د قومونو او قبایلو چارو وزارت پخوانی سرپرست وزیر او په ایران کې د افغانستان پخوانی سفیر
نوورځ یا نوروز تر دې وړاندې چې په لوی لاس په کومه ګروهه (عقیده) یا سیاست پورې وتړل شي، ډېر ساده یې پېژندلی شو؛ دا د طبیعت د فطرت جشن دی، د پسرلي د رارسېدلو جشن او د ترټولو طبیعي کالهیندارې (تقویم) په حساب د کال د رانوي کېدو د خوښۍ او سمسورتیا و راپنځېدلو د احساس جشن.
له هرډول مذهبي یا سیاسي تړوا پرته زرګونه کاله وړاندې چې مصریانو لومړنۍ کالهینداره وټاکله، نو بنسټ یې د طبیعت او فصلونو بدلون و. دوی د لمریز او سپوږمیز کال توپیر د نیل د اوبو لوړېدل اوکوزېدل او د Sopdet سیریس (سوتیس یا شباهنګ) ستوري راختل ګڼل. دا ستوری د اوړي په سم نیمايي کې راخېژي او د هغه تر راختلو څلورنیمې لمریزې میاشتې مخکې یې د نوي لمریزکال لومړۍ ورځ ګڼله، چې همدا د نوروز ورځ کیږي. مصریانو دا ورځ د کرکېلې و سمسورتیا د پیل جشن ګاڼه.
اریایان د سهیل لوري ته د ډلهییزې لېږدېدنې پرمهال پوونده کوچیان ول، ترمیلاد شاوخوا څلورزره کاله وړاندې له امو په رااوښتلو او بیا د هیندوکوښ سهیل ته د هیند تر شمال او لویدیز ته مخ په کاسپین د تللو پرمهال ورو ورو مېشت شول او په کرنه یې پیل وکړ، د دوی د ژوند په دواړو پړاوونو ( شپني او بزګرۍ) کې پسرلی د ژوندژواک د ښه موسم زیری و. زموږ اریايي نیکونو دا ورځ د اقتصادي اړتیا له مخې ښه ګڼله، دا چې روسته یې له زردښتي دود دستور سره اړیکه وموندله، لامل یې دا و، چې زردښت پخپله د کرکېلې، رمه ساتنې و طبیعت پالنې پلوي و. د زردښت د نامه یوه مانا (اوښلرونکی) یا ( د ژېړ اوښ خاوند) بلل شوی دی. د ګاتونو/ ګاڅونو او د اوستاپه نورو سرودونو کې د رمو، پسرلي، باران او سمسورتیا ګڼې یادونې وینو.
په تاریخي سرچینو کې هم د نوروز تر اساطیري او افسانوي ځانګړنو وړاندې دغه جشن د طبیعت، پسرلي، ښکلا، کرکېلې او لمریزکال د اوښتو مناسبت ګڼل شوی دی. حکیم عمر خیام چې د غوره شاعرۍ ترڅنګ په نجوم کې هم یو نوموتی پوه دی او د جلالي لمریز تقویم له بنسټوالو ګڼل کيږي په نوروز نامه کې لیکي:
« ازاده ژباړه:د نوروز نوم ځکه پرې ايښوول شوی، چې کله وپوهېدل لمر دوه دورې لري او هر درې سوه او پینځه شپېته ورځې په څلرمه برخه کې د حمل لومړۍ دقیقه رانوې کیږي هماغه وخت نوې ورځ رارسیږي... »
حکیم عمرخیام تر دې وړاندې په نوروزنامه کې د انګورو د ونې د رامنځته کېدا کیسه کوي:
پخوا په هرات کې یو پاچا و، چې (شاه شمیران نومېده ) او د باغونو له روزنې سره یې مینه لرله، یوه ورځ په خپل باغ کې ناست و، چې ګوري یوه مار ځان د هما له یوه مرغه تاو کړی او غواړي ویې خوري، د پاچا زوی مار په غشي ولي او مرغه ژغورل کیږي. کال ته په هماغه ورځ بیا پاچا د پسرلي په سیل ناست دی، چې هماغه مرغه راځي او له خپلې مښوکې څودانې د پاچا په مخ کې غورځوي، پاچا خپل باغوان راغواړي او د مرغه کیسه ورته کوي، چې تېرکال مو ژغورلی و، سږکال یې موږ ته یوه ډالۍ راوړې ده اودانې ورکوي، چې ویې کري. باغوان دغه دانې کري او د انګورو یوه ښکلې ونه ترې زرغونیږي او بیا انګور نیسي. د خیام په نظر ځکه نو په هرات کې د نړۍ تر ټولو رنګارنګ [ سل ډوله] او ښه انګور کیږي . خیام وايي: دغه ورځ د نوروز ورځ وه.
نوموتی پوه ابوریحان بیروني په خپل کتاب «التفهیم» کې د نوروز په اړه لیکي:
« ازاده ژباړه:نوروز د فروردین (وري) د میاشتې لومړۍ ورځ ده او ځکه یې نوې ورځ بولي، چې د نوي کال تندی ده او تر دې روسته پینځه ورځې جشنونه وي او په شپږمه ورځ یې لوی نوروز وي...)
