افغان ډیاسپورا
د ۲۰۲۱کال د اګست په میاشت کې چې طالبانو کابل ونیو، د افغان نخبه ګانوقشر، مدني فعالانو، خبریالانو او علمي شخصیتونو د کډوالۍ بېسارې څپه پیل شوه. د دې وضعیت په پایله کې، د افغانستان سیاسي او ټولنیز ډګر له مسلکي او فعالو اشخاصو تش شو.
د ۲۰۲۱کال د اګست په میاشت کې چې طالبانو کابل ونیو، د افغان نخبه ګانوقشر، مدني فعالانو، خبریالانو او علمي شخصیتونو د کډوالۍ بېسارې څپه پیل شوه. د دې وضعیت په پایله کې، د افغانستان سیاسي او ټولنیز ډګر له مسلکي او فعالو اشخاصو تش شو.
طالبان د دې تشې اصلي ګټهاخیستونکي وو، چې تر اوسه یې له درې کلونو زیات واک ته دوام ورکړی دی.
دا لیکنه د افغان ډیاسپورا د یو شمېر سیاسي، مدني او رسنیزو فعالانو نظرونه څرګندوي.
یاسین صمیم – کاناډا کې د هزارهګانود عدالت غوښتنې ډلې غړی
په کوربه هېواد کې ونډه – په کاناډا کې د افغان کډوالو ټولنه د فعالیت، عدالت غوښتنې او مدني خوځښتونوپراخ ظرفیت لري. د ښځینه فعالانو، د ولسي جرګې پخوانیو غړو او د بشري حقونو مدافعینو شتون پکې د دېسبب شوی چې د افغانستان د ښځو او نجونو وضعیت په کاناډا کې جدي انعکاس پیدا کړي.
د بېلګې په توګه د ښځو د جبري نیونو پر ضد مظاهرې، د جنسیتي تبعیض د ختمولو لپاره کمپاینونه او د هزاره ګانو دنسلوژنې پر ضد عدالت غوښتنه، هغه هڅې وې چې د کاناډا د حکومت تر کچې مطرح شوې دي.
خو له بله اړخه، د کډوالو تعامل یوازې د مدني ټولنو او بشري حقونو بنسټونو کچېته محدود پاتې شوی او د کوربه هېواد له محلي ادارو، ښاري شوراګانو او ښاروالیو سره لازمې اړیکې نه دي جوړې شوي. دا تشه د افغانانو د ادغام بهیر له ستونزو سره مخ کوي.
د روایت جوړونه - په تېرو درې کلونو کې، افغان ډیاسپوراد افغانستان د خلکو ستونزو ته انعکاس ورکولو کې مهم رول لوبولی. دا یو ارزښتناک ظرفیتي کاردی، خو که د افغانستان سیاسي وضعیت بدل نه شي، دا هڅې ممکن کمزورې شي او د ډیاسپورا تجربه به ورو ورو ضایع شي.
د ګډ روایت د رامنځته کولو ستونزه – د افغانانو لپاره د یو واحد روایت جوړول تل یوه ننګونه وه. په تېرو شلو کلونو کې که څه هم قومي توازن عادلانه نه و، خو داسې ګډ ارزښتونه موجود وو چې ملي یووالی یې ساتلی و.
د جمهوریت له سقوط وروسته، دا یووالی کمزوری شو او قومي او نژادي بحثونه بېرته راژوندي شول. په ډیاسپورا کې هم دا ډول وېش رامنځته شویچې یو لوری د جمهوریت ملاتړي دي، بل لوری د طالبانو پلویان او نور یې مخالفین دي.
دېحالت د افغان ډیاسپورا تر منځ بېاعتمادي پیدا کړېچې د یوه ګډ ملي دریځ د رامنځته کېدو چانس ته یې زیان رسولی دی.
شاه محمود میاخېل – د ننګرهار پخوانی والي او د جمهوري الو د خوځښتغړی
میاخېل باور لري چې افغان ډیاسپورا اوس د نیمه ډک ګیلاس مثال لري. دی وایي، که د طالبانو حکومت تر اوسه نړیوال مشروعیت نه دی ترلاسه کړی، دا د بهر مېشتو افغانانو د فعالیتونو او مبارزو پایله ده.
میاخېل د افغان ډیاسپورا د بېنظمۍ او ګډوډۍ له امله اندېښنه لري. د ده په وینا، د یو قوي سیاسي چتر نشتوالی د ډیاسپورا تر ټولو لویه ستونزه ده. دغه راز رسنیو هم ونه شوای کولای چې د ډیاسپورا لپاره یو ټولمنلی روایت جوړ کړي.
دی ټینګار کوي چې لومړیتوبونه باید څرګند شياو د اوسني وضعیت پر وړاندې باید یوه پراخ تفاهم رامنځته شي. پر ځای د دې چې د اشخاصو، قومونو او ژبو استازیتوب وشيباید د بنسټونواو ملي ګټو استازیتوب ته پاملرنه وشي.
