د افغانستان انټرنشنل - پښتو مشر ایډیټر
که څه هم په افغانستان کې شپږ د سولې مختلفې پروسې ایجاد شوې او ټولې بېرته نیمګړې پای ته رسېدلې دي؛ خو د سولې دوه ډېر مهم تړونونه چې په نړۍواله او سیمه ییزه کچه شوي او په پایلو کې یې نظامونه نړېدلي دي د جینوا او دوحې تړونونه دي چې پکې شوروي اتحاد او امریکا شامل وو.
جینوا – ۱۹۸۸:
د جینوا تړون د افغانستان، پاکستان، امریکا او شوروي اتحاد ترمنځ د ۱۹۸۸د اپرېل په ۱۴مه لاسلیک شو. دا تړون د شوروي اتحاد لهخوا د افغانستان د اشغال پای ته رسولو او د شوروي اتحاد د ځواکونو د وتلو لپاره ترتیب شوی و.
د ۱۹۷۹ کال د دسمبر په ۲۷مه، شوروي اتحاد پر افغانستان یرغل وکړ او د ببرک کارمل رژیم یې واک ته ورساوه. دې یرغل ته د مجاهدینو پراخ مقاومت پیل شو، چې د امریکا، پاکستان او عربي هېوادونو له لوري یې کلک ملاتړ کېده. د امریکا ځانګړې مرستې او د مجاهدینو د دوامداره مقاومت او د شوروي اقتصاد د خرابېدو له امله، شوروي اتحاد مجبور شو چې د یو ځانګړي تړون پر اساس له افغانستانه ووځي.
د جینوا تړون اصلي موارد:
که څه هم شوروي ځواکونه ووتل، خو د ډاکټر نجیب الله حکومت تر ۱۹۹۲ پورې دوام وکړ، ځکه چې شوروي اتحاد ورته پوځي او اقتصادي مرسته ورکوله.
د دوحې تړون – ۲۰۲۰:
د دوحې تړون د ۲۰۲۰د فبرورۍ په ۲۹مه د طالبانو او امریکا ترمنځ د قطر په دوحه کې لاسلیک شو.
د امریکا په مشرۍ د نړۍوالو ځواکونو په ملاتړ د جمهوري دولت او طالبانو ترمنځ جګړه له ۲۰۰۱ څخه روانه وه. امریکا د ناټو ځواکونو په ملتیا د القاعدې د له منځه وړلو په پلمه پر افغانستان برید وکړ او د طالبانو رژیم یې نسکور کړ. وروسته، امریکا په افغانستان کې یو نوی حکومت جوړ کړ؛ خو طالبان د ۲۰ کلونو لپاره د افغان حکومت او نړۍوالو ځواکونو پر ضد جګړې ته دوام ورکړ.
دا ځل د طالبانو ملاتړ پاکستان، ایران، روسیې او چین په غیرمستقیم ډول کاوه چې له امله یې په افغانستان کې جګړه ګرمه ساتل شوې وه.
د دوحې تړون اصلي موارد:
که څه هم دا تړون د سولې لپاره لاسلیک شو، خو طالبانو د افغانستان حکومت کمزوری کړ او د ۲۰۲۱ د اګسټ په ۱۵مه یې کابل ونیو، چې د ډاکتر محمد اشرف غني د حکومت د سقوط لامل شو.
یو بل مهم اړخ دا هم و، چې امریکا له جمهوري دولت سره خپلې مرستې محدودې کړې، پوځي قراردادیان ووتل، هوايي ځواک سقوط شو او له امله یې د ملي پوځ وپاشل شو.
د جینوا او دوحې تړونونو مشترک ټکي
موخې او ورته والي:
د دواړو تړونونو پایلې
۱.د جینوا تړون پایله
۲. د دوحې تړون پایله
د دواړو تړونونو د عملي کېدو میکانیزمونه
جینوا او دوحې تړونونه د بهرنیو ځواکونو د وتلو لپاره لاسلیک شوي، خو د افغانستان د ثبات لپاره یې اوږدمهاله حل نه درلود. دواړه تړونونه د حکومتونو سقوط ته زمینه ساز شول او افغانستان یې له یو نوي بحران سره مخ کړ.
