د طالبانو د کډوالو او بېرته راستنېدونکو چارو وزارت په تېر یوه کال کې له ایران، پاکستان او ترکیې څخه هېواد ته د شاوخوا یو میلیون افغان کډوالو د راستنېدو خبر ورکړ.
د طالبانو تر واک لاندې باختر خبري اژانس د دغه وزارت د ویاند له قوله راپور ورکړی، چې له یاد شمېر کډوالو څخه کابو نهه سوه زره کډوال بیا یوازې له ایران څخه ستانه شوي دي.
د راپور له مخې، تر ایران وروسته ډېری نور کډوال له پاکستان او ترکیې څخه په جبري توګه یا په خپله خوښه افغانستان ته ستانه شوي دي.
که څه هم په راپور کې له پاکستان او ترکیې څخه د ستنه شویو افغانانو د شمېر په اړه څه نه دي ویل شوي، خو د لېندۍ په میاشت کې طالبانو ویلي و، چې په تېر یوه کال کې له ترکیې څخه ۱۵زره او له پاکستانه ۸۸ زره کډوال افغانستان ته راستانه شوي دي.
عبدالمطلب حقاني همداراز زیاته کړې ده، چې راستنو شویو لږ تر لږه اته څلویښت زره کسانو ته بیا کاري زمینې هم برابرې شوې دي.
له کوربه هېوادونو څخه په جبري توګه د افغانانو اېستل په هېواد کې د لوږې، بېوزلۍ، وزګارۍ او د کورنیو بې ځایه شویو د شمېر د لوړېدو لامل شوی دی.
د هېواد روان وضعیت ته په کتو سره نړۍوال بشري ادارې په افغانستان کې د انساني ناورین د رامنځته کېدو خبرداری ورکوي، خو طالبان وایي چې دا د دوی د حکومتوالۍ پروړاندې منفي تبلیغات دي او په افغانستان کې وضعیت عادي دی.
که څه هم چې افغانان له څه باندې څلورو لسیزو راهیسې په ځینو هېوادونو کې کډوال دي؛ خو واک ته د طالبانو له رسېدو وروسته له دغه هېواده د کډوالۍ بهیر یو ځلې بیا ګړندی شوی او په ګڼ شمېر افغانان د دغې ډلې له وېرې مهاجر او جلا وطنه شول.
دا په داسې حال کې ده، چې په ګاونډیو هېوادونو کې له افغان کډوالو سره د کوربه هېوادونو زور زیاتي بیا ګڼ کډوال اړ ایستي چې د ستونزو او کړاونو له ګاللو سره - سره بېرته خپل هېواد ته ستانه شي.
د کډوالو پر وړاندې بد چلند نه یوازې د فعالینو له خوا؛ بلکې د نړۍوالو سازمانونو او د بشري حقونو ملاتړو بنسټونو له خوا هم په وار - وار غندل شوی دی.
دغو سازمانونو په وار - وار ویلي، چې په زور او جبر د کډوالو اېستنه د نړۍوال اصولو خلاف کړنه ده.
په ۲۰۲۴ کال کې افغانستان لا هم د نړۍوالې انزوا په څپې کې ډوب دی. د طالبانو د دویمې واکمنۍ را وروسته د هېواد د داخلي او خارجي سیاستونو او شرایطو په اړه ګڼې ستونزې راپورته شوې، چې د نړۍوالو اړیکو د خرابېدو، د بشري حقونو د نقض، تاریخي کډوالي او د اساسي قانون د نشتوالي لامل شوي دي.
افغانستان اوس مهال د یو نامعلوم او پیچلي برخلیک سره مخ دی، چې د دې خاورې سیاسي، ټولنیز او اقتصادي حالت یې له سخت کړکېچ سره مخ کړی دی.
۱. د نړۍوال مشروعیت نشتوالی
په ۲۰۲۴ کال کې د طالبانو حکومت لا هم د نړۍوالې ټولنې له خوا په رسمیت نه دی پېژندل شوی. نړۍواله ټولنه په دې باور ده چې طالبان د ښځو او اقلیتونو د حقونو په برخه کې نړۍوالې غوښتنې نه پوره کوي او همدارنګه د سیاسي ګډون، بیان ازادۍ او د اساسي قانون د جوړښت په برخه کې یې لازم ګامونه نه دي اخیستي.
