم ډول له اوکراین سره د جګړې په سیمو کې حضور لري.
د روسیې د ولسمشر په وینا، د ۲۰۲۳ کال تر پایه له اوکراین سره د جګړې لپاره د نویو ځواکونو ګمارلو ته اړتیا نشته او د ځواکونو اوسنی شمېر کافي دی.
ښاغلي پوتین د خپل جنګي ځواک ستاینه وکړه او ویې ویل: "هلکان په زړه پورې او عالي جنګیږي."
ښاغلي پوتین وویل، د روان کال تر پایه به شاوخوا نیم میلیون کسان له روسي ځواکونو سره یو ځای شي، نو اوس د نویو ځواکونو د ګمارنې لپاره اړتیا نشته.
