د افغانستان د مخکیني ولسمشر ویاند صدیق صدیقي وایي، چې په افغانستان کې د طالبانو یوازینۍ موخه او میراث ترهګري، د ځوان نسل د فکر د بدلولو لپاره د مذهبي مدرسو جوړول او د دې هېواد د تاریخ حذفول دي.
نوموړي دغه خبرې د طالبانو له خوا د شاه او عروس بند د بیا پرانیستو په غبرګون وکړې او زیاته یې کړه: «طالبانو په تېرو درېیو کلونو کې یوازې د اشرف غني د وخت پروژې بیا ځلې پرانیستي دي.»د نوموړي په خبره، یادې ډلې له بیا واکمنېدو راهیسې یوازې د تېر حکومت لویې او کوچنۍ پروژې پرانیستي دي.دا په داسې حال کې ده، چې طالبانو د سې شنبه په ورځ د کابل په شکردره ولسوالۍ کې د شاه او عروس بند د ځانګړو مراسمو په ترڅ کې پرانیست.صدیق صدیقي په خپل اېکس کې لیکلي: «په تېرو درېیو کلونو کې طالبانو یوازې زمونږ د دولت پروژې بیا ځلې پرانیستي دي.»صدیقي په داسې حال کې دغه څرګندونې کوي، چې طالبانو په تېرو څه باندې درېیو کلونو کې د ډېریو روزنیزو مرکزونو په بندولو سره سلګونه دیني مذهبي فعالې کړي دي او ان یو شمېر طالب چارواکي بیا د عصري زده کړو پر ځای دیني زده کړې جدي اړتیا بولي او پر زیاتېدو یې ټینګار کوي.دغه راز د یادې ډلې په واکمنېدو سره په افغانستان کې د ترهګرۍ د پراختیا په اړه هم اندېښنې زیاتې شوې دي.پر طالبانو تور دی، چې په هېواد کې یې د القاعدې او ټي ټي پي په ګډون یو شمېر ترهګرو ډلو ته امن ځای ورکړی.اوسمهال جدي اندېښنې د ترهګرو په لیکو کې د افغان ځوانانو شاملېدل دي، چې د باورونو له مخې دغه بهیر د افغانستان د راتلونکي لپاره خطرناک بلل کېږي.صدیقي په خپلو خبرو کې یادونه کړې، چې طالبان موخه لري څو د افغانستان تاریخ له منځه یوسي.طالبان چې له څه باندې شلو کلونو وروسته یو ځل بیا واکمن شول، د افغانستان پر ملي بیرغ، ملي سرود، په ډېر شمېر تاریخي کتابونو، رونیزو پروګرامونو او لسګونه نورو مواردو چې د افغانستان له تاریخ سره تړلي دي، بندیزونه ولګول.که څه د طالبانو دغه چلند په کور دننه او بهر کې له پراخو غبرګونونو سره مخ دی، خو یاده ډله وایي چې د شریعت پر اساس حکومتولي کوي او هېچا ته هم په خپلو چارو کې د لاسوهنې او نظر ورکولو اجازه نه ورکوي.
په ۲۰۲۴ کال کې افغانستان لا هم د نړۍوالې انزوا په څپې کې ډوب دی. د طالبانو د دویمې واکمنۍ را وروسته د هېواد د داخلي او خارجي سیاستونو او شرایطو په اړه ګڼې ستونزې راپورته شوې، چې د نړۍوالو اړیکو د خرابېدو، د بشري حقونو د نقض، تاریخي کډوالي او د اساسي قانون د نشتوالي لامل شوي دي.
افغانستان اوس مهال د یو نامعلوم او پیچلي برخلیک سره مخ دی، چې د دې خاورې سیاسي، ټولنیز او اقتصادي حالت یې له سخت کړکېچ سره مخ کړی دی.
