د نشهیي توکو دوو لوړپوړو څیړونکو فیلیپ بري او ډیویډ مانسفیلډ په ورلډ پالېټیکس ریویو ویبپاڼه کې په یوه مقاله کې لیکلي، چې د طالبانو له خوا د کوکنارو د کښت له منع کېدو سره سره بیا هم په افغانستان کې یې سوداګري او قاچاق دوام لري او نشهيي توکي د اروپا بازارونو ته رسیږي.
د دې مقالې د لیکوال په باور، په افغانستان کې د نشهیي توکو پراخې زېرمې او پرله پسې سوداګري او قاچاق د اروپا بازارونه ګرم ساتلي او دغه بازارونه لا هم د هیروینو له کموالي سره نه دي مخامخ شوي.
فیلیپ ای. بری، په لندن کې د کینګز کالج پوهنتون مېلمه او د نشهیي توکو د چارو لوړپوړي څېړونکي ډیویډ مانسفیلډ په یوه مقاله کې چې د دوشنبې په ورځ په «ورلډ پالیټېکس ریویو» ویبپاڼه کې خپره شوه ټینګار وکړ، چې کافي شواهد نه شته چې طالبانو د نشهیي د کښت او قاچاق مخه نیولې وي.
دغو څیړونکو ویلي چې په افغانستان کې دننه د نشهيي توکو پېر او پلور روان دي.
د دغې څېړنې له مخې، د طالبانو له خوا د نشهيي توکو د کښت او تولید له منع کېدو سره سره، د نشهيي توکو بیې نږدې ۵۰ سلنه راټیټې شوې، چې دا په افغانستان کې د نشهيي توکو لویو زېرمو شتون په ګوته کوي.
د نشهیي توکو لوړپوړو څیړونکو لیکلي: «دا چې تر اوسه پورې په اروپا کې د هیروینو د کموالي احساس نه دی شوی، لامل یې دا دی چې د تریاکو زیاته اندازه زېرمې په افغانستان کې ساتل کیږي.»
دوی زیاته کړي: «د سپوږمکۍ د انځورونو په کارولو سره څېړنو ښودلې چې د افغانستان په سویل لوېدیځ سیمو کې کروندګرو ښايي تر ۲۰۲۲ کال مخکې شاوخوا ۱۶۵۰۰ مټریک ټنه تریاک زېرمه کړي وي.»
په مقاله کې راغلي چې دوه کاله وړاندې د نشهيي توکو له کښت، تولید او قاچاق څخه د طالبانو د اوږدمهاله عوایدو له امله ګڼو کتونکو د دغه بندیز پر ریښتینولۍ او عملي کېدو شک درلود.
په مقاله کې ویل شوي، چې دوه کاله وروسته نوي شواهد ښيي چې د پرله پسې دویم کال لپاره د طالبانو له خوا پر نشهيي توکو بندیز د کوکنارو په کښت کې د بې ساري کموالي لامل شوی دی.
په مقاله کې راغلي، له همدې امله ډېرو کارپوهانو اندېښنه ښودلې چې په اروپا کې د هيرويينو له کموالي سره به ښايي د دې تشې د ډکولو لپاره د ډېرو قوي مصنوعي نشهيي توکو د راتګ لامل شي.
په امریکا او کاناډا کې، مصنوعي نشهيي توکي وژونکي دي او یو لوی ناورین یې رامنځته کړی دی.
دغو دوو لوړپوړو څیړونکو ویلي دي: «تر اوسه پورې د اروپا په بازارونو کې د افغانستان په هیروینو کې د پام وړ کموالی نه دی راغلی او ښايي دا کار یو څه وخت ونیسي. خود افغانستان د هیروینو پر لیږد د نږدې څارنې سربیره، اروپایي حکومتونه هڅه کوي چې د مصنوعي نشهیي توکو د واردیدو مخنیوی هم وکړي.»
له لسیزو راهیسې افغانستان په نړۍ کې د تریاکو تر ټولو لوی تولیدوونکی هېواد و او نږدې ټول هیرویین یې په اروپا کې کارېدل.
په دې مقاله کې راغلي، چې د طالبانو له خوا د نشهيي توکو د کښت له منع کېدو وروسته په ۲۰۲۲ کال کې د کوکنارو کښت له ۲۱۹ زره ۷۴۴ هکتارو څخه په ۲۰۲۳ کال کې ۳۱ زره ۸۸ هکتارو ته راټيټ شوی دی.