په پښتو ادبیاتو کې چې هرکله نوروز یاد شوی، د پسرلي، سمسورتیا، ښکلا، هیلو مینې او طبیعت د غوړېدو د جشن په توګه یاد شوی دی. لږ ترلږه په پشتو ادبیاتو کې موږ هیڅ ځای د نوروز کوم مذهبي یا سیاسي تړاو موندلای نهشو:
د خوشال خان خټک لاندې بیتونه وګورئ:
بړبړ رایشه نوروزه دلفروزه
ستا په وخت مې اسوده شي سترګې پوزه
د نوروز له فیضه بوټي خالي نه وي
فیض یې رسي هم تر سپاندې هم تر ځوزه
په راتلو درسره ډېرې خوښۍ راوړه
پر خوشحال خټک دې قدر دی نوروزه
یا:
د نوروز منت په باغ دی په صحرا هم
نوراني یې شي له فیضه هغه دا هم
بلځای:
نور باغونه د نوروز په ورځ غوړیږي
په اهاړ کا غوړېده د کابل باغ
موشګاف حمید ماشوخېل هم نوروز ته خوښۍ او بزم تغزل د موسم په سترګه ګوري:
هغه دم شاه جهان شم په دماغ کې
چې له ښکلو سره کېنم په نوروز
د دواړو لویو شاعرانو په شعرونو کې له نوروز سره د پسرلي ښکلا، د مینې احساس، د طبیعت د پنځون او غځوونو هنري غبرګون وینو. داسې ښکاري، چې دغه جشن افغانانو په دودیز او تاریخي توګه لمانځلی او دا مهال یې د طبیعت له ښکلا خوند اخیستی، د کال د ښېرازۍ هیلو خوښ کړي او د کار، تولید و کرکېلې لپاره یې لا پسې ډېر توان وربښلی دی.
امیرعبدالرحمن خان له شخصیتي پلوه متدین او په دین ټینګ پاچا تېر شوی دی. د اسلامي شریعت پر پلي کېدا د ده ټینګ دریځ ټولو ته څرګند دی، خو همدغه امیر هم نوروز د افغانستان په مهمو اخترونو کې شماري او د رسمي لمانځنې حکم یې ورکوي، دی په دې اړه په خپل منسوب کتاب تاج التواریخ کې لیکي:
« ژباړه ولنډيز: په افغانستان کې د اخترونو او رخصتیو په هکله، په کال کې پینځه اخترونه لمانځل کیږي، چې په لاندې توګه دي، کوشنی اختر، لوی اختر چې په قمري میاشتو ټاکل کیږي، درېیم اختر د برات دی... څلورم اختر د نوروز دی، چې هرکال د فرانسې د میاشتو په حساب د مارس په یویشتمه راځي...»
بل ځای لیکي: خپلو همکارانو ته مې وویل، چې هیندکي (اوسني چهلستون) ته ولاړ شئ او د نوروز ورځ ښه شانداره ولمانځئ او خوښ اوسئ
کاندید اکاډمیسین محمد اعظم سیستاني لیکي:
« د اعلیحضرت شاه امان الله د سلطنت پرمهال به د نوروز په ورځ پاچا د یوې وینا تر اورولو روسته دغه ورځ د قولبه کولو په جشن پیلوله، قولبه کول به پخپله پاچا امان الله پیل کړل، اعلیحضرت په دغه ورځ بزګري جامې اغوستلې او ملا به یې په یو څادر تړله، په خپل لاس به یې زغ پر غوايي تاړه او په سپارې پسې به روان، زمکه به یې څیرله، هغه په خپل دې کار بزګري او کرکېلې ته ارزښت ورکاوه. په دې ورځو کې به له ټول هېواده ښه روزل شوي څاروي او مرغان د ده له مخې تېرېدل او ده به بریالیو بزګرانو او څارویو روزونکیو ته ډالۍ و سوغاتونه ورکول، نیالګي به یې کېنول او په دې توګه د نوروز په جشن کې د دهقان میله له همدې ورځې پیل شوه» چې روسته بیا د هېواد په رسمي کالهېنداره کې ځای ورکړل شو.
د نوروز په شاوخوا ورځو کې په افغانستان کې ګڼې میلې ترسره کیږي، چې یوڅو یې دا دي:
دهقان مېله، د مزار ګل سرخ مېله، جنډه پورته کول، د شاطرانو میله، د قولبه کشۍ مېله، د سمنکو مېله، د باغ لطیف مېله، د سخي مېله، د دارلوبې مېله، د جبې مېله، د منډهيي مېله، د نیالګیو د کېنولو مېله، د تخت صفر مېله، د کال د لومړۍ چارشنبې مېله او نورې.