اوسنی وضعیت - اوس مهال د افغان ډیاسپورا لپاره مسیر ناڅرګند دی. دوی د ایډیالیزم او واقعیت ترمنځ بند پاتې دي. له یوې خوا غواړي چې نړیواله ټولنه د افغانستان په قضیه کې فعاله پاتې شي، خو له بلې خوا که څوک فعالیت وکړي، ورته د جاسوسۍ مهر لګول کېږي.
هره بهرنۍ تګلاره چې زموږ د افغانستان ستونزه حل نه کړي، ښه پالیسي نه ده. که پر طالبانو فشار نتیجه ورنه کړي، باید بله لاره پیدا شي.
زهرا جویا – د رُخشانه میډیا بنسټاېښودونکې، بریټانیا
زهرا جویا وایي، د افغانستان دننه او بهر یو ګډ روایت باید ازادي، د تعلیم حق او امنیت وي. خو که دا روایت قومي رنګ واخلي د تفاهم فضا زیانمنېږي.
لارې چارې - ډیاسپورا کولی شي مثبت رول ولوبوي، خو باید له زړو سیاسي څېرو او قومي روایتونو څخه واوړي. د ښځو پر فعال حضور باید ټینګار وشي. د تېرو شلو کلونو نوي نسل او مسلکي ځواک تر ټولو ډېر زیان لیدلی، نو همدا قشر باید د افغانستان د راتلونکي لپاره وکارول شي.
که غواړو له اوسني بحران څخه ووځو، باید ډیاسپورا منسجمه شي. دا کار د همغږۍ او انسجام میکانیزمونو ته اړتیا لري. ممکن داسې یو رهبر ته اړتیا وي چې دا ټول منظم کړي.
پر نوي نسل باید باور زیات شي، ځکه دوی به د پخوانیو سیاستوالو په څېر فاسد نه وي.
د طالبانو پر مرستیال ویاند حمد الله فطرت سربېره په اسلام اباد کې د طالبانو سفارت هم په اعلامیه کې د مولانا حامدالحق او یو شمېر نورو کسانو د وژل کېدو باندې خواشیني ښودلې او دا برید یې “بزدلانه” عمل بللی دی.
طالبان د حقانيه مدرسي د پخواني مشر مولانا سمیع الحق او د هغه د زوی مولانا حامدالحق سره خورا نږدې اړیکي پاللې.
پر افغانستان د طالبانو له واکمنېدو څو میاشتې وروسته، د دغې ډلې د لوړو زدکړو پخوانۍ وزیر عبدالباقي حقاني او یو شمېر نور طالبان د ۲۰۲۱ کال په ډیسمبر میاشت کې دې مدرسې ته لاړل.
د مدرسې مشر مولانا حامدالحق د ۱۴۰۲ کال په کب میاشت کې د یو شمېر نورو پاکستاني دیني عالمانو سره کابل ته سفر وکړ او د دغه سفر پرمهال یې د طالبانو د ریاست الوزرا د پخواني سیاسي مرستیال او او د کډوالو د اوسني وزیر مولوي عبدالکبیر په ګډدون یې د ځینو طالب چارواکو سره وکتل.
د اکوړه خټک حقانیه مدرسه یو له هغو مدرسو څخه ده، چې د طالبانو ګڼو غړو پکې زدکړې کړې او یاده مدرسه د فکري مرکز په توګه یادوي.
سرچینو افغانستان انټرنشنل ته ویلي، د طالبانو د ریاست الوزرا پخواني سیاسي مرستیال مولوي عبدالکبیر د دغه ډلې د چارو ادارې ته هغه وخت امر کړی و، چې د مالیې وزارت سره په همږغې د یوې اونۍ په جریان کې ۷ میلیونه افغانۍ په کابل کې د پاکستان د نشنل بانک له لارې د حقانیه مدرسې په حساب کې زیاتې کړي.
مولانا حامدالحق کابل ته د خپل سفر څخه شپږ میاشتې وړاندې په یوه خبرې غونډه کې د دغې مدرسې د اقتصادي ستونزو خبره کړې وه.
حامدالحق هغه مهال ویلي و، چې نور اقتصادي توان نه لري او که مرستې ورسره ونه شي ښايي دغه مدرسه وتړل شي.
د شمالي اتحاد غړي او د دوی اولادونه، چې د طالبانو د واکمنۍ ضد تاریخي مخینه لري، ایا د مذاکراتو او سیاسي شمولیت برخه کې ځای لري؟
همداراز، ایا طالبان به د واک وېش ته غاړه کېږدي او د نوي اساسي قانون او لویې جرګې لپاره ګامونه پورته کړي؟ دا پوښتنې دلته ځواب شوي دي.
