په دوبۍ کې د نړیوال کلي (Global Village) ۲۹ پړاو، چې د ۲۰۲۴ کال د اکتوبر له ۱۶مې نېټې څخه د ۲۰۲۵ کال د می تر ۱۸مې پورې دوام وکړ، افغانستان وتوانېد چې تر ۴۰ د ډېرو هېوادونو په منځ کې درېیم مقام وګټي.
دا فېسټیوال د نړۍ له سترو نړیوالو سوداګریزو او فرهنګي نندارتونونو شمېرل کېږي، چې د بېلابېلو هېوادونو فرهنګ، محصولات او هنري ارزښتونه پکې نندارې ته وړاندې کېږي.
دغه فېسټیوال هر کال په دوبۍ کې ترسره کېږي او سږکال یې ۲۹م پړاو و. دا فېسټیوال ډېری شاوخوا اووه میاشتې دوام کوي.
سږ کال له ۱۵ میلیونو زیاتو سیلانیانو له دغه نړیوال فېسټیوال څخه لیدنه کړې ده.
د نړیوال کلي د افغانستان د څانګې مشر میرخان مقری وايي: «افغانستان د خپل بډایه فرهنګ، ښایسته دودونو او خوندورو کورنیو تولیداتو په وړاندې کولو سره د زرګونو نندارچیانو پام ځان ته اړولی، چې دا یوه مهمه لاسته راوړنه ده».
یاده دې وي، چې افغانستان تېر کال په دغه فېسټیوال کې دویم مقام خپل کړی و.
د روان کال په لومړۍ رُبع کې قرغیزستان افغانستان ته د تېلو او پټرولو صادرات زیات کړي دي. د قرغیزستان د ملي احصایې کمېټې د معلوماتو له مخې، دغه هیواد په دې موده کې ټولټال ۴۲میلیونه ۷۹۱،۷ زره لیتره تېل صادر کړي، چې ارزښت یې ۱۹،۵میلیونه ډالره ښودل شوی.
د قرغیزي رسنیو د رپوټ له مخې، په ۲۰۲۴ کال کې د همدې مودې (له جنوري تر مارچ میاشتې پورې) په ترڅ کې قرغیزستان یوازې دوه میلیونه ۹۴۱،۱ زره لیتره تېل افغانستان ته صادر کړي وو، چې ارزښت یې ۱،۳میلیونه ډالره و.
ازبکستان ته بیا دوه میلیونه ۴۹۸.۳ زره لیتره تېل او روغنیات صادر شوي، چې ارزښت یې د یوه میلیون ډالرو په شاوخوا کې ښودل شوی.
دا هم یادونه شوې چې قرغیزستان له مخکې هم افغانستان ته د تېلو صادرات زیات کړي وو.
د قرغیزستان د تېلو د سوداګرو اتحادیې ویلي، کېدای شي قرغیزستان افغانستان او ازبکستان ته اې ای ۸۰پټرول اوتېل صادروي، خو د دغه هېواد د ملي احصایې کمېټې د معلوماتو له مخې یوازې پټرول صادریږي.
د هند او پاکستان ترمنځ له سیاسي کړکېچ او جګړې وروسته، د زاړه ډیلي د وچو مېوو مارکېټ د وارداتو په بندېدو سره له اقتصادي ستونزو او بیو لوړېدو سره مخ شوی دی.
دغه مارکېټ، چې تر ډېره له افغانستان څخه د وچو مېوو په واردولو ته متکي دی، د پاکستان له لارې د ځمکنۍ لېږدلارې په بندېدو سره سخت اغېزمن شوی. له دې لارې به هر کال زرګونه ټُنه بادام، کشمش، انځر او نور توکي هند ته واردېدل.
د خاري باولي د سوداګرو اتحادیې مشر راجن بهرګوا هندۍ ورځپاڼې انډین ایکسپریس ته ویلي: «مخکې به موږ ته د افغانستان وچې مېوې د پاکستان له لارې په لسو ورځو کې رارسېدې، خو اوس یا باید د هوا له لارې دا توکي راوړو چې في کیلو ۲۰۰ روپۍ لګښت لري، یا ډېره اوږده بله ځمکنۍ لاره وکاروو.»
خو هوايي انتقال هم ستونزمن دی، ځکه هند د اپرېل په ۳۰مه د پاکستان پر الوتکو د خپل فضايي حریم کارول بند کړل او پاکستان هم ورته اقدام وکړ.
د اپرېل له ۲۴مې وروسته، چې پاکستان له هند سره سوداګري ودروله او هند هم د اټاري-واګه پوله وتړله، له امله یې له پاکستان سره سوداګري په ټپه ودرېده. دا مهال هند له افغانستان سره یوازې د اټاري-واګه لارې سوداګري کوي. د سوداګرۍ له بندیو سره د وچې مېوې بیې په بېسارې ډول لوړې شوې. افغاني بادام له ۷۰۰ څخه ۸۵۰ روپیو ته او کشمش له ۴۰۰ څخه ۶۰۰ روپیو ته لوړ شوی. د انځرو بیه في کیلو ۱۵۰ روپۍ زیاته شوې ده.
