نن د جمعې په ورځ سهار څلور نیمې بجې د مرغومی په ۲۹مه نېټه یوې زلزلې د تخار ولایت ځینې سیمې ولړزولې. د امریکا د ځمکپېژندنې ادارې د راپور له مخې، دغه زلزله د ریښتر په کچه ۴.۱ درجې وه چې مرکز یې د تخار ولایت مرکز د تالقانو ښار ښودل شوی.
تر دې مهاله د دغې زلزلې له امله د ځاني او مالي زیانونو په اړه راپور نه دی ورکړل شوی.
یو اېن ډي پي وايي، تېرو دوو کلونو کې د افغانستان اقتصاد ۲۷سلنه مخ پر ځوړ روان دی او د ملي ناخالص عاید کچه ۲۵سلنه کمه شوې ده. د ملګرو ملتونو د پرمختیایي ادارې په راپور کې په افغانستان د طالبانو د بیا واکمنېدو څخه د ۲۰۲۳ کال تر پایه د راغلیو اقتصادي او ټولنیزو بدلونونو ارزونه شوې.
په راپور کې راغلي، چې په افغانستان کې د بشري کړکېچ زیاتوالی، اقتصادي ځوړتیا، اقلیمي بدلون او وچکالي، د ښځو پر کار او زدهکړو لګېدلي بندیزونه او د کورنیو ستونزې هغه څه دي چې افغانان یې له سختو کړاوونو سره مخامخ کړي دي.
په راپور کې دا رنګه راغلي چې، وزګارتیا، د افغانستان د پانګې کنګلېدل او د بانکوالۍ د چارو ناسم مدیریت د افغانستان د اقتصادي ځوړتیا مهم لاملونه دي.
په راپور کې ویل شوي، چې د افغانستان ۶۷ سلنه وګړي د خوړو له اړخه خوندي نه دي او هغه کسان چې کار هم کوي عاید یې ثابت نه دی.
په راپور کې زیاته شوې، چې په افغانستان کې اقلیمي بدلون په تېره بیا وچکالۍ د ګڼو افغانانو اقتصادي سرچینې ګواښلي او کروندهګر یې له سختو ستونزو سره مخامخ کړي دي.
یو اېن ډي پي د راپور په یوه بله برخه کې پر نړۍوالې ټولنې غږ کړی، چې افغانستان د بشری مرستو په برخه کې له یاده و نه باسي او له طالبانو سره پر ښځو د لګول شویو بندیزونو د لرې کولو په اړه خبرې وکړي او هغوی دې ته اړ باسي چې هغوی ته د کار او زدهکړو زمینه برابره کړي.
له ارګ څخه په یوې خپره شوې خبرپاڼه کې ویل شوي، چې دغې غونډې ته د طالبانو د رییس الوزرا سیاسي مرستیال مولوي عبدالکبیر وینا کړې او ویلي یې دي چې علم تر ایمان وروسته ستر نعمت دی او ګڼ طالبان یې هڅولي چې د دیني علومو حاصلولو ته مخه کړي.
طالبانو په افغانستان کې تر بیا واکمنېدو وروسته د زرګونو مدرسو په جوړولو لاس پورې کړی، چې خبره یې ان تر ارګه هم رسېدلې، چې د هغوی دغه چاره د ګڼو افغانانو له توندو نیوکو سره مخامخ شوې ده.
پر طالبانو نیوکه کوونکي وايي، چې دوی په افغانستان کې د نجونو بر زدهکړو بندیزونه لګولي، د هلکانو له پاره یې هم د عصري زدهکړو برخه کمزورې کړې او د خپلو کسانو له پاره بیا د زرګونو مدرسو په جوړولو لګیا دي.
خو طالبان بیا وايي، د دوی ټولې ترسره شوې چارې د اسلامي شریعت په چوکاټ کې ترسره کېږي او د دغې ډلې مشر ملا هبت الله په خپلې وروستۍ وینا کې ویلی و چې نړۍوال د دوی د نقدولو په نوم د اسلامي شریعت سره مخالفت کوي.
یو شمېر نیوکه کوونکي وايي، چې ارګ د افغانستان د اقتدار ځاله او د سترو ملي او سیاسي پرېکړو ځای دی.
دوی وايي، د دې پر ځای چې هلته د مهمو ملي مسایلو په اړه پرېکړې وشي نن سبا د طالبانو او ملایانو په مدرسه بدل شوی دی.