• د نړۍوالې ټولنې د فشارونو او شرطونو سربېره، طالبانو د یو ټولشموله حکومت د جوړولو لپاره مثبت ګامونه نه دي پورته کړي.
• د رسمیت پېژندنې نشتوالی د دې لامل شوی چې افغانستان د نړۍوالو مرستو، پانګونو او اقتصادي فرصتونو څخه محروم شي، چې د خلکو پر ژوند یې سترې منفي اغېزې لرلي دي.
۲. پر ښځو زده کړو او کار ته د لاسرسي بندیز
د ښځو د حقونو وضعیت په افغانستان کې د نړۍوالې ټولنې لپاره د اندېښنې یو اساسي ټکی دی.
• طالبانو په سیستماتیک ډول ښځې د زده کړو، ټولنیز ژوند او کار له حقونو محرومې کړې دي. ښځې د متوسطو ښوونځیو، پوهنتونونو او د عامه برخو له ډېری دندو څخه منع شوې دي.
• دا بندیزونه نه یوازې د ښځو د ژوند لپاره یو لوی خنډ دی، بلکې د افغانستان د اقتصادي ودې او ټولنیز پرمختګ لپاره هم ستر زیان دی.
۳. د بشري حقونو سرغړونې
د بشري حقونو نقض په افغانستان کې یوه دوامداره ستونزه ده.
• نیونې، شکنجې، اعدامونه او د خلکو د ازادۍ محدودیتونه هغه مسایل دي چې د طالبانو د واکمنۍ پر مهال په بېساري ډول زیات شوي دي.
• د بیان ازادي په جدي توګه محدوده شوې، خبریالان او مدني فعالان په خطر کې دي او د خلکو حقونه په پراخه کچه تر پښو لاندې کېږي.
۴. د اساسي قانون نشتوالی
د ۲۰۲۱ کال د اګسټ له تحول وروسته، طالبانو د افغانستان پخوانی اساسي قانون منسوخ کړ، خو د بدیل په توګه یې نوی قانون وړاندې نه کړ.
• د اساسي قانون نشتوالی د هېواد سیاسي او قانوني جوړښت بې ثباته کړی دی. دا حالت د خلکو ترمنځ د بې باورۍ او د حکومت د مشروعیت د کمښت سبب شوی دی.
• د شریعت تر عنوان لاندې د طالبانو له خوا د قوانینو نافذول له نړۍوالو معیارونو سره په ټکر کې دي، چې د خلکو ورځنی ژوند یې نور هم سخت کړی دی.
۵. له نامعلوم برخلیک سره مخ هېواد
افغانستان په ۲۰۲۴ کال کې د یو نامعلوم برخلیک سره مخ دی.
• د اقتصاد زوال، د بشري مرستو کمښت او د بېوزلۍ کچه چې په بېساري ډول لوړه شوې، د خلکو ژوند یې له سخت حالت سره مخ کړی دی.
• د ځوانانو ناامیدي زیاته شوې او ډېر خلک غواړي چې له هېواده ووځي. دې حالت د خلکو ټولنیز او رواني وضعیت نور هم خراب کړی دی.
• د طالبانو حکومت په دې توانېدلی نه دی چې د افغانستان لپاره یو روښانه لوری وټاکي یا د خلکو اړتیاوې په کافي اندازه پوره کړي.
د افغانانو کډوالي؛ تاریخي بحران
په تېرو کلونو کې د افغانانو کډوالي د یوې جدي نړۍوالې ستونزې په توګه راڅرګنده شوې.
• د طالبانو د واکمنۍ په بیا راتګ سره، په میلیونونو افغانان د سیاسي بېثباتۍ، اقتصادي ستونزو او د بشري حقونو د سرغړونو له امله اړ شول چې خپل کورونه پرېږدي.