لنډه یې دا چې نوروز د طبیعت جشن دی، د طبیعت د فطرت او ښکلا جشن، چې د انسانانو په ښکلاییز ذوق کې غځوونې کوي. دا جشن له کرکېلې او سمسورتیا سره پیوند لري او هرځای چې انسانان د طبیعي کال نوي کېدو ته خوښي څرګندوي هلته نوروز لمانځل کیږي. نوروز په کومه ځانګړې عقیده، دین یا سیاسي پېښه پورې تړل سم کار نه دی. د جمشید یا بل پاچا د واک ته رسېدو کیسې د زړې اریانا د اساطیري زمانې نکلونه دي، چې کوم عقیدوي ماهیت نه لري. نوروز نه کفارو سره مشابهت دی او نه له بل چا سره، بلکې په دې او هغه نوم د دغه طبیعي جشن د لمانځلو مخنیوی د خلکو د دود دستور په وړاندې درېدل، تنګنظري او بېځایه تعصب او استبداد دی، چې ښايي د افغانستان زړور ولس یې مخه ونیسي او په بشپړه زړورتیا د خپلو نیکونو او اسلافو دغه ملي -دودیز جشن په پوره خوښۍ سره ونمانځي.
خو د تیرې چارشنبې په ورځ د بلوچستان د ازادۍ پوځ نومي وسله وال سازمان له خوا د بلوچستان په مچ کې په یوه ریل ګاډي برید او پکې ناستو د سوونو مسافرینو ( چې په دوی کې د سلو نه زیات پاکستاني پوځیان هم وو ) برمته کولو نه یوازې د سیمې د خلکو بلکې د نړیوالو پام ځان ته راوګرځاوه.
دې جګړې د څلیریشتو ساعتونو نه زیات دوام وموند، بلوڅ جنګیالیو هغه سړي چې ور سره ښځې او ماشومان وو، په وړومبي سر کې ایلا کړل.
د هغې نه وروسته پاکستاني پوځ د بلوڅو وسله والو په ضد د هیلي کوپترونو، ډرونونو او د ځمکنیو قواوو په وسیله عملیات پیل کړل.
دا لرې پرته غرنۍ سیمه ده او ژورنالستانو ته د دولت له خوا د تللو اجازه هم نه وه.
دواړو خواوو د ګڼ شمیر مخالفینو د وژلو ادعاوې کړې، خو کومو مستقلو منابعو د دغو ادعاګانو تصدیق نه دی کړی.
د پاکستاني پوځ او بلوڅ وسله والو تر جګړې په تیرو دریو کالونو کې زور موندلی دی.
لس ورځې وړاندې د اسلام اباد «د پاکستان د سولې دمطالعاتو مرکز » نومي یوه تنک ټانک په پاکستان کې د فرورۍ په میاشت کې د دولت ضد وسله وال بریدونو او په هغو کې د مرګ ژوبلې په باره کې یو راپور خپور کړی دی.
په راپور کې راغلي چې په پاکستان کې د اوسني کال د جنورۍ د میاشتې په پرتله د دولتي قواوو په ضد وسله وال بریدونه د فرورۍ په میاشت کې ۷۳فیصده زیات شوي وو.
په دې کې ۶۲ فیصده زیاتوالی په بلوچستان کې راغلی و. په دغو ټولو بریدونو کې د مړه شویو کسانو شمیره ۱۲۱ وه او ۱۰۳ تنه ټپیان شوي وو.
په مړو کې ۷۵ تنه په بلوچستان کې مړه شوي وو، په دوی کې ۱۸ تنه د پاکستاني پوځ پرسونل په قلات کې د بلوڅو وسله والو په یو برید کې وژل شوي وو.
په بلوچستان کې په مهمو وسله والو ډلو کې د بلوچستان د ازادۍ پوځ ( بي ایل اې)، د بلوچستان د ازادۍ جبهه( بي ایل ایف ) او جمهوري خوا محافظین ( ري پبلکن ګارډ ) د یادونې وړ دي.
بي ایل اې په ۱۹۷۳ کې د ستر بلوڅ سیاسي رهبر نواب خیر بخش مري او د هغه د ملګرو شیر محمد مري ( چې په مطبوعاتو کې د جنرال شیروف په نوم هم یاد شوی وو) او میر هزار مري له خو تاسیس شوی و.
اوسبي ایل اې دوه ډلې شوې ده. یوه ډله یې د نواب خیر بخش مري د زوی هیار بیار مري ( چې په انګلستان کې اوسیږي ) له خوا رهبري کیږي او دویمه ډله یې هغه ده چې د اسلم اچو نومې کوماندان په مشرۍ بیله شوې وه.
کوماندان اسلم اچو څو کاله وړاندې په کندهار کې د پاکستاني استخباراتو له خوا تنظیم شوي ځانمرګي برید کې وژلی شوی، خو د هغه ډله اوس هم تر ټولو غښتلې او فعاله ډله ده.
د تر ټولو زیات ځانمرګي د مجید بریګیډ په نوم د قواوو تړاو هم د دغې بې ایل اې سره دی.
په دې سازمان کې زیاتره خلک د مکران د ساحلي سیمې او له ایران سره لګیدلې سیمې باسواده ځوانان دي.
بې ایل ایف د یو ځوان بلوڅ سیاسي مخکښ ډاکټر الله نذر بلوڅ له خوا تاسیس شوې ده. دا ډله هم مکران کې په درمیانه اقشارو او خواري کښو طبقو کې زیات پلویان لري.