سوداګر وايي، د دغه ناورین له امله زیاتره توکي احتکار (ذخیره) شوي او د بیې لوړېدل یوازې هغو توکو پورې محدود نه دي چې د افغانستان نه واردېږي، حتا د کليفورنیا او ايران بادام هم تر ۲۳۰ روپیو پورې ګران شوي دي.
د چاندني چوک استازی او د سوداګرو فدراسیون عمومي منشي پروېن خنډېلوال، وايي چې دا وضعیت موقتي دی: «موږ اړ یو چې خپل کورنی تولید زیات کړو. دا ستونزې به دوام ونه لري، واردوونکي به بدیلې لارې پیدا کړي.»
له دې سره، د پاکستان څخه واردېدونکي نور توکي لکه چوارې، مالګه او نور بوټي هم بازار ته نه رسېږي. همداراز، ترکي توکي هم د بایکاټ تر فشار لاندې دي.
د سوداګرو په وینا، تر اوسه د افغان توکو د لېږد یوه بدیله لار له اماراتو څخه پرانېستل شوې، خو دا به في کیلو شاوخوا ۳۰ روپۍ نور هم زیات لګښت ولري.
د "خاري باولي" نوم د هندي کلمو "خاري" (مالګینې) او "باولي" (ژورې څاه) څخه اخېستل شوی، چې یوې پخوانۍ وچې شوې ژورې څاه ته اشاره کوي، چې ګومان کېږي تروې اوبه به پکې وې. کله چې اوبه وچې شوې، سوداګرو یې چاپېره دوکانونه پرانېستل.
نن دا مارکېټ، چې له بوټو، مغز لرونکو مېوو، تخمونو او مصالحو ډک دی، تنګې او ګڼه ګونې ډکې کوڅې لري، چې د مصالحو خوشبويي یې ټوله فضا نیولې وي. دا مارکېټ د هند د پخوانیو واردوونکو مرکز دی، چې زیات شمېر کاروبارونه پکې نسلونه نسلونه تېریږي چې روان دي.
خلک دې ته "کوچنی کابل" هم وايي، ځکه له افغانستان نه شاوخوا ۸۵ سلنه وچې مېوې ور وړل کېږي او دا د اسیا تر ټولو لوی د وچو مېوو مارکېټ ګڼل کیږي.
افغانستان انټرنشنل ته رسېدلي لېستونه ښيي چې د طالبانو د کار او ټولنیزو چارو وزارت د وړوکتونونو ریاست شاوخوا ۹۰ تنه ښځینه ښوونکې او کارکوونکې تنقیص کړې او پر کور یې کښېنولې دي. ځینې تنقیص شوې ښوونکې د طالبانو دا کار غندي او وايي یاده ډله غواړي مېرمنې له کار څخه محرومې کړي.
د طالبانو د کار او ټولنیزو چارو وزارت تر چتر لاندې د وړوکتونونو عمومي ریاست لېستونه چې افغانستان انټرنشنل ته رسېدلي، ښيي چې تنقیص شوي ۹۳ پوستونه ټول د مېرمنو دي او له دندو ګوښه شوې دي.
په کابل کې یوې ښوونکې افغانستان انټرنشنل ته وویل: « زما دنده په دولتي وړوکتون کې وه، طالبانو یوه اونۍ مخکې ځواب راکړ او اوس په ډېر بد حالت کې قرار لرو ، یوازې دا معاش باندې مو یو د کور اړتیاوې پوره کېدلې هغه هم بند شو.»
یوه بله تنقیص شوې ښوونکې وايي:« هر ورځ مو د سهار له ۸ بجو څخه تر مازیګر ۴ بجو پورې کار کولو او د میاشتې ۷ زره افغانۍ معاش راکول کېده.»
د معلوماتو له مخې په دولتي وړوکتونونو کې د سلګونو افغان ماشومانو پالنه کېدله.
ځینې ښوونکې د نیوکې په ډول وايي چې د طالبانو له خوا د دولتي وړوکتونو د بستونو کمول به په وړوکتونونو کې د بې سرپرسته ماشومانو وضعیت لاپسې خراب کړي.
طالبان د ۱۴۰۴ کال د تشکیل په تنقیص کې د امنیتي سکتور وزارتونو ترڅنګ له ټولو ملکي ادارو څخه ۲۰ سلنه تنقیص عملي کوي.