۱. د نړۍوال مشروعیت نشتوالی
په ۲۰۲۴ کال کې د طالبانو حکومت لا هم د نړۍوالې ټولنې له خوا په رسمیت نه دی پېژندل شوی. نړۍواله ټولنه په دې باور ده چې طالبان د ښځو او اقلیتونو د حقونو په برخه کې نړۍوالې غوښتنې نه پوره کوي او همدارنګه د سیاسي ګډون، بیان ازادۍ او د اساسي قانون د جوړښت په برخه کې یې لازم ګامونه نه دي اخیستي.
• د نړۍوالې ټولنې د فشارونو او شرطونو سربېره، طالبانو د یو ټولشموله حکومت د جوړولو لپاره مثبت ګامونه نه دي پورته کړي.
• د رسمیت پېژندنې نشتوالی د دې لامل شوی چې افغانستان د نړۍوالو مرستو، پانګونو او اقتصادي فرصتونو څخه محروم شي، چې د خلکو پر ژوند یې سترې منفي اغېزې لرلي دي.
۲. پر ښځو زده کړو او کار ته د لاسرسي بندیز
د ښځو د حقونو وضعیت په افغانستان کې د نړۍوالې ټولنې لپاره د اندېښنې یو اساسي ټکی دی.
• طالبانو په سیستماتیک ډول ښځې د زده کړو، ټولنیز ژوند او کار له حقونو محرومې کړې دي. ښځې د متوسطو ښوونځیو، پوهنتونونو او د عامه برخو له ډېری دندو څخه منع شوې دي.
• دا بندیزونه نه یوازې د ښځو د ژوند لپاره یو لوی خنډ دی، بلکې د افغانستان د اقتصادي ودې او ټولنیز پرمختګ لپاره هم ستر زیان دی.
۳. د بشري حقونو سرغړونې
د بشري حقونو نقض په افغانستان کې یوه دوامداره ستونزه ده.
• نیونې، شکنجې، اعدامونه او د خلکو د ازادۍ محدودیتونه هغه مسایل دي چې د طالبانو د واکمنۍ پر مهال په بېساري ډول زیات شوي دي.
• د بیان ازادي په جدي توګه محدوده شوې، خبریالان او مدني فعالان په خطر کې دي او د خلکو حقونه په پراخه کچه تر پښو لاندې کېږي.
۴. د اساسي قانون نشتوالی
د ۲۰۲۱ کال د اګسټ له تحول وروسته، طالبانو د افغانستان پخوانی اساسي قانون منسوخ کړ، خو د بدیل په توګه یې نوی قانون وړاندې نه کړ.
• د اساسي قانون نشتوالی د هېواد سیاسي او قانوني جوړښت بې ثباته کړی دی. دا حالت د خلکو ترمنځ د بې باورۍ او د حکومت د مشروعیت د کمښت سبب شوی دی.
• د شریعت تر عنوان لاندې د طالبانو له خوا د قوانینو نافذول له نړۍوالو معیارونو سره په ټکر کې دي، چې د خلکو ورځنی ژوند یې نور هم سخت کړی دی.
۵. له نامعلوم برخلیک سره مخ هېواد
افغانستان په ۲۰۲۴ کال کې د یو نامعلوم برخلیک سره مخ دی.
• د اقتصاد زوال، د بشري مرستو کمښت او د بېوزلۍ کچه چې په بېساري ډول لوړه شوې، د خلکو ژوند یې له سخت حالت سره مخ کړی دی.
• د ځوانانو ناامیدي زیاته شوې او ډېر خلک غواړي چې له هېواده ووځي. دې حالت د خلکو ټولنیز او رواني وضعیت نور هم خراب کړی دی.
• د طالبانو حکومت په دې توانېدلی نه دی چې د افغانستان لپاره یو روښانه لوری وټاکي یا د خلکو اړتیاوې په کافي اندازه پوره کړي.
د افغانانو کډوالي؛ تاریخي بحران
په تېرو کلونو کې د افغانانو کډوالي د یوې جدي نړۍوالې ستونزې په توګه راڅرګنده شوې.
• د طالبانو د واکمنۍ په بیا راتګ سره، په میلیونونو افغانان د سیاسي بېثباتۍ، اقتصادي ستونزو او د بشري حقونو د سرغړونو له امله اړ شول چې خپل کورونه پرېږدي.