په مقاله کې راغلي، چې د ۲۰۲۴ کال تر جولای پورې د افغانستان د ۱۴ ولایتونو نقشه چې په ۲۰۲۲ کال کې په کې ۹۲ سلنه کوکنار کرل شوي وو، ښيي چې سږ کال د دغه کښت کچه تر څلور زره هکتاره را کمه شوې ده.
د مقالې لیکوالانو ویلي، چې په بدخشان کې د کوکنارو د کښت د مخنیوي لپاره د طالبانو هڅې ناکامې شوې دي.
لیکوالانو اروپا ته د افغانستان د نشهیي توکو د قاچاق په اړه دوه سناریوګانې وړاندې کړې دي: «لومړۍ سناریو دا ده چې طالبان د کوکنارو پر کښت بندیز ولګوي او په تدریجي ډول د نشهيي توکو پر سوداګرۍ ډیر کنټرول راولي چې په نتیجه کې یې لېږدول کم شوي دي. دا کولی شي اروپا ته د هیروینو لېږد خورا کم کړي.»
فیلیپ ای. بري او ډیویډ مانسفیلډ لیکلي: «دویمه او ډیره احتمالي سناریو دا ده چې طالبان به په راتلونکو کلونو کې د کوکنارو د کښت په مخنیوی کې له ډیرو ستونزو سره مخ شي.»
په مقاله کې راغلي، چې د کوکنارو د کښت له مخنيوي څخه د ځمکو لويو څښتنانو ګټه پورته کړې او بې ځمکې کروندګر سخت اقتصادي زيانونه سره مخ شوي.
لیکوالا وړاندوینه کړې، چې که دا بندیز دوام وکړي او د بزګرانو غوښتنو ته پاملرنه ونه شي، د طالبانو د مشر لارښوونې به عملي نه شي، سیاسي بې ثباتي به زیاته شي او د نشهیي توکو د مخنیوي لپاره به د طالبانو پلان ناکام شي.
د طالبانو مشر د ۲۰۲۲ کال په اپریل میاشت کې اعلان وکړ، چې په افغانستان کې د ټولو نشهیي توکو کښت، تولید، قاچاق، سوداګري او کارول منع دي.
طالبانو د دوحې په درېیمه ناسته کې له نړۍوالې ټولنې وغوښتل چې د نشهیي توکو د بدیل کښت په برخه کې له دې ډلې سره همکاري وکړي.
د ۲۰۲۱ کال د اګسټ میاشتې په ۱۵مه نېټه چې تېر جمهوري حکومت وپرځېد او طالبان پر کابل واکمن شول دغې ډلې په دېرو مهمو او هغو برخو بندیزونه ولګول چې د انسانانو د ژوند لومړنۍ اړتیاوې دي، انسانان پرمختګ ورسره کوي او د سوکاله ژوند څښتنان کیږي، خو طالبانو لوبو ته هر څه زیاته پاملرنه وکړه، په پلازمېنه او ولایتونو کې یې د بېلابېلو لوبو سیالۍ پیل کړې او لا هم روانې دي.
د کابل او ولایتونو ځوانان، د پاخه عمر خلک او ماشومان یې د لوبو په نندارو بوخت وساتل او په زرګونو هغه کسان چې یا یې د زدهکړو، کار او زیار وخت و، لوبو ته راوبلل او دلته یې بوخت وساتل، هغوی په ولولو او ساعت تیرۍ بوخت دي او د ژوند، کار او زدهکړو پروا نه کوي چې دا مهال له خپلې اصلي لارې راګرځول شوي او د بل د موخو ښکار دي.
افغانستان کې دا مهال کومې لوبې کیږي؟
پر کرېکټ سربېره، فوټبال، واليبال، فوټسال، نیزه بازي، وزلوبه، سوک وهنه، مویتای، غېږنیونه او داسې نورې لوبې چې د هیواد په کچه رواج دي او وخت پر وخت کیږي، د طالبانو تر واک لاندې د افغانستان بدني رونې ریاست په ویبپاڼه او نورو رسنیو کې یې خبرونه خپریږي. له دې ور ها خوا په کلبونو کې رزمي لوبې هم ترسره کیږي او کله نا کله یې د بېلابېلو ډلو تر منځ سیالۍ هم ترسره کیږي.