د دواړو تړونونو اساسي پایله دا ده، چې د بهرنیو ځواکونو وتل باید له سیاسي ثبات او پراخې ملي موافقې سره مل وي، کنه نو د یو بل ناورین پیلامه جوړېږي، چې غوره بېلګه یې په افغانستان کې د طالبانو قدرت، د بشري اساسي حقونو محدودول او د دغې واکمنۍ ناڅرګند دوام دی.
د ټرمپ او زېلېنسکي تازه مجلس چې د سپینې ماڼۍ په بیضوي دفتر کې ترسره شو، سر له امله په ناندریو پیل شو.
ټرمپ په ډېر خشن انداز د اوکراین ولسمشر ته وویل چې هغه د سولې مخالف دی.
د مجلس اصلي موضوع د سولې راوستلو په اړه بحث وو. ټرمپ په ټینګار سره وویل چې هغه سوله غواړي نه امتیازونه. هغه د زېلېنسکي پر دریځ انتقاد وکړ چې هغه د امریکا ګډون په جګړه کې د خپلې بریا لپاره یو ستر امتیاز ګڼي.
ټرمپ د زېلنسکي پر دې باور نیوکه وکړه چې هغه د امریکا ملاتړ ته اړتیا لري، خو ټرمپ نه غواړي چې یوازې د امریکا لپاره یو اړخیز امتیاز ورکړي. ټرمپ غوښتل چې د دې جګړې په اړه یو سولهییز حل ته ورسېږي.
۱. د مجلس ماهیت او ارزښت
د ټرمپ له څرګندونو داسې ښکاري چې ناسته د ډېر فشار او سختو بحثونو لاندې ترسره شوې. هغه د دې ناستې د "احساسي" اړخ یادونه وکړه، چې ښيي دواړو مشرانو د خپلو دریځونو دفاع کې جدي موقفونه نیولي دي.
ټرمپ ادعا کړې چې زېلنسکي لا هم د سولې لپاره چمتو نه دی، ځکه د امریکا ملاتړ ورته د مذاکراتو لپاره ستر امتیاز برابروي. دا خبره د ټرمپ د سیاسي لیدلوري ښکارندویي کوي، چې هغه غواړي امریکا د اوکراین - روسیې جګړې څخه فاصله ولري.
۲. د ټرمپ موقف؛ "زه امتیاز نه غواړم، زه سوله غواړم"
ټرمپ چې په ۲۰۲۴ کال کې د ولسمشرۍ د کمپاین پر مهال یې ځان د سولې پلوی ښودلی و او د بایډن حکومت یې د جګړې په پاللو په تور تورن کړی. دا دریځ د هغه د "امریکا لومړی" (America First) سیاست ته ورګرځي، چې غواړي د بهرنیو جګړو پر ځای د امریکا داخلي مسایل مهم وګڼل شي. دا ممکن د ټرمپ د پلویانو لپاره یوه مهمه سیاسي نښه وي، خو په عملي توګه یې پایلې د هغه د ولسمشرۍ په دوران کې ښکاري او د اوکراین له ولسمشر سره د هغه جدي برخورد، پر اوربند ټینګار د دې ګواهي ورکوي، چې هغه پر خپلو کړو ژمنو ولاړ دی.
هغه په ډېره تنده لهجه وویل چې دی امتیاز نه غواړي بلکې سوله غواړي.
۳. د زېلېنسکي موقف؛ "امریکا زموږ لپاره حیاتي ده"
ولسمشر زېلېنسکي د امریکا ملاتړ ته د یوې حیاتي اړتیا په سترګه ګوري. د هغه دریځ دا دی چې اوکراین باید د روسیې پر وړاندې قوي پاتې شي او د واشنګټن مالي او نظامي مرستې د دې هدف لپاره اساسي ارزښت لري.
ټرمپ زېلېنسکي تورن کړی چې د امریکا ملاتړ د مذاکراتو لپاره د امتیاز په توګه کاروي، خو زېلېنسکي شاید دا کار د خپلې خاورې د دفاع لپاره اړین بولي.