د جمهوري خوا محافظینو بیس په بګټي قبیله کې دی او دا سازمان د ارواښاد نواب اکبر بګټي لمسي برمداغ بګټي ( چې اوس د اروپا په سویزرلینډ کې میشت دی) له خوا په ۲۰۰۶ کې د پاکستاني پوځ په عملیاتو کې د نواب اکبر بګټي د وژل کیدو نه وروسته تاسیس شوې ده.
په شلمه پیړۍ کې د بلوڅو مبارزه په وړومبۍ مرحله کې زیاتره سوله ییزه سیاسي او پارلماني وه. دوی د نیشنل (ملي) عوامي ګوند غړي وو چې مشري یې پیژندل شوي يښتون سیاسي رهبر عبدالولي خان کوله.
دغه ګوند د پښتنو او بلوڅو د ملي ګرا سیاسیونو تر ټولو ستر ګوند و، د بلوڅو سترو او پیژندل شويو سیاسي مشرانو کې میرغوث بخش بزنجو، سردار عطاالله مینګل، نواب خیر بخش مري، ګل خان نصیر، عبدالواحد کرد او ډاکټر عبدالحۍ بلوڅ ډیر شهرت لاره.
نواب اکبر بګټي زیات وخت په دولتي چوکیو وظیفه اجرا کړې وه، خو د ژوند په اخري برخه کې یې د دولت په ضد قیام وکړ.
په کال ۲۰۰۶ کې د جنرال مشرف د پوځي حکومت له خوا په عملیاتو کې د وژل کیدو نه وروسته د بلوڅو ملي شهید وبلل شو.
په کال ۲۰۰۶ کې د نواب اکبر بګټي او د خیربخش مري د زوی بالاچ مري د پاکستان د پوځ د لاسه د وژل کیدو نه پس په بلوچستان کې پیل شوط جګړې د لنډو وقفو سره تر اوسه ادامه کړې ده.
په دغه جګړه کې د بلوڅ وسله والو ډلو د قوت موندلو عوامل په لاندې ډول دي.
وړومبی عامل دا دی چې د پاکستان په دولتي نظام کې د پوځ د نفوذ د زیاتیدو له امله دغه نظام زیات پنجابي شوی، ځکه چې د جنرالانو او لوړ پوړو افسرانو مطلق اکثریت پنجابیان دي.
دغه جنرالان د بلوڅو او پښتنو ملتپال د ځان لپاره خطر ګڼي او په خشونت سره د دوی نوغې ایستل غواړي، اوس پوځ د شهباز شریف غوندې پنجابي سیاستوال د وزیراعظم په چوکۍ کینولی، چې د جنرالانو مطلق تابعدار دی.
دویم عامل دا دی چې په تیرو دوو لسیزو کې د پاکستان د ټول ټاکنو نتیجې د پوځ د استخباراتو په درغلۍ او تقلب ټاکل کیږي.
په بلوچستان کې د هغوی لاس پوڅي د برچې په زور حکومت کوي او بیا په غټه کچه مالي فساد کوي.
د دې په نتیجه کې د بلوڅو سوله ییزه سیاسي او پارلمانی ګوندونه ضعیف او منزوي شوي، ځکه چې ځوانان دغه مبارزه بې نتیجې بولي او اوس ځوانانو وسله والو ډلو کې ګډون ته مخه کړې ده.
دریم عامل دا دی چې د پوځ او استخباراتو له اړخه د بلوڅ ځوانانو د تښتولو، شکنجه کولو او وژلو د بلوڅ اولس غضب راپارولی دی.
د تړي تم شویو ځوانانو میندې، خویندې او ښځې میدان ته راوتلې دي. په زرګونه ښځې د بلوڅو د پیوستون کمیټې( BalochYakjehti (Committee په نوم سازمان کې د ماهرنګ بلوڅ په مشرۍ ډیره په زړورتیا مظاهرې او او پروتستونه کوي چې په لکونو بلوڅان پکې برخه اخلي.
دا د بلوڅو د تاریخ تر ټولو ستر اولسي پاڅون دی، د کردانو غوندې بلوڅ ښځې هم په لویه کچه په ملي او اولسي مبارزو کې برخه اخلی.
یو شمیر ښځو په وسله والو ډلو کې ګډونکړی، تر دې چې یو څو ښځو ځانمرګي بریدونه هم کړي دی.
دا خبره د قیاس نه بهر نه ده چې د بلوڅو ملي مبارزه ورو ورو د سیمې او نړۍ د سیاسي او ستراجیک انقطاب تر اغیزې لاندې رادرومي.
بلوڅ ملتپال په څرګند ډول د چین او پاکستان په منځ کې د هغه تجارتي کارادور مخالف دي، چې د بلوڅو بحري بندر ګوادر د غربي چین سره وصل کوي.
دوی دا پروژه د بلوچستان لپاره یو استعماري پلان ګڼي، ځکه بلوڅ وسله والو څو واره په بلوچستان او د سند ایالت په مرکز کراچۍ کې په چینايي کارمنانو وسله وال بریدونه کړي او هغه یې وژلي هم دي.