ایا طالبان د شمالي اتحاد له غړو یا د هغوی له اولادونو سره خبرو ته چمتو دي؟
د طالبانو او شمالي اتحاد ترمنځ تاریخي دښمني د افغانستان د شخړو یوه مهمه برخه پاتې شوې ده. له ۱۹۹۶ څخه تر ۲۰۰۱ پورې، شمالي اتحاد د طالبانو پر ضد جګړه وکړه، او تر ۲۰۲۱ کال وروسته هم د دوی ځینې پاتې شوني مقاومت ته دوام ورکوي. سره له دې، طالبانو څو ځله ادعا کړې چې دوی “عمومي بښنه” اعلان کړې او غواړي ټول افغانان په ګډه حکومت وکړي.
د طالبانو د کډوالو چارو وژل شوي وزیر خلیل الرحمان حقاني د جمهوري دولت له سقوط وروسته د شمالي اتحاد له یو شمېر غړو او د هغوی له اولادونو سره د اړیکو خبر ورکړی و او ویلي یې وو، چې ټولو د طالبانو څخه ملاتړ کړی.
نوموړی په یوې غونډې کې د پخواني جهادي قوماندان احمد شاه مسعود د زوی احمد مسعود د ملاتړ اعلان هم کړی و؛ خو احمد مسعود او هغه ته نېږدې خلکو د هغه د اعلان په تړاو بې خبري وښوده.
د طالبانو د ریاست الورزا پخواني سیاسي مرستیال مولوي عبدالکبیر هم په بار – بار په پخوانیو افغان چارواکو او د پخواني شمالي اتحاد پر غړو غږ کړی چې بېرته افغانستان ته ستانه شي او دلته ژوند وکړي.
نوموړي هم په واک کې د پخواني شمالي اتحاد غړو، مقاومت عالي شورا، مقاومت جبهه او یو شمېر نورو ډلو ته یوازې په افغانستان کې د اوسېدو بلنه ورکړې خو په واک کې د شریکېدو کومه څرګندونه یې نه ده کړې.
د وروستي جمهوري دولت د عدليې پخوانی وزیر او د مقاومت جبهې غړي فضل احمد معنوي د روان کال د مرغومې په ۱۲مه ویلي وو، چې د طالبانو د کډوالو چارو پخواني وزیر خلیل حقاني له مقاومت جبهې سره غیر مستقیمط او پرلهپسې اړیکې درلودې.
نوموړي زیاته کړه، چې دغه اړیکې د پنجشېر د جګړو له پیل څخه تر هغه وخته روانې وې، چې پر حقاني ځانمرګی برید وشو.
طالبانو د افغان شخصیتونو د بیا راستنېدو لپاره یو ځانګړی کمېسیون هم جوړ کړی، د دغه کمېسیون یو غړي افغانستان انټرنشنل ته وویل چې یاد کمېسیون د افغان شخصیتونو او پخوانیو چارواکو د بیا راستنېدنې په برخه کې کار کوي، خو دوی ته په واک کې د شریکېدا او دولتي دندې ژمنه نه ورکوي.
بل خوا د طالبانو ویاند ذبیح الله مجاهد د فېبروري په درېیمه د ایکس سپیس په یو بحث کې د مقاومت جبهه د بهرنیو استخباراتي ډلو ملاتړې ډله بللې ده او ویلي یې دي؛ هیچا ته اجازه نه ورکوي چې بیا دلته ډلې او ډلبازۍ جوړې کړي.
نوموړي ویلي چې ټول کولی شي بېرته افغانستان ته راشي او دلته ژوند وکړي.
د کندهار والي ملا شیرین ته نېږدې یوې سرچینې افغانستان انټرنشنل ته ویلي چې د طالبانو مشر د پخواني شمالي اتحاد غړو ته د طالبانو د ازلي دښمن په سترګه ګوري او په هېڅ ډول په واک کې ونډه نه ورکوي.
له یادې سرچینې مو وپوښتل چې د کډوالو چارو پخواني وزیر خلیل الرحمان حقاني د شمالي اتحاد او مقاومت جبهې له یو شمېر غړو سره دوامداره اړیکې درلودلې، سرچینې وویل: “که چېرې کوم مشران شخصي اړیکې ولري مشکل وي به خو په رسمي بڼه د شیخ صاحب نظر دا دی چې هېڅ پخوانیو ته په حکومت کې د کار اجازه نه شته، ځکه د هغوی اعمال ټول افغانستان لیدلي دي”.
ایا د طالبانو او نورو ډلو ترمنځ د واک د ویش امکان شته؟
طالبان نه یوازې دا چې غیر طالب ډلو سره د واک د وېش پر سر کړکېچ لري بلکې په خپله د طالبانو د ډلې په داخل کې هم د واک د وېش پر سر کړکېچ موجود دي.