۴. د بیضوي دفتر (Oval Office) بېاحترامي؛ ټرمپ ولې زېلېنسکي ته سخت غبرګون وښود؟
ټرمپ ادعا کړې چې زېلېنسکي د امریکا "سپیڅلي بیضوي دفتر" ته بېاحترامي کړې ده. که څه هم د دې بېاحترامي دقیقه بڼه معلومه نه ده، خو ټرمپ ښايي د زېلېنسکي د خبرو طرز یا د هغه د دریځ سختوالي ته اشاره کړې وي. دا هم ممکنه ده چې ټرمپ غواړي دا مجلس د زېلېنسکي پر ضد د خپل سیاسي کمپاین لپاره وکاروي، څو دا وښيي چې د بایډن حکومت، د زېلېنسکي په ملاتړ سره، امریکا ته کافي درناوی نه دی ترلاسه کړی.
۵. د دې مجلس سیاسي او ستراتیژیکې پایلې
د ټرمپ دریځ د اوکراین ملاتړ ته یو ګواښ: که ټرمپ پر خپل دریځ ودریږي، ښايي د اوکراین لپاره د واشنګټن پوځي او مالي مرستې په نشت حساب شي، چې دا به د زېلېنسکي حکومت ته لوی چیلنج وي.
د زېلنسکي دریځ؛ د جګړې دوام یا د ملاتړ کمېدل؟ که د امریکا ملاتړ کم شي، نو زېلېنسکي به یا د روسیې سره د سولې لپاره نرمښت ته اړ شي، یا به هڅه وکړي چې د ناټو او اروپايي اتحادیې څخه نورې مرستې ترلاسه کړي؛ خو دا چاره ستونزمنه ده ځکه چې اروپايي اتحادیه په یوازې توګه نه شي کولی چې دومره لویه جګړه تمویل کړي.
د ټرمپ او زېلېنسکي د اړیکو کمزورتیا: ټرمپ خوښ نه ښکاري چې زېلېنسکي، له امریکا څخه د یوې سترې ځواکمنې څېرې په توګه، داسې غوښتنې ولري، چې هغه ته یوازې د جګړې د اوږدولو احتمال وړاندې کوي. ټرمپ بیا هم د زېلېنسکي سره د تل پاتې اړیکو له مخې خبرې وکړې او د جګړې د نویو معادلو او یو له بل سره د خبرو اترو پرځای یې د سولې راوړلو لپاره یوازې د بهرنیو مداخلو د کمولو غوښتنه کړې.
۶. د اوکراین جګړې کې ممکنه بدلونونه
د دې کړکېچن مجلس وروسته، د اوکراین په جګړه کې ځینې احتمالونه شته چې بدلونونه رامنځته شي. ټرمپ د سولې غوښتنه کړې، خو د اوکراین لپاره د امریکا د مرستو د مطلق بندېدو خطر هم شته. په دې سره، اوکراین ممکن د امریکا د ملاتړ په کمېدو سره خپلې ستراتیژۍ بدلې کړي.
۷. په نړۍوال سیاست کې بدلون
د ټرمپ او زېلېنسکي ترمنځ د دې مجلس له کړکېچنېدو وروسته نړۍوال سیاست کې ځینې مهم بدلونونه رامنځته کېدی شي. د ټرمپ سخت دریځ او د اوکراین د جګړې په اړه تازه تحلیل ښيي چې نړۍوال ځواکونه او د امریکا سیاست ته د جګړې پر ځای د سولې د رامنځته کولو ته زیاته توجه ورکول کیږي، ښايي د اوکراین د یو شمېر نورو متحدینو پام هم په بله خوا واړوي.
۸. د اوکراین پر سیاست او اقتصاد اغېزې
د امریکا د مرستو کموالی او د ټرمپ د سولې غوښتنې ممکن په اوکراین کې د اقتصادي او سیاسي فشارونو زیاتوالی رامنځته کړي. که امریکا د خپلې مرستې کچه راکم کړي یا د اوکراین سره د جګړې په اوږدولو کې ونډه اخیستو ته زړه ښه نه کړي، اوکراین ممکن د نورو هېوادونو لکه د اروپا اتحادیې سره اړیکې لا تنظیم کړي؛ خو د اوږدمهالې جګړې تمویل د اروپايي اتحادیې لپاره ستونزمنه ده او په دې سره د روسیې له خوا د جګړې د ګټلو امکان زیاتیږي.