یا په بله توګه افراطیت هغه فکر، عمل او عقیده ده چې له منځلارې یا معتدل دریځ څخه لرې وي. له دې کبله د یوې ټولنې افراطیت د بلې ټولنې د افراطیت سره توپیر لري.
افراطیت بېلابېل ډولونه لري لکه سیاسي افراطیت، مذهبي افراطیت او ټولنیز افراطیت. په تېرو څو لسیزو کې په افغانستان کې د افراطیت کلمه زیاته دیني/مذهبي افراطیت لپاره استعمال شوې، خو پر سیاسي او ټولنیز افراطیت کم بحث شوې دی.
دا چې د اکثره افغاني لیکوالانو، شاعرانو، سیاسیونو، مدني فعالانو او دیني علماوو مخاطب د افغانستان ولس او افغانستان دی، نو مونږ نهشو کولاې چې یوازې پر دیني/دیني افراطیت بحث وکړو او سیاسي او ټولنیز افراطیت له پامه وغورځوو.
په تېرو پنځو لسیزو کې د افغانستان لپاره سیاسي او ټولنیز افراطیت د دیني/مذهبي افراطیت نه هم زیاته صدمه رسولې ده ځکه ډیر وخت دیني/مذهبي افراطیت هم د سیاسي او ټولنیز افراطیت پر وړاندې عکسالعملونه وو. د افغانستان ټولنه یوه مسلمانه ټولنه ده او هر سیاسي او ټولنیز افراطیت د افغانستان د مسلمانې ټولنې په وړاندې یو بل دیني/مذهبي افراطیت زیږولې او ټولنه یې بې ثباته کړې ده. ځکه د سیاسي افراطیت پر ضد یو بل دیني/مذهبي افراطیت تقویه شوې دی. لکه د سوړ جنګ په وخت کې د خلق د افراطي رژیم په ضد چې کمونیستي افکار یې درلودل، د اسلامي افراطیت ډلې تقویه شولې تر څو کمونیستي ایډیالوژي په اسلامي ایډیالوژي له منځه یوسي.
د افغانانو د اکثره سیاسیونو، لیکوالانو، مدني فعالانو، شاعرانو او علماو په لیکنو او خبرو کې افراطیت ځکه موجود دی چې دوی خپله ټولنه نه پېژني او یا د خپلې ټولنې یوه کتله خلک پېژني او غواړي چې خپل افراطي فکر پر ټوله ټولنې قبول کړي، نو ځکه د دیني، مذهبي، سیاسي او ټولنیز افراطیت پر وړاندې شدید عکسالعملونه ایجاد شول، حکومتونه او رژیمونه بدل رابدل او نظامونه ړنګ شول.
دا باید ومنو چې په تېرو پنځو لسیزو کې د افغان سیاسیونو، مدني فعالانو او لیکوالانو پېژندنه د خپلې ټولنې نه د جنګونو، مهاجرتونو او په انزوا کې اوسېدلو له امله زیاته شوې ده. باالعکس، د افغانستان د ګاونډیانو او بهرنیانو پېژندنه د افغانستان نه زیاته شوې او د هر سیاسي مشر، لیکوال او مدني فعال د پښو د بوټانو او څپلیو نمبرې هم ورته معلومې دي او پوهېږي چې څنګه دوی په مستقیم او غېرمستقیمه توګه استعمال او استخدام کړي. ګاونډیانو او بهرنیانو، د افغانانو د خپلې ټولنې د کمزوریو له امله، د خپلو پروژو د عملي کولو لپاره روایتونه جوړ کړل تر څو اوبه خړې او خپل ماهیان ونیسي. د کور، ډوډۍ، کالي، سوچه اسلامي نظام، ډېموکراسي او د بشر حقونو په نوم روایتونه جوړ شول. اخر کې نه کور و، نه ډوډۍ وه، نه کالي او نه سوچه اسلامي نظام، او نه ډېموکراسي او بشري حقونه. یوازې افغانان یې په خپلو کې سره وجنګول.
د دې لپاره چې لږ زیات وضاحت وشي، غواړم چې په تېرو پنځو لسیزو کې ځینو دیني/مذهبي، سیاسي او ټولنیز افراطیت ته ارشاره وکړم ځکه اکثره افغانان د دغه افراطي طرز فکر که هغه دیني/مذهبي و، که سیاسي و او که ټولنیز، شاهدان او یا د خپلو پلرونو او مشرانو نه په یاد لري. هر افراطي تغیر افراطي عکسالعملونه لرلي دي.