وروسته له هغې چې طالبانو افغانستان تر خپل کنټرول لاندې راوست د دغې ډلې د مشر ملا هبت الله په دویمه وینا کې نوموړي وویل چې مخالفینو ته یې “بښنه” کړې او دوی یوازې کولی شي چې په افغانستان کې ژوند وکړي. دا په دې معنا چې دوی په واک کې د ونډې حق نه لري.
نوموړي په خپلې یوې بلې وینا کې خپلو مخالفینو ته د شریرو خطاب کړی دی.
د طالبانو د بهرنیو چارو سرپرست وزیر د فېبروري په درېیمه نېټه د پخواني جمهوري دولت له یو شمېر چارواکو سره په یوې پرلیکې غونډې کې له هغوی غوښتي د دوی د حکومت له مخالفت څخه لاس واخلي.
امیرخان متقي په دغه غونډه کې د پخواني ولسمشر محمد اشرف غني د کابینې له یو مخکښ غړي غوښتي چې بېرته وطن ته ستون شي او دوی یې د ښه ژوند تضمین کوي.
په دغه یو ساعته غونډه کې تر پایه په واک کې د ونډې پر سر بحث نه دی شوی، چې جوتیږي طالبان په واک کې د نورو اړخو شریکولو ته لېوالتیا نه لري.
د یادې غونډې په پیل کې امیر خان متقي ویلي:“ زموږ رسمي دریځ دا دی چې یو موټی اسلامي امارت غواړو او تاسو د افغانستان حاکمیت ته د افغانانو په څېر درناوی ولرئ او موږ ژمن یو چې د افغانستان د سیاسي نخبه ګانو په څېرې ستاسو درناوی وکړ”.
ایا طالبان د لویې جرګې جوړولو، نوي اساسي قانون، یا ګډ حکومت رامنځته کولو ته هڅه کوي؟
طالبان د لویې جرګې په جوړولو کې له دوهګوني دریځ څخه کار اخلي. دوی وایي چې لویه جرګه یوه افغاني دودیزه مشورتي جرګه ده، خو تر اوسه یې داسې لویه جرګه نه ده رابللې چې د سیاسي سیستم راتلونکی وټاکي.
د طالبانو د واک په پیل کې د یو شمېر دیني علماو یوه لویه غونډه د لویې جرګې په تالار کې وکړه او ویاند یې بار – بار دغې جرګې ته د لویې جرګې نوم ورکړ، خو په افغانستان کې د لویې جرګې د راټولېدو لپاره ځانګړي اصول موجود دي چې له مخې یې د افغانستان د ۲۲ اقشارو ټول غړي پکې ګډون کوي.
که څه هم طالبانو په وار – وار ویلي چې د نوي اساسي قانون پر جوړولو یوه ډله طالبان کار کوي خو تر اوسه د نوي اساسي قانون مساله لا هم مبهمه ده. طالبان د ۱۳۴۴کال د اساسي قانون ځینې برخې منلې دي، خو دوی تر ډېره د شریعت پر اساس د حکومت کولو خبره کوي.
د نړۍوالې ټولنې د هغو غوښتنو پر وړاندې چې له طالبانو د یو ټولګډونه حکومت جوړولو غوښتنه کوي د طالبانو مشر ملا هبت الله اخوندزاده ویلي چې په افغانستان کې د ټولګډونه حکومت جوړول او نه جوړول په افغانانو پورې اړه لري او بهرني نه شي کولی چې د افغانستان په داخلي چارو کې مداخله وکړي.
تازه د طالبانو ویاند ذبیح الله مجاهد بیا ويلي چې امریکا لا هم د دوی په داخلي چارو کې مداخله کوي.
ایا طالبان انعطافپذیري لري او که دا ټولې مسالې ردوي؟
د طالبانو خپل منځي او رسنیزو ویناو او د افغانستان انټرنشنل د سرچینو د معلوماتو له مخې، تر اوسه د واک پر شراکت او د یو ټولګډونه حکومت په تړاو د طالبانو د انعطاف کوم څرک نه ښکاري.
یو شمېر شننونکي په دې باور دي چې سراج الدین حقاني د یوې ځانګړې علاقې له مخې، د شمال ټلوالې د غړو او نورو مخالفو جهتونو سره خبرو ته لېوالتیا لري؛ خو سراج الدین حقاني ته نېږدې سرچینې وايي چې د ملا هبت الله او سراج الدین حقاني تر منځ کړکېچ یو مهم اړخ د واک نا انډوله وېش دی چې حقاني خپله ډله د ډېرې برخې حقداره بولي.
د ملا هبت الله او هغه ته د نېږدې اشخاصو له ویناو او دریځونو هم ښکاري چې دوی د مطلق حاکمیت دریځ لري او نه غواړي چې د پخوانیو سیاسي ډلو سره واک شریک کړي.
د یادونې وړ ده، چې که داخلي مخالفتونه یا نړۍوال فشارونه زیات شي، نو دا یو ضعیف امکان شته چې طالبان د محدودې سیاسي موافقې ته غاړه کېږدي.