پایله
د ټرمپ او زېلېنسکي دا مجلس د نړۍوالو اړیکو لپاره یوه مهمه لحظه وه. ټرمپ هڅه وکړه چې ځان د سولې پلوی وښيي او زېلېنسکي د سولې مخالفه څېره بیان کړي؛ خو زېلېنسکي لا هم د امریکا پراخ ملاتړ ته اړتیا لري. دا مجلس به د اوکراین د جګړې او د نړۍوال سیاست پر سرنوشت مستقیم اغېز ولري.
د بشري مرستو بندېدل
یوه له دغو بدلونونو څخه د امریکا د بشري مرستو بندېدل وو، چې د افغانستان اقتصادي ستونزې یې زیاتې کړې. دا پرېکړه د دې اندېښنې له امله شوې وه، چې دا مرستې به د طالبانو لاس ته ورسېږي.
تر اوسه معلومه نهده، چې امریکا به دا مرستې بیا پیل کړي که نه؛ خو دا پرېکړه د افغانستان د واکساتنې پر توازن مستقیم اغېز لري. په تېرو کلونو کې د بهرنیو مرستو بندېدل ډېری وخت د حکومتونو د سقوط لامل شوی، ځکه افغانستان د جغرافیوي محدودیتونو او د طبیعي زېرمو د کماستعمال له امله، بدیله عایداتي سرچینه نهلري. ځینې شنونکي وايي، د مرستو کمېدل طالبان دې ته اړ باسي، چې د افغانستان له نورو سیاسي اړخونو سره معنادار مذاکرات وکړي، خو ځینې نور بیا باور لري، چې دا پرېکړه به د طالبانو داخلي اختلافات لا زیات کړي.
امریکايي وسلې
د ۲۰۲۱ کال د امریکا له وتلو وروسته، طالبانو د میلیاردونو ډالرو په ارزښت امریکايي نظامي تجهیزات تر لاسه کړل. ډونالډ ټرمپ اوس ټینګار کوي، چې دا وسلې باید بېرته امریکا ته وسپارل شي، خو طالبان دا غوښتنه نهمني.
واشنګټن اندېښنه لري، چې دغه وسلې به داعش-خراسان او نورو ترهګریزو ډلو ته ورسېږي، چې کېدای شي د امریکا پر ګټو برید وکړي. دا اندېښنه نوې نهده؛ امریکا په ۱۹۸۰مه لسیزه کې افغان مجاهدینو ته د شوروي پر ضد سټینګر توغندي ورکړل، خو وروسته له بریا یې وېره درلوده، چې دا وسلې به د امریکا یا د دوی د متحدینو پر ضد وکارول شي.
اوس هم ورته اندېښنه شته، خو دا روښانه نهده، چې د ټرمپ وروستۍ څرګندونې یواځې کمپایني شعار دی او که به عملي اقدامات ورسره مل وي.
د طالبانو بدیل ځواکونه
امریکا تر اوسه د طالبانو پر ضد له وسلهوالو ډلو سره رسمي ملاتړ نهدی اعلان کړی. د جو بایډن ادارې ټینګار کاوه، چې د افغانستان کړکېچ نظامي حل نهلري او د طالبانو پر ضد وسلهوالې هڅې به د کورنیو جګړو دوام ته لار هواره کړي.
د ټرمپ د "امریکا لومړۍ" پالیسۍ ته په کتو، چې بهرني لګښتونه کموي، داسې نه ښکاري چې واشنګټن به د طالبانو ضد وسلهوالې ډلې په رسمي ډول تمویل کړي.
خو د ترهګرۍ د پراخېدو اندېښنه لا هم د امریکا لپاره جدي ده. د امریکا د بهرنیو چارو وزیر پر طالبانو د داعش او القاعدې د احتمالي همکارۍ له امله انتقاد کړی.
شنونکي وايي، امریکا باید د افغانستان لپاره نوی سیاست غوره کړي، ځکه د اوسني وضعیت دوام به افراطي ډلې نورې هم پیاوړې کړي.
د ډېموکراتيکو ځواکونو ملاتړ
امریکا کولای شي، د طالبانو ضد ډېموکراتیک ځواکونه پیاوړي کړي. دغو ډلو د تېرو شلو کلونو په جریان کې د ګڼو ستونزو سره سره، وده وکړه، خو د طالبانو له واک ته رسېدو وروسته یا ځپل شوي او یا هم منزوي شوي.