په افغانستان کې د اخوانالمسلیمن د تګلارې له امله دیني افراطیت رامنځته شو. د مسلمانو ځوانانو ډلې ځانونه د دین ټیکه داران بلل. د دغې ډلې پر وړاندې روایتي ملایانو، چپي سیاسي ډلو لکه خلق، پرچم، شعله جاوېد او ان ملي ګرایان راپاڅېدل او د دوی د افراطي نظریاتو سره مخالفت وکړ.باالاخره د یادې ډلې مشرانو، لکه برهانالدین رباني، ګلبدالدین حکمتیار، احمدشاه مسعود او یو شمېر نورو پاکستان ته پناه یوړه. د هماغه ورځې نه چې دوی پاکستان ته پناه یوړه، د پاکستان لاس وهنې په افغانستان کې زیاتې شولې. دغې دیني افراطي ډلې د افغانستان د ګاونډیانو، عربو او غرب په وسیله د روسانو پر وړاندې وجنګول شولې او په لسګونو نورې سیمهییزې ډلې د دوی د افراطیي نظریاتو له امله په دنیا او سیمه کې سر راوچت کړ. تر اوسه پورې د دغه ډلو اول او دویم نسل، د پاکستان او ایران تر نفوذ لاندې دي.
د داود خان په وخت کې د دوی حملې په پنجشېر، لغمان، کونړ، ننګرهار او پکتیکا کې او همداشان داخلي جګړې د دوی د کړنو ښه ثبوت دی چې افغانستان یې د نورو د ګټو لپاره کنډواله کړ.
د مجاهدینو ډلې په ایران او پاکستان کې طالبان، داعش او نورې لسګونې ډلې او ګروپونه د عربو او عجمو، د اخوانالمسلمین افراطي مفکورې زېږنده ده. ډېرې شاید ووایي چې نورو دوی استعمال کړل دا ځکه استعمال شول چې افراطي ډلې د خپل افراطيت د نفوذ او تقوې لپاره د هرې لارې نه امکانات تر لاسه کول او ویل یې چې د مردارو حیواناتو غوښه خوړل هم د جنګ او اړتیا په وخت کې روا ده.
د خلق ډېموکراتیک ګوند (خلق او پرچم) د سیاسي افراطیت یوه بله بېلګه وه چې د بهرنیانو اشغال او تهاجم ته یې زمینه مساعده کړله. د دغه افراطي ډلې د قدرت نیولو سره په افغانستان کې د ګاونډیانو او د دنیا د نورو ملکونو پراخو مداخلو او استخباراتي لوبو ته زمینه مساعده کړله. انجام یې د نظام سقوط او داخلي جنګونه و. د خلق او پرچم ډلې زیات غړي له حزب او جمعیت سره یو ځای شول او داخلي جنګونو او کودتاه ګانو ته یې زمینه مساعده کړله. د دوی د تقسیم او جهادي ډلو سره د یو ځایکېدو له امله جنګونو قومي، ژبني او سمتي بڼه خپله کړه. دغه سیاسي افراطيت پایله د مذهبي افراطیت نه هم زیاته د افغانستان په تاوان وه او ده. د دوې ونډه په داخلي افراطي قومي، ژبني او سمتيجنګونو او اختلافاتو کې د ټولو نه زیاته وه او غوښتل یې چې د خپلو حزبونو پخوانې عُقدې او رقابتونه د دغه دیني/مذهبي افراطي ډلو تر چتر لاندې سړې کړي. دوی ته هم مفکوروي ارزښتونه لکه د مذهبي افراطي ډلو غوندې،د پښو لاندې کړل او دمردارو حیواناتو غوښې خوړل یې ځانونو ته روا وبللې.
د جمهموریت په وخت کې هم د ښي او چپي افراطي ډلو او لوبغاړو ونډه زیاته وه. البته د ښي او چپي افراطي ډلو سره یوه بله غربي سیاسي افراطي ډله یو ځای شوله. د ډېموکراسې تر عنوان لاندې شرقي، غربي او دیني/مذهبي افراطیان سره همغږي او د پراخه فساد فرهنګ ترویج ته زمینه مساعده کړله. په دغه دوره کې وضعیت نور هم ځکه خراب شو چې پخوا به چپي او افراطي ډلو د اداري فساد نه ځانونه ساتل او د خپلو مفکورو او ایډیالوژیو لپاره تر ډیره حده وفاداره و. یا په بله مانا د ایډیالوژیو لپاره یې شخصي ګټې قرباني کولې. خو کله چې د مذهبي او سیاسي افراطي ډلو لوبغاړي د غربي افراطي ډلې د لوبغاړو سره یو ځای شول، دوی په شریکه پراخه فساد ته زمینه مساعده کړله. اوس داسې ښکاري چې د ښي او چپي ډلو پاکي هم د مجبوریت له مخې وه او یا زمنیه ورته مساعده نه وه ځکه زیات امکانات هغه وخت نه و.
که تیرو قوماندانانو، جنرالانو، تکنوکراتانو، مدني فعالانو، د ښځو د حقونو د مدعیانو او نورو سرمایه او کړېنې مطالعه شي نو بیا چپي، ښي دیني/مذهبي او غربي سیاسي افراطیان سره د فساد په اړه همغږي او میلونران شول. دغه دیني/مذهبي، چپي او د دیموکراسې د عنوان لاندې افراطيان یوه بله بدبختي وطن ته راوړه چې دوی فساد د شخصي ګټو لپاره کاوه. د دوی لپاره ایډیالوژي، د وطن سره مینه، ثبات او د خلکو د سوکالې مسله مطرح نه وه فقط د خپلو شخصي پانګونې په فکر کې و. لکه چې دیني/مذهبي افراطيت، داخلي جنګونو ته، چپي افراطیت داخلي قومي، ژبني او سمتي جنګونو او رقابتونو ته زمینه کړله، دغه وروستي دیني/مذهبي، قومي، سیاسي، سمتي او ژبني افراطیت په شریکه د افغانستان هویت، ملي ارزښتونو او ژبنې تفرقې ته زمینه مساعده کړله چې جمهوریت یې سقوط کړ.