د طالبانو په خبره دوی له پیله پوهېدل چې د دې لارې په اوږدو کې به ډېرې سختۍ، ستونزې او کړاوونه ویني، خو دوی د خپلو عقایدو او باورونو د ساتنې لپاره دا ټولې ستونزې ومنلې. طالب چارواکو ښکاره ویلي دي چې دا ټول اقدامات یې په خپله خوښه او اراده کړې دي. له امریکا سره د دوی له مذاکراتو او هغو شرطونو چې منلې یې دي داسې څرګندیږي چې دا ډله د خبرو اترو پر مېز خپلواکه ده او د خبرو اترو ظرفیت لري.
د طالبانو له لوري د پاکستاني طالبانو له تحریک (ټي ټي پي) ملاتړ او پناه ورکول هم دا ښيي چې دا ډله د ټي ټي پي پر ضد اقداماتو ته تمایل نه لري او د دې ډلې شتون د ځان پهګټه بولي. دا کار دا په ډاګه کوي چې طالبان په خپلواک ډول د پرېکړو کولو توان لري. که چېرې دا ډله وغواړي چې له خپلو داخلي مخالفینو او نړیوالې ټولنې سره د خبرو اترو له لارې تفاهم ته ورسېږي، نو ددې امکان ورته شته. خو داسې ښکاري چې طالبان له خپلو داخلي مخالفینو سره د ستونزو د حل کولو لیوالتیا نه لري او له اوسني وضعیت څخه راضي دي. خو له بهرنیو هېوادونو، په ځانګړې ډول له امریکا سره یې د خبرو اترو لپاره چمتووالی ښوولی او لا هم له واشنګټن سره د ځینو امنیتي مسایلو په اړه خبرې اترې کوي.
د نړیوال کړکېچ ډلې لوړپوړی تحلیلګر ګریم سمېت د طالبانو د تېرو خبرو اترو په اړه وايي: «که چېرې طالبان وغواړي چې خبرې اترې وکړي نو له شک پرته د دې کار لپاره لازم ظرفیت او خپلواکي لري. ددې کار ښکاره بېلګه ۲۰۲۰ میلادي کال کې په دوحه کې له متحده ایالاتو سره ددوی توافق دی. که څه هم دا توافق په بشپړ ډول نه دی عملي شوی خو د طالبانو دیپلوماتیک مهارت یې ګڼلی شو.» سربېره پر دې سمېت ټینګار کوي چې: «د طالبانو خپلواکۍ د کابل د ټولو بهرنیو دیپلوماتانو، په ځانګړې ډول د پاکستاني چارواکوچې هڅه یې کوله طالبان د ټي ټي پي پر ضد اقدام ته وهڅوي، پام ځانته اړولی.»
که چېرې طالبان له ماتې سره مخ شي، آیا پاکستان به یو ځل بیا د دې ډلې لپاره په خوندي ځای بدل شي؟
پاکستان له ډېرو افغان سیاستوالو سره نږدې اړیکې لرلې او لا هم له ځینو سره لري. د شوروي له لوري د افغانستان د اشغال په وخت پاکستان له ډېرو جهادي ډلو سره نږدې اړیکې درلودې. کله چې د طالبانو تحریک رامنځته شو نو پاکستان ډېر ژر له دې ډلې سره اړیکې ټینګې کړې، په دې کار سره یې له نورو جهادي ډلو سره اړیکې خرابې شوې. افغانستان ته د امریکا له راتګ وروسته پاکستان د بېلابېلو دلایلو په اساس له طالبانو سره خپلې اړیکې وساتلې. د طالبانو ځینو غړو په داسې حال کې له پاکستان سره نږدې اړیکې ساتلې چې د دوی ځینې نور طالب غړي به یې خپلو زندانونو ته اچول او حتی امریکا ته به سپارل. خو په ټوله کې پاکستان له طالبانو سره نږدې اړیکې لرلې او کابل ته د دوی په بیا راتګ سره ډېر خوښ و. خو کله چې طالبان پر افغانستان حاکم شول نو پاکستان کې ناامنۍ زیاتې شوې.
اوسمهال د پاکستان او د طالبانو د ځینو غړو ترمنځ اړیکې ترینګلې شوې دي، خو دا په دې مانا نه ده چې له ټولو طالبانو سره یې اړیکې په بشپړه ډول پرې شوې دي. که د طالبانو حکومت سقوط شي، نو پاکستان به خپلو ګټو ته په کتو پریکړه کوي. که چېرې پاکستان له طالبانو ملاتړ د ځان په ګټه وبولي نو امکان لري چې دا هېواد یو ځل بیا طالبانو ته پناه ورکړي، ځکه پاکستان ته خپلې ملي ګټې تر هر څه مهمې دي.