کارپوهان وړاندیز کوي، چې د امریکا ملاتړ باید یواځې سیاسي ډلو ته محدود نهوي، بلکې د ټولنیزو او فرهنګي بنسټونو ملاتړ ته هم اړتیا ده. د طالبانو په دوره کې د ښځو د حقونو او ټولنیزو ازادیو محدودیتونه جدي ستونزه بلل کېږي. امریکا کولای شي، د تعلیمي، روغتیایي او بشري حقونو د پروګرامونو له لارې، د افغانستان د پوهاوي او د حقونو د دفاع فرهنګ ته وده ورکړي.
د سیمهییزې ډېپلوماسۍ اړتیا
کارپوهان ټینګار کوي، چې امریکا باید له پاکستان، ایران، چین او روسیې سره همغږي ولري، ځکه د افغانستان په اړه یو اړخیز سیاستونه مطلوبې پایلې نه لري.
تاریخي اړیکې او ګډ مسوولیت
د تېرو شلو کلونو د امریکا او افغانستان اړیکې یوازې د نظامي مداخلې یا سیاسي همکارۍ تر کچې محدودې نهدي. دې اړیکو د دواړو هېوادونو خلکو ته ګډې خاطرې، ارمانونه او یو تاریخي مسوولیت پرېښی دی.
د ټرمپ د کابینې ځینې مهم غړي، چې افغانستان ته د شخصي تجربې له مخې اشنا دي، باور لري، چې طالبانو ته اتکا نه یواځې د امریکا ګټې نه تأمینوي، بلکې د افراطي ډلو په ګټه تمامیږي.
له همدې امله، که امریکا غواړي، د افغانستان په اړه خپلې امنیتي اندېښنې را کمې کړي، باید د قانونمحوره حکومت، د ډېموکراتیکو ځواکونو پیاوړي کولو او د سیمهییزې ډېپلوماسۍ د پراخولو سیاستونه غوره کړي.
افغانستان لا هم د واشنګټن پرېکړو ته سترګې په لار دی، خو یو څه روښانه دي: افغانستان باید هېر نهشي. د دواړو هېوادونو ترمنځ اړیکې یوازې د تېرې یوې لسیزې جګړه نه، بلکې یو تاریخي مسوولیت دی، چې له پامه نهشي غورځېدلای.
د شمالي اتحاد غړي او د دوی اولادونه، چې د طالبانو د واکمنۍ ضد تاریخي مخینه لري، ایا د مذاکراتو او سیاسي شمولیت برخه کې ځای لري؟
همداراز، ایا طالبان به د واک وېش ته غاړه کېږدي او د نوي اساسي قانون او لویې جرګې لپاره ګامونه پورته کړي؟ دا پوښتنې دلته ځواب شوي دي.
ایا طالبان د شمالي اتحاد له غړو یا د هغوی له اولادونو سره خبرو ته چمتو دي؟
د طالبانو او شمالي اتحاد ترمنځ تاریخي دښمني د افغانستان د شخړو یوه مهمه برخه پاتې شوې ده. له ۱۹۹۶ څخه تر ۲۰۰۱ پورې، شمالي اتحاد د طالبانو پر ضد جګړه وکړه، او تر ۲۰۲۱ کال وروسته هم د دوی ځینې پاتې شوني مقاومت ته دوام ورکوي. سره له دې، طالبانو څو ځله ادعا کړې چې دوی “عمومي بښنه” اعلان کړې او غواړي ټول افغانان په ګډه حکومت وکړي.
د طالبانو د کډوالو چارو وژل شوي وزیر خلیل الرحمان حقاني د جمهوري دولت له سقوط وروسته د شمالي اتحاد له یو شمېر غړو او د هغوی له اولادونو سره د اړیکو خبر ورکړی و او ویلي یې وو، چې ټولو د طالبانو څخه ملاتړ کړی.
نوموړی په یوې غونډې کې د پخواني جهادي قوماندان احمد شاه مسعود د زوی احمد مسعود د ملاتړ اعلان هم کړی و؛ خو احمد مسعود او هغه ته نېږدې خلکو د هغه د اعلان په تړاو بې خبري وښوده.