د طالبانو د کورنیو چارو وزارت ویاند عبدالمتین قانع په اېکس پاڼه لیکلي، دغه چاودنه چې د دشت برچي یو سوداګریز مرکز مخې ته شوې وه او له امله یې دوه کسان مړه او شاوخوا لس نور ټپیان شوي وو د هغو غلو کار وو، چې غوښتل یې له دغه سوداګریز مرکزه غلا وکړي.
تر دې وړاندې ځینو رسنیو ویلي وو، چې د هغې چاودنې پړه داعش ډلې منلې وه؛ خو د طالبانو د کورنیو چارو وزارت وايي، دا د یوې ډلې غلو کار و چې له هغو ځینې یې دوه کسه چې یو یې په ټپي حالت کې و نیول شوي او یو بل کس یې د دوی د ځواکونو په ډزو کې وژل شوی و.
قانع په اېکس پاڼه دا هم لیکلي، چې دغې ډلې غلو غوښتل له چاودنې وروسته ګډوډي رامنځته کړي او له امله یې خپلې موخې ته ورسېږي؛ خو دوی د دغې غلا مخه نیولې وه.
دشت برچي د پلازمېنې کابل لویدیځ لور ته پرته ګڼ مېشته سیمه ده، چې ډېری اوسېدونکيیې هزاره ټبري او شیعه مذهبي دي، چې ډېر ځله د ځانمرګو بریدونو او چاودنو شاهده ده او تر ډېره د دغو چاودنو پړه د داعش ډله په غاړه اخلي.
د طالبانو تر کنټرول لاندې ارګ په یوې خبرپاڼې کې لیکلي، په کابل کې د ترکیې سفیر د دې ډلې د رییس الوزرا له سیاسي مرستیال سره په لیدنه کې ویلي، چې هېواد به یې هېچا ته اجازه ورنه کړي چې په ترکیه کې د طالبانو پر ضد سیاسي او پوځي فعالیت وکړي.
په کابل کې د ترکیې سفارت بیا د دې لیدنې په اړه څه نه دي ویلي.
په ۱۴۰۰ کال کې پر افغانستان د طالبانو له بیا واکمنۍ وروسته د پخواني دولت زیات شمېر چارواکي او د طالبانو د مخالفو ګوندونو مشران ترکیې ته ولاړل.
د روان کال وږي په میاشت کې د ترکیې حکومت د « کارنده سیاسي نظام او افغانستان کې تل پاتې سوله» تر سرلیک لاندې د پخوانیو افغان چارواکو غونډه لغوه کړه.
مولوي عبدالکبير له جنګ اونا سره کتنه کې د دغې ډلې مخالفینو ته د اجازې نه ورکولو له امله له ترکیې مننه کړې. د طالبانو د خبرپاڼې له مخې؛ ښاغلي عبدالکبیر ویلی، چې په افغانستان کې د ټولو افغانانو لپاره د ګډ او سوله ییز ژوند زمینه برابره شوې ده.
په دې کتنه کې د ترکیې سفیر ویلي؛ هېواد یې له افغانستان سره د پوهنې او لوړو زده کړو په برخو کې همکاري کوي.
د طالبانو د خبرپاڼې له مخې؛ د ترکیې سفیر ویلي، چې ترکیي سوداګر چمتو دي چې افغانستان کې د کانونو، برېښنا او کرنې په برخو کې پانګونه وکړي.
ترکیه له طالبانو سره نږدې اړیکې لري. دغه هېواد یو شمیر طالب ډېپلماټان هم منلي دي.
د افغانستان د وروستي جمهوري دولت وروستي ولسمشر محمد اشرف غني په افغانستان کې بې وزلي او د حل لارې په اړه په غږیز پوډکاسټ پروګرام کې ویلي، چې د افغانستان د نفوس نیمه برخه په مطلقې بې وزلۍ کې ژوند کوي او د خلکو درېیمه برخه د یوې یا دوه ډوډیو د اخیستو توان نه لري.
هغه ویلي؛ په هېواد کې د بیو ټیټېدل او د پیسو نسبي ثبات د پرمختګ علامه نه ده او دا حالت لا هم د تشویش وړ دی.
پخوانی ولسمشر وايي، چې له اقتصادي اړخه د افغانستان راتلونکی دې پورې تړلې دی؛ که د دغه هېواد اوسني اقتصادي وضعیت کې تغیر رانه شي او په همدې ډول دوام وکړي، دا د تدریجي مرګ لاره ده؛ خو که د افغانستان په معادونو باندې تمرکز وشي؛ نو دغه هېواد به د فقر په حالت کې پاتې نه شي او د نړۍ کومکونو ته به احتیاج نه وي.
ښاغلی غني وايي؛ په لویو ښارونو کې د کارموندنې شرایط له جدي ستونزو سره مخامخ دي. هغه وايي، چې په دغو ښارونو کې غذايي خوندیتوب هم نه شته او خلک د خوړو له کمښت سره لاس او ګریوان دي.