کرېکټ دا مهال په افغانستان کې تر ټولو ډیره کېدونکي لوبه ده او ډېر مینهوال لري، چې پر رسمي لوبو او لیګونو سربیره په نارسمي ډول هم په لرې پرتو کلیو او بانډو کې یې ځوانان بوخت ساتلي او دغه لوبه تر نورو هغو ډېره د خلکو تر منځ رواج شوې، فوټبال بله هغه لوبه ده چې له لسیزو راهیسې په افغانستان کې تکړه لوبغاړي او مینهوال لري چې هم په رسمي ډول ډېره کیږي او هم په کلیو او بانډو کې د ځوانانو تر منځ په نارسمي ډول د فوټبال لوبې ډیرې دود دي او ځوانانو ته یوه بوختیا ده.
والیبال بله هغه لوبه ده چې افغانستان کې له پخوا راهیسې دود ده او زدهکوونکي یې د ښوونځي له مهاله پیلوي چې بیا د دې تر څنګ په د افغاانستان په رسمي لوبو کې خپله رسمي ډله لري او د ولایتونو او هیوادونو په کچه رسمي سیالۍ هم ترسره کیږي، د دې تر څنګ په کلیو کې هم ډېره دود ده خو د کرېکټ لوبې په راتلو سره دغه لوبه یو څه پیکه شوې. فوټسال هم تر یوه بریده خپل مینهوال او لوبغاړي لري چې په دې وروستیو کلونو کې یو څه غوړېدلې ده.
نیزه بازي د افغانستان په مرکزي او سوېل ختیځو ولایتونو کې کېدونکې لوبه ده چې پخوانی تاریخ لري او د اسانو پر مټ د ډولونو په غربولو سره ترسره کیږي، خو د طالبانو په راتلو سره که څه هم پام ورته ډېر شوی او د دغې لوبې سیالۍ د هیواد په کچه ترسره کیږي خو د ډولونو له غږ پرته ترسره کیږي، د دې تر څنګ وزلوبه چې د افغانستان په مرکزي ولایتونو سربېره د هیواد په شمالي او شمال ختیځواو سوېلي ولایتونو کې کیږي هم خپل تکړه لوبغاړي او ډیر مینهوال لري چې د هیواد په کچه یې سیالۍ دا مهال ترسره کیږي.
سوک وهنه، مویتای، غېږنیونه او ورته نورې رزمي لوبې هم روانې دي او دا مهال په افغانستان کې ډیر مینهوال لري چې د ولایتونو او مرکز په کچه د کلبونو تر منځ سیالۍ کیږي.
دغو لوبو ته تر دې مخکې پاملرنه کېدله؟
د طالبانو تر واک لاندې د افغانستان بدني رونې ریاست په ویبپاڼه کې یوازې هغه ۱۶ د المپیکي لوبو فډراسیونونه او ۱۶ د غیر المپیکي لوبو فډارسیونونه شته چې د تېر جمهوري حکومت پر مهال دغې ویبپاڼې ته ور زیات شوي وو او دغه پاڼه چلیدله خو تازه په کې یوازې د پورته یادو شویو کرېکټ، فوټبال، والیبال، فوټسال، نیزه بازي، وزلوبې، غېږنیونه، سوک وهنه، مویتای او داسې نورو لوبو خبرونه خپریږي.
د تېر جمهوري حکومت پر مهال د افغانستان بدني روزنې ریاست په اډانه کې د المپیکي لوبو ۱۶ فډراسیونونه لکه: فوټبال، والیبال، بایسکل ځغلونه، پینګ پانګ، سوک وهنه، بډمنټن، لامبو وهلو، سیکي، د معلولانو، ملي وزن پورته کول، بایسکیټ بال، جمناسټیک، ټېنس، هاکي، تورې وهلو او هیندبال فډراسیونونه موجود وو، او د غیر المپیکي لوبو بیا وزلوبه، د غړو ښکلا، قوت الرمی، تکواندو، زورخانه يي، پاکریشن، کبړي، باتوراندود، طمبا، کورش سامبو او رستمي غېږنیونه، کاراته، پاورلفټینګ، ووشو، ووینام، فولرزم او کڼ نورفډراسیونونه وو، چې دغه ټول یې فعال او په خپلو برخو کې یې د هیواد او کله نا کله سیمه ییزو او نړۍ والو سیالیو کې برخه اخیسته.
د کرېکټ په نړۍواله لوبه کې چې دا مهال د افغانستان لوبډله په کې په نړۍواله کچه ښه ځلېدلې او ان د کرېکټ نړۍوال جام تر ډګره رسېدلې د تېر جمهوري حکومت پر مهال جوړه او تر دې ډګره رسیدلې ده، د فوټبال، والیبال، فوټسال او نورو مهمو لوبو لوبډلې د تېر جمهوري حکومت پر مهال جوړې او روزل شوې او تر نړۍوالو ډګرونو رسېدلې دي. هغه مهال لوبو او د لوبغاړو روزنې ته ډېر پام کېده او په هره برخه کې افغانې لوبډلې د روزنې لپاره بهر هیوادونو ته استول کېدې چې نن هم قوي او پرمختللې لوبډلې لرو.