• د ملګرو ملتونو د راپور له مخې، افغانستان په ۲۰۲۴ کال کې د نړۍ د هغو هېوادونو په ډله کې دی چې د کډوالۍ تر ټولو لوړه کچه لري. ډېری افغانان ګاونډیو هېوادونو لکه؛ ایران او پاکستان ته کډه شوي، په داسې حال کې چې یو شمېر نورو لوېدیځو هېوادونو ته د پناه غوښتلو هڅه کړې ده.
• د کډوالو لپاره په ګاونډیو هېوادونو کې حالت ورځ تربلې سختېږي. په ځانګړي ډول په پاکستان کې افغان کډوال د جبري ایستلو، ناوړه چلند او بېسرنوشتۍ سره مخ دي.
غربت؛ یوه بېپایانه فاجعه
په افغانستان کې غربت په بې ساري ډول زیات شوی، چې علتونه یې د اقتصادي کړکېچ دوام، د نړۍوالو مرستو کمښت او د داخلي ادارې ناکامۍ ګڼل کېږي.
• د ملګرو ملتونو د بشري حقونو د څانګې د راپورونو له مخې، د افغانستان څه باندې ۹۰ سلنه خلک د فقر تر کرښې لاندې ژوند کوي.
• په هېواد کې د کار فرصتونه تقریباً له منځه تللي، په ځانګړي ډول د ښځو لپاره چې زده کړو او کار ته لاسرسی نه لري.
• د اقتصاد د پیاوړتیا لپاره د بهرنیو پانګونو او نړۍوالو مرستو کمښت هغه عوامل دي چې د غربت کچه یې لوړه کړې ده.
د افغانانو پر ژوند د کډوالۍ او غربت اغېزې
د کډوالۍ او غربت دوامداره بحران د افغانانو په رواني، ټولنیز او اقتصادي ژوند ژورې منفي اغېزې کړې دي.
• د کډوالو لپاره د ښوونې او روزنې، روغتیايي خدماتو او نورو لومړنیو اړتیاوو نشتوالی د خلکو ژوند له سخت حالت سره مخ کړی دی.
• په افغانستان کې د غربت زیاتېدو د خلکو د خوړو خوندیتوب په خطر کې اچولی دی. نېږدې ۲۷ میلیونه انسانان د فقر تر کرښې لاندې ژوند کوي، د ماشومانو خوارځواکي، روغتیايي ستونزې او د ژوند د نورو اساسي اړتیاوو نشتوالی ورځ تربلې جدي کېږي.
د نړۍوالې ټولنې مسوولیت
د افغانانو کډوالۍ او غربت په نړۍواله کچه د همکارۍ غوښتنه کوي.
• نړۍواله ټولنه باید د افغان کډوالو ملاتړ لپاره اوږدمهاله او اغېزمنې برنامې وړاندې کړي، څو هغوی د جبري ایستلو او ناوړه چلند له خطرونو څخه وژغورل شي.
• په افغانستان کې د بشري حقونو د خوندي کولو، د ښځو د زده کړو او کار لپاره د زمینې برابرولو او د اقتصادي پرمختګ لپاره د هڅو ملاتړ اړین دی.
پایله
په ۲۰۲۴ کال کې افغانستان له نړۍوالې انزوا، کورنیو ستونزو او د بې ثباتۍ له دوام سره مخ دی. د ښځو او اقلیتونو د حقونو نقض، د اساسي قانون نشتوالی او د خلکو د ژوند ورځنی خراب حالت هغه مسایل دي چې د افغانستان راتلونکی یې له جدي ګواښونو سره مخ کړی دی.
که څه هم د نړۍوالې ټولنې فشارونه دوام لري، خو طالبان لا هم د اصلاحاتو لپاره جدي اقدامات نه کوي.
د افغانستان د دې کړکېچ حل د یو ټولشموله حکومت، د بشري حقونو درناوي، او د نړۍوالې ټولنې سره د مثبت تعامل په وړاندې د طالبانو د دریځ بدلون ته اړتیا لري.