ګریم سمېت په دې اړه وايي: «زه په لنډهمهال کې د طالبانو د نسکورېدو لپاره جدي خطر نه وینم. په وروستیو کالونو کې په افغانستان کې د تاوتریخوالي کچه په ټولیز ډول کمه شوې ده. ددې هیواد د ثبات په وړاندې تر ټولو لوی ګواښ د داعش خراسان څانګه (ISKP) ده، خو د ۲۰۲۱ کال را وروسته د دې ډلې د بریدونو شمېر او شدت کم شوی دی.»
د طالبانو د مخالفینو په اړه د پاکستان اندېښنه څه ده؟
پاکستان په افغانستان کې له ګڼو مخالفینو سره مخ دی. د دوی ځینې مخالفین له هند سره نږدې اړیکې لري، او پاکستان اندېښنه لري چې نویډیلي به له افغانستان څخه د اسلامآباد پر ضد ابزاري استفاده وکړي.
د دوی ځینې نور مخالفین هغه افغانان دي چې د «لوی پښتونستان» منځته راتګ غواړي. دا ډلې په مستقیم ډول د پاکستان له شتون سره مخالفت لري، د ډیورنډ کرښه د رسمي پولې په توګه نه مني او د له منځه وړلو لپاره یې هڅه کوي.
په افغانستان کې د پاکستان ضد شته جهادي ډلې هم د اسلامآباد لپاره جدي ګواښ ګڼل کېږي. پاکستان له تېرو ۴۵ کلونو راهیسي افغانستان کې د پراخو لاسوهنو له امله ډېر مخالفین پیدا کړې دي.
د افغانستان عامه افکار هم په شدت سره د پاکستان د سیاستونو مخالف دي. حتی د طالبانو ځینې غړي هم د پاکستان له سیاستونو ناراضه دي.
ګریم سمیت په دې اړه وایي: « که صادقانه یې ووایم داسې څه نه اوریدل کیږي چې پاکستاني چارواکي دې د طالبانو د مخالفینو په اړه ډېرې خبرې کوي. دوی معمولاً د تحریک طالبان پاکستان (ټي ټي پي) یا د سیمهییزې سوداګرۍ د راتلونکي په اړه بحثونه کوي. همدارنګه، دوی د بلوچستان د بېلتونغوښتونکو په اړه هم اندېښنې لري.»
د طالبانو سقوط تر کومې کچې ستونزمن دی؟
د اوس لپاره طالبان پر افغانستان بشپړ کنټرول لري. طالب ویاندویان وايي چې د هیواد د ننه هیڅ یو ځواک له دوی د مقابلې وړتیا نه لري. دا ډله هیڅ ډول کورنی مخالفت نه مني او د دوی ډېری مخالفین له هېواده بهر ژوند کوي.
افغانستان له سختې بېوزلۍ سره مخ دی، کاري فرصتونه خورا محدود دي او خلکو یې له ۴۰ کلونو زیاته جګړه تجربه کړې ده. په داسې یو حالت کې د طالبانو نسکورول خورا ستونزمن دي، په ځانګړې ډول هغه وخت کله چې د دوی اصلي مخالفین د جمهوریت هغه سیاستوال دي چې جیبونه یې له پیسو ډک کړلاو اوس له هېواده بهر ژوند کوي. خلک نور پر دغو سیاسي څېرو باور نه لري او که د مخالفت مشري د دوی په لاس کې وي نو د طالبانو سقوط به لا سخت شي او ډېر وخت ته به اړتیا ولري.
د طالبانو ځینو کړنو د خلکو ترمنځ پراخه نارضایتي رامنځته کړې ده. که چېرې هغه نسل او ځوانان چې په تېرو جګړو یا پخوانیو حکومتونو کې یې برخه نه درلوده د طالب ضد حرکت رامنځته کړي نو امکان لري چې په چټکۍ سره حالات بدل کړي.
خو دا باید هېر نه شي چې طالبان یوه ایډیالوژیکه ډله ده. د دې ډلې نسکورول به خورا ستونزمن وي، که د جګړې له لارې د طالبانو په نسکورولو لاس پورې شي نو طالبان تر بل هر چا زیات جګړې ته اماده دي.
ایا د تېر په پرتله به د واشنګټن لپاره د طالبانو د نسکورولو لګښت متفاوت وي؟
تېر ځل له طالبانو سره د امریکا اصلي ستونزه په افغانستان کې د ترهګرو ډلو شتون و. طالبانو لسګونه جهادي ډلو ته پناه او د فعالیت اجازه ورکړې وه. افغانستان ته د امریکا د راتک اصلي دلیل همدا جهادي ډلې وې چې د امریکا په خاوره کې یې مرګوني بریدونه ترسره کړل.
د دوحې تړون کې د واشنګټن اصلي تمرکز په همدې موضوع و. طالبانو ژمنه وکړه چې افغانستان کې به هغو ډلو ته د فعالیت اجازه نه ورکوي چې د امریکا امنیت ته ګواښ پېښوي.