ایا طالبان ښځې لوبو ته پریږدي؟
څه باندې درې کاله کیږي چې طالبانو د نجونو او ښځو پر زدهکړو سربېره د هغوی د کاري او شخصي ژوند پر بېلابېلو برخو د لسګونو فرمانونو له لارې بندیزونه لګولي چې په دې کې لوبې هم راځي، له هغې ورځې چې دغه ډله په افغانستان کې واک ته رسیدلې د نجونو پر لوبو یې کلک بندیزونه لګولي او یوازې له ښځو په هغو برخو کې کار اخلي چې د دوی اړتیا وي.
تر دې وړاندې د مخکیني جمهوري حکومت پر مهال افغانستان د نورو برخو تر څنګ د فوټبال، فوټسال، کرېکټ او والیبال د ښځو لوبډلې لرلې او په هیواد کې دننه او بهر ته د سیالیو لپاره تللې، خو د طالبانو په راتګ سره دا هر څه بند دی. طالبان ښځې زدهکړو ته نه پریږدي چې دا د انسان تر ټولو لومړنۍ بشري حق دی او پر دې سربېره په ګرځیدو، ادارو کې کار، او سیاسي ډګر کې له فعالیته ګرځول شوې دي.
نو طالبان څه غواړي له دغو لوبو لاسته راوړي؟
طالبانو له پیله دغه چاره پیل کړې چې افغان ولس به له خپلو اصلي موخو راګرځوي او دوی به په لوبو او نورو ورته غونډو او پروګرامونو بوختوي چې خلک له اصلي کیسو اصلآ خبر نه شي، د دې تر څنګ طالبان غواړي په دې ډول ډېر خلک لوبو ته راټول او خپل پیغامونه ورته ورسوي او د دې تر څنګ افغانستان د سیمې هیوادونو او نړۍ ته عادي وښيي.که څه هم طالبانو په وړه کچه چې څلور یا تر دې ډیر کسان لوبه کوي، د هغوی د لوبو مخه نیولې چې په حجرو او نورو وړو ځایونو کې د لږو کسانو تر منځ کیږي، طالبانو دغه لوبې ځکه بندې کړې چې په داسې لوبو کې دوی خپلې موخې نه شي ترلاسه کولای، دغې ډلې څو ورځې وړاندې په کندهارکې د چکې (لډو) لوبه بنده کړه او له هټیو څخه د دغې لوبې تختې او دانې ټولې کړې.
په رسمي لوبغالو او لویو میدانونو کې د لوبو پر مهال طالبان پر خلکو خپل سپین بیرغونه ویشي چې د خلکو تر منځ مینهوال ورته پیدا کړي او د افغانستان د درې رنګه ملي بیرغ پر ځای پر خلکو دغه بیرغ ومني، طالبان په هیڅ ځای کې د افغانستان درې رنګه ملي بیرغ ته اجازه نه ورکوي خو په نړۍوالو سیالیو کې چې بیا درې رنګ بیرغ رپیږي دوی یې په اړه چوپه خوله دي، داسې بریښي چې په دې برخه کې بې وسه دي او یا له نړۍوالو سره په دې برخه کې ګوتې نه شي ماتولی، څه موده وړاندې د فرانسې په المپیک سیالیو کې د ۱۱ تنو افغان لوبغاړو چې پنځه یې له افغانستانه او پنځه نوریې چې په بېلابېلو هیوادونوکې کډوال دي ورغلي او ګډون یې په کې کړی وو، په ټولو لوبو کې افغان لوبغاړو د ګډون پر مهال له ځان سره د افغانستان درې رنګه ملي بیرغ لیږداوه او د المپیک لوبو تر وروستیو پورې رپاند و.
په افغانستان کې دننه طالبان په لوبغالو او میدانونو کې د لوبو په پای کې خلک راغونډوي او هغه پیغامونه چې دوی یې غواړي خلکو ته ورسوي نو ښه موقع دا ورته ګوري، دغه ډله هڅه کوي چې د خپل مشر ملا هبتالله فرمانونه پر خلکو واوري او ومني او پر دې سربېره د امربالمعروف محتسبان هم د خلکو له ګڼې ګوڼې په ګټې اخیستو داسې لوبو ته ورځي او پر خلکو خپلې غوښتنې مني.