د طالبانو د ریاست الورزا پخواني سیاسي مرستیال مولوي عبدالکبیر هم په بار – بار په پخوانیو افغان چارواکو او د پخواني شمالي اتحاد پر غړو غږ کړی چې بېرته افغانستان ته ستانه شي او دلته ژوند وکړي.
نوموړي هم په واک کې د پخواني شمالي اتحاد غړو، مقاومت عالي شورا، مقاومت جبهه او یو شمېر نورو ډلو ته یوازې په افغانستان کې د اوسېدو بلنه ورکړې خو په واک کې د شریکېدو کومه څرګندونه یې نه ده کړې.
د وروستي جمهوري دولت د عدليې پخوانی وزیر او د مقاومت جبهې غړي فضل احمد معنوي د روان کال د مرغومې په ۱۲مه ویلي وو، چې د طالبانو د کډوالو چارو پخواني وزیر خلیل حقاني له مقاومت جبهې سره غیر مستقیمط او پرلهپسې اړیکې درلودې.
نوموړي زیاته کړه، چې دغه اړیکې د پنجشېر د جګړو له پیل څخه تر هغه وخته روانې وې، چې پر حقاني ځانمرګی برید وشو.
طالبانو د افغان شخصیتونو د بیا راستنېدو لپاره یو ځانګړی کمېسیون هم جوړ کړی، د دغه کمېسیون یو غړي افغانستان انټرنشنل ته وویل چې یاد کمېسیون د افغان شخصیتونو او پخوانیو چارواکو د بیا راستنېدنې په برخه کې کار کوي، خو دوی ته په واک کې د شریکېدا او دولتي دندې ژمنه نه ورکوي.
بل خوا د طالبانو ویاند ذبیح الله مجاهد د فېبروري په درېیمه د ایکس سپیس په یو بحث کې د مقاومت جبهه د بهرنیو استخباراتي ډلو ملاتړې ډله بللې ده او ویلي یې دي؛ هیچا ته اجازه نه ورکوي چې بیا دلته ډلې او ډلبازۍ جوړې کړي.
نوموړي ویلي چې ټول کولی شي بېرته افغانستان ته راشي او دلته ژوند وکړي.
د کندهار والي ملا شیرین ته نېږدې یوې سرچینې افغانستان انټرنشنل ته ویلي چې د طالبانو مشر د پخواني شمالي اتحاد غړو ته د طالبانو د ازلي دښمن په سترګه ګوري او په هېڅ ډول په واک کې ونډه نه ورکوي.
له یادې سرچینې مو وپوښتل چې د کډوالو چارو پخواني وزیر خلیل الرحمان حقاني د شمالي اتحاد او مقاومت جبهې له یو شمېر غړو سره دوامداره اړیکې درلودلې، سرچینې وویل: “که چېرې کوم مشران شخصي اړیکې ولري مشکل وي به خو په رسمي بڼه د شیخ صاحب نظر دا دی چې هېڅ پخوانیو ته په حکومت کې د کار اجازه نه شته، ځکه د هغوی اعمال ټول افغانستان لیدلي دي”.
ایا د طالبانو او نورو ډلو ترمنځ د واک د ویش امکان شته؟
طالبان نه یوازې دا چې غیر طالب ډلو سره د واک د وېش پر سر کړکېچ لري بلکې په خپله د طالبانو د ډلې په داخل کې هم د واک د وېش پر سر کړکېچ موجود دي.
وروسته له هغې چې طالبانو افغانستان تر خپل کنټرول لاندې راوست د دغې ډلې د مشر ملا هبت الله په دویمه وینا کې نوموړي وویل چې مخالفینو ته یې “بښنه” کړې او دوی یوازې کولی شي چې په افغانستان کې ژوند وکړي. دا په دې معنا چې دوی په واک کې د ونډې حق نه لري.
نوموړي په خپلې یوې بلې وینا کې خپلو مخالفینو ته د شریرو خطاب کړی دی.
د طالبانو د بهرنیو چارو سرپرست وزیر د فېبروري په درېیمه نېټه د پخواني جمهوري دولت له یو شمېر چارواکو سره په یوې پرلیکې غونډې کې له هغوی غوښتي د دوی د حکومت له مخالفت څخه لاس واخلي.