جمهوریت یوازې منحیث نظام سقوط نه دی کړی، بلکې هغه ارزښتونه چې افغانانو ورته ملي ارزښتونه ویل لکه د افغانستان تمامیت ارضي، استقلال، ازادي، تعلیم او تربیه، اخلاق او نور ټول ټولنیز مذهبي، سیاسي او فرهنګي ارزښتونه له چلنج سره مخامخ کړل. ځکه وایم چې فرهنګي او مدني افراطیت او فساد د مذهبي او چپي افراطیت نه هم زیات د افغانستان لپاره خطرناکه و او لا هم دي.
مثبت فرهنګي، سیاسي، اقتصادي او ټولنیز تغیر همیشه په تدریجي توګه تر سره کیږي او که په افراطي توګه تر سره شو عواقب یې خطرناکه وي لکه په افغانستان کې مونږ د افراطي مفکورو او تحولاتو لړې ولیدله او اوس هم افغانستان د طالبانو په نوم د یو بل افراطي ډلې سره لاس او ګرېوان دی چې عاقبت به څه کیږي.
د افراطيت د تعریف په اساس، انقلابي حرکتونه که د یوې ټولنې د عام وګړو د طرز تفکر سره چې د هرې ایډیالوژې او طرز تفکر لاندې وي، د مخالفت سره مخامخ کیږي. د امان الله خان ریفورمونه، د داود خان عجله د تغیر، د خلق او پرچم سیاسي افراطيت، د مجاهدینو او طالبانو دیني/مذهبي افراطیت، د جمهوریت دیموکراسي، ټول د چلنجونو سره مخامخ شول ځکه دلته سیاسي، اقتصادي، ټولنیز او فرهنګي تغیر په تدریجي توګه نه وه. د اسلام فرهنګي تغیر په صدر اسلام کې هم د هغه وخت د شرایطو سره په تدریجي توګه رامنځته شو نه په افراطي ډول. د شرابو منع کول یې په څو مرحلو کې منع کړل او داسې نور.
راځم اوسني حالت ته. په دې وختو کې د ځینو سیاسي کسانو افراطي څرګندونې نه د ډېموکراسي په اصولو ولاړې دي، نه له منل شویو ملي ارزښتونو سره سمون خوري او نه په مذهبي او دیني معیارونو برابرې دي. ته نهشي کولای چې په پاریس کې نیمه لوڅ فرهنګ په افغانستان کې عملي کړي او دې ته د بشري حقونو ازادي ووایې.
خلاصه که تېرو کړنو ته نظر واچوو، اکثره طالبان په اسلام عقیده نه لري، ډېموکراتان پر ډېموکراسۍ او ملي ګرایان پر ملي ارزښتونو باور نهلري، خو صرف د شعارونو لاندې، قومي، سمتي، مذهبي او سیاسي نفاق ته لمن وهي.
په دې توګه سیاسي افراطیت پر مذهبي افراطیت، مذهبي افراطیت پر سیاسي افراطیت، ټولنیز افراطیت پر مذهبي او سیاسي افراطیت او همدا شان مذهبي او سیاسي افراطیت د ټولنیز افراطیت په وسیله له منځه نه وړل کېږي. لکه چې وایو وینه پر وینه نه مینځل کېږي، همداسې افراطیت پر افراطیت نهشي له منځه وړل کېدای، که کېدلای شوای نو دغه پنځو لسیزو جنګونو او تحولاتو به سیاسي، قومي، مذهبي، سمتي او ژبني افراطیت له منځه وړې وې. همداشان هر هغه عمل چې د افغاني ټولنې د منځلارې سیاست، مذهبي، دیني او ټولنیز مشترک ارزښتونو سره په تقابل کې وي، هغه په افغاني ټولنه کې افراطیت دی. د یوې ټولنې او ډلې افراطي فرهنګ او نظریات که هغه د اکوړه خټک او پاکستان د راولپنډۍ وي، که د تهران د اخوندانو، یا د مسکو، اروپا او واشنګټن وي، پر بله ټولنه نهشي عملي کېدلای.