د طالبانو عدلیې وزیر عبدالحکیم شرعي د روسیې په سن پترزبورګ ښار کې د نړیوالې حقوقي مجمع په ۱۳مه ناسته کې وویل چې طالبانو زندانونه د اصلاح، تربیې، شخصیت جوړونې او دیني پوهاوي په مرکزونو تبدیل کړي دي. عبدالحکیم شرعي وايي چې قضایي پرېکړې د اسلامي شریعت پر بنسټ کېږي.
د طالبانو د عدليې وزارت نن سې شنبه د غويي ۳۰مه په خپله اېکسپاڼه کې په خپره شوې خبرپاڼه کې لیکلي، چې عبدالحکیم شرعي، د سن پترزبورګ د نړیوالې حقوقي مجمع په ناسته کې، چې د روسیې د عدلیې وزارت په کوربه توب د نړۍ له شاوخوا ۸۰ هېوادونو عدلي چارواکو پکې ګډون درلود، وینا کړې ده.
عبدالحکیم شرعي وویل چې د طالبانو پالیسۍ د جرم کمولو، انساني کرامت او نړیوال عدالت پر بنسټ ولاړې دي.
نوموړي وویل، طالبان هڅه کوي چې د مجازاتو تر څنګ، همغږي او پوهاوی رامنځته کړي، ځکه دا عوامل د جرمونو د کمولو لپاره اساسي رول لري.
هغه د زندانونو د نظام په اړه وویل: «موږ خپلو زندانونو ته د اصلاح، تربیې، شخصیت جوړونې او دیني پوهاوي مرکزونو بڼه ورکړې ده، څو بنديان له افراطي فکرونو، ناپوهۍ او جرمونو وايستل شي او یو سالم، باوقاره او مسوول ژوند ته چمتو شي».
شرعي زیاته کړه، چې د طالبانو ټول قوانین د اسلامي شریعت پر بنسټ جوړ شوي او قضایي پرېکړې هم د همدې اصولو له مخې عملي کېږي.د هغه په وینا، اسلامي شریعت نه یوازې یو ديني نظام دی، بلکې د انسان کرامت او نړیوال عدالت د تامین تضمین هم کوي.
نوموړي ټینګار کړی، چې طالبان له ټولو هغو هېوادونو او بنسټونو سره قانوني او حقوقي همکارۍ ته چمتو دي، چې د افغانستان ملي حاکمیت، ځمکنۍ بشپړتیا، اسلامي ارزښتونو او ددې ډلې خپلواکۍ ته درناوی ولري.
په یاده ناسته کې د بېلابېلو هېوادونو د عدلیې وزیرانو او حقوقي کارپوهانو هم خبرې وکړې، چې د نړیوالو قوانینو د اصلاح، عدالت د پراخوالي او د مجازاتو د بدیلو لارو چارو په اړه یې بحثونه وکړل.
د طالبانو د ریاست الوزرا اداري مرستیال عبدالسلام حنفي وایي، چې څوک افغانستان ته بې کيفيته درمل، خوراکي او غير خوراکي توکي واردوي او يا يې توليدوي، ملي خاين ګڼل کېږي.
د طالبانو تر واک لاندې باختر اژانس د راپور له مخې، حنفي دا څرګندونې د سې شنبې په ورځ د درملو صنعت کارانو لپاره د ښو توليدي کړنو (جي ام پي) تصديق پاڼو د وېش پروګرام کې کړې دي.
نوموړي زیاته کړې، یادو واردوونکو یا تولیدوونکو ته د دوی د نظام له خوا سخته سزا په نظر کې نیول شوې او جدي چلند به ورسره وشي.
حنفي وایي: «موږ په هېواد کې د بې کيفيته خوړو او درملو مخنيوي ته ژمن يو او هېچا ته به د بې کيفيته توکو د واردولو، توليد او پلور اجازه ورنه کړل شي.»
دغه څرګندونې په داسې حال کې کېږي، چې له تېرو څو کلونو راهيسې په افغانستان کې د بې کيفيته درملو او نورو توکو د وارداتو له امله د خلکو ژوند له جدي ګواښونو سره مخ شوی دی.
د دغې ډلې په وینا، د(جي ام پي) تصديق پاڼې، چې موخه يې د لوړ کيفيت لرونکو محصولاتو توليد ته لاره هوارول دي، د درملو صنعت لپاره يو مهم اقدام دی.
افغانستان ته تر ډېره له پاکستان، هند، ایران، بنګله دېش، ترکیې او نورو هېوادونو اړتیا وړ درمل واردیږي خو د درملو پر کاروباریانو نیوکه دا ده چې بې کیفیته درمل واردوي.
تر دې وړاندې د طالبانو روغتیا وزارت ویلي و، چې په افغانستان کې د درملو ۷۷ فابریکې فعالې دي او د درملو د قاچاق مخنیوي لپاره قانون جوړ شوی او له ګمرکاتو سره همغږي هم زیاته شوې.