امیرخان متقي په دغه غونډه کې د پخواني ولسمشر محمد اشرف غني د کابینې له یو مخکښ غړي غوښتي چې بېرته وطن ته ستون شي او دوی یې د ښه ژوند تضمین کوي.
په دغه یو ساعته غونډه کې تر پایه په واک کې د ونډې پر سر بحث نه دی شوی، چې جوتیږي طالبان په واک کې د نورو اړخو شریکولو ته لېوالتیا نه لري.
د یادې غونډې په پیل کې امیر خان متقي ویلي:“ زموږ رسمي دریځ دا دی چې یو موټی اسلامي امارت غواړو او تاسو د افغانستان حاکمیت ته د افغانانو په څېر درناوی ولرئ او موږ ژمن یو چې د افغانستان د سیاسي نخبه ګانو په څېرې ستاسو درناوی وکړ”.
ایا طالبان د لویې جرګې جوړولو، نوي اساسي قانون، یا ګډ حکومت رامنځته کولو ته هڅه کوي؟
طالبان د لویې جرګې په جوړولو کې له دوهګوني دریځ څخه کار اخلي. دوی وایي چې لویه جرګه یوه افغاني دودیزه مشورتي جرګه ده، خو تر اوسه یې داسې لویه جرګه نه ده رابللې چې د سیاسي سیستم راتلونکی وټاکي.
د طالبانو د واک په پیل کې د یو شمېر دیني علماو یوه لویه غونډه د لویې جرګې په تالار کې وکړه او ویاند یې بار – بار دغې جرګې ته د لویې جرګې نوم ورکړ، خو په افغانستان کې د لویې جرګې د راټولېدو لپاره ځانګړي اصول موجود دي چې له مخې یې د افغانستان د ۲۲ اقشارو ټول غړي پکې ګډون کوي.
که څه هم طالبانو په وار – وار ویلي چې د نوي اساسي قانون پر جوړولو یوه ډله طالبان کار کوي خو تر اوسه د نوي اساسي قانون مساله لا هم مبهمه ده. طالبان د ۱۳۴۴کال د اساسي قانون ځینې برخې منلې دي، خو دوی تر ډېره د شریعت پر اساس د حکومت کولو خبره کوي.
د نړۍوالې ټولنې د هغو غوښتنو پر وړاندې چې له طالبانو د یو ټولګډونه حکومت جوړولو غوښتنه کوي د طالبانو مشر ملا هبت الله اخوندزاده ویلي چې په افغانستان کې د ټولګډونه حکومت جوړول او نه جوړول په افغانانو پورې اړه لري او بهرني نه شي کولی چې د افغانستان په داخلي چارو کې مداخله وکړي.
تازه د طالبانو ویاند ذبیح الله مجاهد بیا ويلي چې امریکا لا هم د دوی په داخلي چارو کې مداخله کوي.
ایا طالبان انعطافپذیري لري او که دا ټولې مسالې ردوي؟
د طالبانو خپل منځي او رسنیزو ویناو او د افغانستان انټرنشنل د سرچینو د معلوماتو له مخې، تر اوسه د واک پر شراکت او د یو ټولګډونه حکومت په تړاو د طالبانو د انعطاف کوم څرک نه ښکاري.
یو شمېر شننونکي په دې باور دي چې سراج الدین حقاني د یوې ځانګړې علاقې له مخې، د شمال ټلوالې د غړو او نورو مخالفو جهتونو سره خبرو ته لېوالتیا لري؛ خو سراج الدین حقاني ته نېږدې سرچینې وايي چې د ملا هبت الله او سراج الدین حقاني تر منځ کړکېچ یو مهم اړخ د واک نا انډوله وېش دی چې حقاني خپله ډله د ډېرې برخې حقداره بولي.
د ملا هبت الله او هغه ته د نېږدې اشخاصو له ویناو او دریځونو هم ښکاري چې دوی د مطلق حاکمیت دریځ لري او نه غواړي چې د پخوانیو سیاسي ډلو سره واک شریک کړي.
د یادونې وړ ده، چې که داخلي مخالفتونه یا نړۍوال فشارونه زیات شي، نو دا یو ضعیف امکان شته چې طالبان د محدودې سیاسي موافقې ته غاړه کېږدي.