دا چې افغانان د جنګونو او مهاجرتونو له امله په بېلابېلو هېوادونو کې اوسیدلي او اوسېږي، د بېلابېلو هېوادونو د تعلیمي، سیاسي او فرهنګي نظریاتو او د ژوند د کړنو نه متاثره شويي دي، خو په عین حال کې د خپلې ټولنې د عیني او ذهني واقعیتونو نه هم بېګانه شوي دي. ډېری فکر کوي چې د دوی نظریات د افغانستان ټول ولس نظریات دي او دا باید علمي شي که نه دنیا خرابه او افغانستان به دړې وړې شي. که افغانستان دړې وړې کېدلای، او دا دړې وړې کېدل د ګاونډیانو او دنیا په خیر وای، اوس به وخته افغانستان دړې وړې شوی و ځکه ملي چترونه څو ځلې دړې وړې شول خو افغانستان دړې وړې نهشو. د افغانستان د دړې وړې کیدلو ویره ځکه امکان نه لري ځکه د افغانستان د دړې وړې کیدلو سره ګاونډیان هم دړې وړې کېږي. په دې کې شک نشته چې ګاونډیان په افغانستان کې نفوذ او کنټرول غواړي خو د افغانستان دړې وړې کیدل په خپل خیر نه بولي. ځینې چې وایي افغانستان طالبانو د تجزیې نه بچ کړ دا هم هسې هوایي خبرې دي.
په بهر کې دغه قومي، ژبني او سمتي متعصبینو ته زما پیغام دا دی که هغه د هر قوم نه وي، نهشي کولای چې په افراطي نظریاتو په افغانستان کې سوله او ثبات راولي. که ځینې افراطي پښتنو د اکثریت په درلودو سره ونه شو کړای چې د نورو قومونو حقونه د پښو لاندې کړي نو د نورو قومونو افراطیان د اکثریت په نه درلودو سره هم نهشي کولای چې د پښتنو د اکثریت حقوق د پښو لاندې او پښتانه ختم کړي.
یوازنې د حل لاره د قانون په چوکاټ کې اوسېدل او ژوند کول دي. قانون باید عادلانه وي او تطبیق یې بیا عدل نه غواړي، بلکې پر ټولو یو شان تطبیقول غواړي. اجتماعي عدالت باید د قانون بڼست وي او ټولنیز خدمات ټولو افغانانو ته چې د افغانستان په جغرافیه کې اوسېږي، په متوازنه توګه ورسول شي. سیاسي اقتدار به د قانون په چوکاټ کې د ولسونو په خوښه وي. څوک چې منظم وي او اکثریت خپل کړي، هغه به حکومت کوي چې همدا د ولسواکې اصول دي. داسې نهشي کیدلای چې د قوم، سمت او ژبې په بهانه څوک لکه د پخوا په شان ټیکه داري وکړي او امتیاز واخلي او مسوولیت هېڅ د خلکو او وطن په وړاندې ونه لري.
د افراطي نظریاتو او څرګندونو له امله، نن سبا افغانان په داخل او بهر کې د انزوا په حالت کې دي او خبرې یې د یو نخود په اندازه اهمیت نهلري او نه ورته څوک اهمیت ورکوي. هو! افغانان صرف په خپلو منځو کې د یو بل په ضد ښه مصروفه دي. د هرې ډلې او مفکورې پيروان کوښښ کوي چې د یو بل پر ضد منفي سوژې پیدا کړي تر څو د مقابل لوری عکسالعملونه راوپاروي او ځانونه مصروفه کړي. د ټولنیزو شبکو په دغه مصروفیت د افغانستان ستونزې نه حل کیږي.
اصلي مسایل چې څنګه افغانستان د نیابتي جنګونو او رقابتونو نه بچ شي، څنګه یو مشروع او قانونمنده حکومت رامنځته او افغانان د نورو د اهدافو لپاره وسیله نشي، مهم دي. د دغه موخو د ترلاسهکېدو لپاره ټول افغانان که هغه طالبان دي او یا د طالبانو مخالفان او هم د افغانستان ولس تر اوسه پاتې راغلي دي. که د افغانانو په فکرونو کې مثبت تغیر رانهشي، له ځانونو څخه زیات د هېواد د ثبات په هکله فکر ونه کړي، ستونزمنه ده چې افغانان د افغانستان په راتلونکې کې که هغه طالبان دي او یا د طالبانو مخالفان چندان رول ولري. بهرنیان او ګاونډیان به ورته بیا پروژې جوړوي او دوی به یې لکه د پخوا په شان عملي کوي او د سوخت مواد به افغانان وي. دنیا د ناورین خواته روانه ده او که د دغه ناورین لمبو کې افغانستان بیا ښکېل شو نو نه به مدني فعالان څه کولای شي، نه به سیاسیون او نه به طالبان او نه به د افغانستان ولس. ټول به یې یوازې ننداره کوي.
خلاصه د طالبانو په شمول اکثره چارواکي او سیاسیون د ټول افغانستان د نهپېژندنې له امله، د هېواد د ناورین لپاره د حل داسې نسخې نهشي وړاندې کولای چې هغه عملي او علمي وي. هره نسخه چې نه علمي وي اونه عملي بڼه ولري، هغه پخپله بل ناورین زېږوي. همدا علتونه دي چې افغانستان تر اوسه پورې د ناورینونو مرکز ګرځېدلی او عاقبت به خیر.
یادونه: افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو لیکوالو نظریاتو ته درناوی لري؛ خو د چا د نظر ملاتړ نه کوي.