ګریم سمیت په دې اړه وايي: «ټرمپ د اټکل وړ نه دی، خو زه تمه نه لرم چې واشنګټن به د اوسني حکومت په دوره کې په افغانستان کې د رژیم د بدلولو لپاره منابعځانګړې کړي. د امریکا دولت طالبانو سره د همکارۍ لپاره دلایل لري، لکه د داعش خراسان او نورو نړیوالو ګواښونو پر وړاندې ګډه مبارزه.»
د افغانستان ځوان نسل چې د نړیوالې ټولنې د شل کلن حضور او د اړیکو له برکته یې له بهر نړۍ سره بلدتیا پیدا کړې او له نوې ټیکنالوژۍ سره اشنا شوي، ځان ته یې یو متفاوت لیدلوری جوړ کړی دی. خو د سیاسي پرېکړو په مهمو مسایلو کې یې رول دومره څرګند نه دی.
دا ځوانان چې د طالبانو په اداره کې دننه، د افغانستان د مدني ټولنې بنسټونو او یا هم د سیمې او لویدیځو هیوادونو د کډوالۍ په نړۍ کې ژوند کوي له شته وضعیت څخه ستړي شوي دي.
د طالبانو د بهرنیو چارو وزارت یو ځوان چارواکی، چې د یوې مهم ریاست مشري ور تر غاړې ده، افغانستان انټرنشنل ته وایي: «کله چې له کندهاره فرمان صادر شي، زه لومړیتوب ورکوم چې خپل پلرني ټاټوبي کندوز ته لاړ شم، هلته د وزارت پر ځای د اوبو غاړې ته کښېنم او کتاب ولولم».
د موضوع د حساسیت له امله افغانستان انټرنشنل د دې چارواکي نوم او مقام نه افشا کوي، خو هغه وایي چې د طالبانو د زړو او محافظهکارو مشرانو د ناسم چلند له امله «په کابل کې ساه اخیستل سخت شوي دي».
دا چارواکی د طالبانو د پاڅون پر مهال د دې ډلې د کلتور او تبلیغاتو په برخه کې فعال و، خو اوس منځلاریتوب ته مایل شوی، د طالبانو د بهرنیو چارو وزیر باور پرې لري او د طالبانو په ډېری داخلي او بهرنیو ناستو کې ګډون کوي.
په زرګونه کسان چې د رسنیو، معلوماتو او ټولنیزو شبکو له برکته واک ته رسېدلي، اوس ځانونه منزوي احساسوي او د هیواد له سیاسي بهیر څخه خوښ نه دي.
هغو ځوانونو ته چې د طالبانو له لیکو څخه بهر دي ساه اخیستل ورته خورا ستونزمن شوي دي. دوی ځانونه په لکه په تش میدان کې یوازې شوي ګڼي.
په بهر کې مېشت افغان ځوانان ظاهراً د کډوالۍ له ورځني ژوند سره لاس او ګرېوان دي، خو زړونه یې لا هم د وطن لپاره درزېږي او د یو فرصت په هیله دي، چې بېرته ستانه شي او په ټولنه کې بدلون راولي.
افغانستان د نړۍ له هغو هیوادونو څخه دی، چې تر ټولو زیات ځوان نفوس لري. د ملګرو ملتونو د شمېرو له مخې د افغانستان له ۴۰ میلیونه نفوس څخه ۶۳ سلنه یې تر ۲۵ کلنۍ لاندې عمر لري چې ډېری یې د یوه غیر افراطي، پرمختللي او ښه ژوند هیله لري.دا ځوانان په کلیو او ښارونو کې ژوند کوي او له مجبوریته د بېبرخلیکۍ، کډوالۍ او سیاسي ډلو سره د یوځای کېدو لوري ته هڅول شوي دي.
نجیب پیکان چې د امریکا د IVLP پروګرام برخهوال و وایي: «دا ځوانان په زور د افراطیت، تعصب او فقر قرباني شوي او د ژغورنې په هیله یو فرصت ته انتظار باسي. افغان ځوانان له ایران نه مایوسه دي. روسیه په خپلو ستونزو کې غرقه ده. چین پر هغو ځوانانو باور نه لري چې د لویدیځ د حضور پر مهال لوی شوي دي. پاکستان خپلې اندېښنې لري. نو یوازې آزادې نړۍ ته چې مشري یې امریکا کوي، د ژغورونکي په سترګه ګوري. امریکا ته اړتیا نشته چې بیا افغانستان ته راشي، خو له دې نسل سره په ګډه کار کولی شي چې د ټولنې دننه بدلون راولي».