• د ملګرو ملتونو د راپور له مخې، افغانستان په ۲۰۲۴ کال کې د نړۍ د هغو هېوادونو په ډله کې دی چې د کډوالۍ تر ټولو لوړه کچه لري. ډېری افغانان ګاونډیو هېوادونو لکه؛ ایران او پاکستان ته کډه شوي، په داسې حال کې چې یو شمېر نورو لوېدیځو هېوادونو ته د پناه غوښتلو هڅه کړې ده.
• د کډوالو لپاره په ګاونډیو هېوادونو کې حالت ورځ تربلې سختېږي. په ځانګړي ډول په پاکستان کې افغان کډوال د جبري ایستلو، ناوړه چلند او بېسرنوشتۍ سره مخ دي.
غربت؛ یوه بېپایانه فاجعه
په افغانستان کې غربت په بې ساري ډول زیات شوی، چې علتونه یې د اقتصادي کړکېچ دوام، د نړۍوالو مرستو کمښت او د داخلي ادارې ناکامۍ ګڼل کېږي.
• د ملګرو ملتونو د بشري حقونو د څانګې د راپورونو له مخې، د افغانستان څه باندې ۹۰ سلنه خلک د فقر تر کرښې لاندې ژوند کوي.
• په هېواد کې د کار فرصتونه تقریباً له منځه تللي، په ځانګړي ډول د ښځو لپاره چې زده کړو او کار ته لاسرسی نه لري.
• د اقتصاد د پیاوړتیا لپاره د بهرنیو پانګونو او نړۍوالو مرستو کمښت هغه عوامل دي چې د غربت کچه یې لوړه کړې ده.
د افغانانو پر ژوند د کډوالۍ او غربت اغېزې
د کډوالۍ او غربت دوامداره بحران د افغانانو په رواني، ټولنیز او اقتصادي ژوند ژورې منفي اغېزې کړې دي.
• د کډوالو لپاره د ښوونې او روزنې، روغتیايي خدماتو او نورو لومړنیو اړتیاوو نشتوالی د خلکو ژوند له سخت حالت سره مخ کړی دی.
• په افغانستان کې د غربت زیاتېدو د خلکو د خوړو خوندیتوب په خطر کې اچولی دی. نېږدې ۲۷ میلیونه انسانان د فقر تر کرښې لاندې ژوند کوي، د ماشومانو خوارځواکي، روغتیايي ستونزې او د ژوند د نورو اساسي اړتیاوو نشتوالی ورځ تربلې جدي کېږي.
د نړۍوالې ټولنې مسوولیت
د افغانانو کډوالۍ او غربت په نړۍواله کچه د همکارۍ غوښتنه کوي.
• نړۍواله ټولنه باید د افغان کډوالو ملاتړ لپاره اوږدمهاله او اغېزمنې برنامې وړاندې کړي، څو هغوی د جبري ایستلو او ناوړه چلند له خطرونو څخه وژغورل شي.
• په افغانستان کې د بشري حقونو د خوندي کولو، د ښځو د زده کړو او کار لپاره د زمینې برابرولو او د اقتصادي پرمختګ لپاره د هڅو ملاتړ اړین دی.
پایله
په ۲۰۲۴ کال کې افغانستان له نړۍوالې انزوا، کورنیو ستونزو او د بې ثباتۍ له دوام سره مخ دی. د ښځو او اقلیتونو د حقونو نقض، د اساسي قانون نشتوالی او د خلکو د ژوند ورځنی خراب حالت هغه مسایل دي چې د افغانستان راتلونکی یې له جدي ګواښونو سره مخ کړی دی.
که څه هم د نړۍوالې ټولنې فشارونه دوام لري، خو طالبان لا هم د اصلاحاتو لپاره جدي اقدامات نه کوي.
د افغانستان د دې کړکېچ حل د یو ټولشموله حکومت، د بشري حقونو درناوي، او د نړۍوالې ټولنې سره د مثبت تعامل په وړاندې د طالبانو د دریځ بدلون ته اړتیا لري.