پخوانی ولسمشر وايي: "د افغانستان ۲۲ ولایتونه د غذايي خوندیتوب له ستونزې سره مخامخ دي، په بدخشان او پکتیکا دا ستونزه تر ټولو نورو ولایتونو ډېره ده. د دې ستونزې لامل د اقلیمي بدلونونو ترڅنګ، د زراعتي تولیداتو کمېدل او د ښځو پر کار د بندیز او د نورو کاري فرصتونو د کمېدو له امله د خلکو اقتصادي وضعیت خرابېدل دي. د افغانستان د صنعتي سکتور په فعالیت کې هم ۵۰ سلنه کموالی راغلی چې د خلکو پر اقتصادي وضعیت یې بد اغیز کړی دی. "
محمد اشرف غني وايي؛ طالبانو پر انکشافي پروژو کار کم کړی خو په پوځي برخو کې یې لګښتونه د پام وړ لوړ کړي، چې د خلکو پر اقتصادي وضعیت او کارموندې یې منفی اغیز کړی.
هغه زیاتوي: "د افغانستان اقتصادي وضعیت ډېر خراب دی او عاجلو اقداماتو ته اړتیا لري. "
ښاغلی غني په بېلابېلو برخو کې د خلکو بې کاره کېدو ته په اشارې سره وايي؛ په افغانستان کې د ډوډۍ ګټونکو شمېر کم شوی او د ډوډۍ خوړونکو شمېر ډېر شوی دی.
د اشرف غني په وینا؛ د افغانستان د اقتصاد څلور سکتورونه لکه؛ د کرنې، خدماتو، صنعتي او دولتي سکتور، زیانمن شوي او ډېر کارکوونکي له کاره ویستل شوي.
د نوموړي په وینا؛ هغه کسانو چې په دغو سکتورونو کې کار کاوه یو څه پیسې یې ذخیره کړې وې، چې اوس د خلاصیدو په حال کې دي او دا به د دغې ډلې خلک له پراخو اقتصادي ستونزو سره مخامخ کړي.
ښاغلی غني وايي: "یوه بډایه برخه هم افغانستان کې شته چې په جرمي اقتصاد، شبکه يي اقتصاد او عرفي اقتصاد کې لاس لري. افغانستان د افراط او تفریط ملک دی، دغه ډله د مرستې توان لري؛ خو باید په عمل کې یې ثابت کړي."
پخوانۍ ولسمشر غني د پودکاست په یوه برخه کې د افغانستان خصوصي روغتیايي پوهنتونونه د یوه بلا په توګه بولي او وايي: "یو سم د طب پوهنځي د ۵۰ نه ۱۰۰ میلیونو ډالرو ته اړتیا لري. دوی راغلي وو، د زور خاوندان وو او اجازه نامې یې اخیستې وې. دا مرکزونه د شهادتنامو د ورکولو فابریکې وې. دوی امکانات نه درلودل، لابراتوارونه یې نه درلودل او سم استادان یې نه درلودل."
هغه وايي؛ افغانستان سره د روغتیا په برخه د نړۍوالو مرستندوه ادارو مرستې او خدمات چې د افغانستان خلکو سره یې کوي، ورځ تر بلې مخ په کمېدو دي.
د دغو مرستو کمېدو په اړه د اندېښنې په ښودلو سره نوموړی وايي، چې په افغانستان کې یوه بله لویه ستونزه د ډاکټرانو او درملتونو ترمنځ تړونونه دي، چې ناروغانو ته له اړتیا خورا ډېره دوا ورکوي.
هغه وايي: "دغومره ډېره دوا د نړۍ په ډېرو کمو هېوادونو کې ناروغانو ته ورکول کیږي. "
د پخواني ولسمشر په وینا؛ په افغانستان کې شاوخوا ۳.۲ میلیونه ماشومان له خوارځواکۍ څخه کړیږي، چې یو میلیون یې په جدي توګه له دغې ستونزه سره مخامخ دي.
هغه وايي؛ په همدې حال کې نږدې یو میلیون حامله دارې میندې هم له خواځواکۍ سره لاس او ګریوان دي، چې ماشومان یې له خواځواکۍ سره نړۍ ته سترګې پرانیزې او تل له روغتیايي ستونزو کړیږي.
هغه وايي: "د زیګون پرمهال د میندو د مړینې پېښې تر دې وړاندې په پراخه توګه کمې شوې وې؛ خو اوس یو خل بیا دهغه پېښې ډېرې شوې دي. "