فریما نوابيد ښځو د حقونو فعاله چې په ۲۰۰۸ او ۲۰۰۹ کلونو کې یې په امریکا کې زدهکړې کړي وایي: «د امریکا د نوي نسل سیاستوال له افغانستان سره مستقیمه آشنایي لري او دا ظرفیت درک کولی شي. د ټرمپ په کابینه کې شپږ وزیران د افغانستان له وضعیت سره اشنا دي. امریکاييتحصیلکړي افغانان هم کولی شي د بدلون رول ولوبوي. خو اړتیا دا ده، چې یو منظم انسجام رامنځته شي او داسې یو ګډ هدف تعریف شي، چې هم افغانستان ته ګټه وکړي او هم نړیوالې ټولنې ته. دوی باید خپلې ګټې د امریکا له اوږدمهاله ګټو سره وتړي. یوه داسې شبکه جوړه کړي، چې دننه افغانستان او له لویدیځ سره همغږي رامنځته کړي. دا یو ارزښتناک فرصت دی».
د روښانه راتلونکي لپاره اړینه ده چې ځوانان د پرېکړو مرکزونو ته لاره ومومي. په اسلامي ټولنو ټولنو کې داسې ډېر بېلګې شته چې یوه هوښیار مش ټولنه راویښه کړې ده.
طالبانو له واک ته رسېدو وروسته یو پراخ کمپاین پیل کړی چې د افغانستان ځوانان د طالباني تفکر پر لور جذب کړي، خو دې هڅو سره له دې چې د هېواد ستونزې نه دي اوارې کړي بلکې وضعیت یې لا نور ترینګلی کړی دی.
په تېرو دریو کلونو کې د دیني مدرسو شمېر د تېرو شلو کلونو پرتله پنځه برابره زیات شوی، چې اوس یې شمېر نږدې ۷۰۰۰ ته رسېدلی او لا هم زیاتېږي. افغانان اړ دي چې خپل اولادونه ښوونځي ته ولېږي، آن که دا ښوونځی مدرسه هم وي.
د طالبانو د پوهنې وزارت د مدرسو او دارالحفاظونو مشر عبدالرزاق صدیق رسنیو ته ویلي و: «افغانستان یوه مذهبي ټولنه ده او هر کس باید لومړنۍ او د لوړې کچې دیني زدهکړې ولري. له همدې امله موږ د دیني مدرسو وده ضروري بولو».
خو دا فکر آن د طالبانو دننه هم پراخ ملاتړ نه لري. ځینې طالب چارواکي وایي چې افغانستان یوازې طالب او ملا ته اړتیا نه لري بلکې انجینرانو او ډاکټرانو ته هم اړتیا ده. دا وضعیت نړۍ ته یو انزوا طلبه او افراطي افغانستان معرفي کوي چې نه یوازې کولتوري ستونزې لري، بلکې سیمه او نړۍ ته قوي امنیتي ګواښ هم پېښولی شي.
که څه هم افراطي فکرونه پراخېږي، خو ټکنالوژي دا وړتیا لري چې له افراطیت سره مبارزه وکړي. انټرنټ او رسنۍ هغه څه دي چې په اوسني عصر کې ورسره ځوانان په بېلابېلو ډولونو نښلول شوي دي. د شمېرو له مخې، د افغانستان ۶۷ سلنه وګړي لږ تر لږه میاشت کې یو ځل ټلوېزیون ګوري، چې دا ۱۲ میلیونه ماشومان او ۱۴ میلیونه ځوانان رانغاړي.
نجیب پیکان زیاتوي، چې تر ټولو مهمه مسئله له دې ځوانانو سره د اړیکو جوړول دي: «افغان ځوانان په دوو برخو وېشل کېدای شي. لومړی، تحصیلکرده او ناراضه ځوانان دي چې په میدان یوازې پرېښودل شوي او د بدلون ځواک یې له لاسه ورکړی. دا هغه ځوانان دي، چې که څه هم ناهیلې دي، خو د ځان ژغورلو یوازینۍ لاره د آزادې نړۍ سره همکاري ګڼي.دویم، هغه ځوانان دي چې د طالبانو په اداره کې دي؛ هغوی افراطي شوي. هر کال نیم میلیون طالبان له مدرسو فارغېږي او د افراطیت پر لور ګام اخلي.»
د حالاتو د بدلون لپاره باید له دواړو ډلو سره کار وشي. تر ټولو مهمه لاره دا ده چې د رسنیو، خبرو اترو، کنفرانسونو او مشورو له لارې د ځوانانو ترمنځ پل جوړ شي، ترڅو هغوی انتقادي فکر ته وهڅول شي او خپل بحثونه له دین او آخرت څخه ور هاخوا هم وغځوي.
دا ځوانان کار غواړي، او د کار موندلو لپاره اړیکو ته اړتیا لري. له هغو هېوادونو درس اخیستل کېدای شي، چې د ځوانانو کچه پکې لوړه ده، او دغه ځوانان د سمې لارې پر لور هڅول کېدای شي.