طالبانو د یکشنبې په ورځ په کابل کې د یوه جومات امام قاري سراجالدین چې د مولوي عبدالقادر قانت نږدې کس بلل کېږي، په قلعه فتحالله سیمه کې نیولی دی. د هغه کورنۍ دا خبر تایید کړی او ویلي یې دي، چې د نوموړي د برخلیک په اړه هېڅ معلومات نه لري.
تر اوسه دا روښانه شوې نه ده، چې قاري سراجالدین ولې نیول شوی دی، خو تېره اوونۍ مولوي عبدالقادر قانت چې په طالبانو یو نیوکه کوونکی دیني عالم دی، هم نیول شوی و.
ویل کېږي، چې قاري سراجالدین د مولوي قانت له نږدې دوستانو څخه دی.
قاري سراجالدین څه موده وړاندې د کابل د علماوو په یوه غونډه کې د طالبانو د رژیم پر ضد یوه اعلامیه ولوستله.
په دې اعلامیه کې دیني علماوو له طالبانو غوښتي وو، چې یو ټولګډونه حکومت جوړ کړي او له انحصار څخه ډډه وکړي.
په دې وروستیو کې یو شمېر هغه دیني عالمان چې پخوا یې له طالبانو ملاتړ کاوه، د طالبانو د واک پر انحصار او قومي سیاستونو نیوکې کړې دي.
دا په داسې حال کې ده، چې د طالبانو استخباراتو په دې وروستیو ورځو کې دوه نور دیني عالمان هم نیولي دي.
تېره اوونۍ مولوي عبدالقادر قانت په کابل کې له خپل کوره او مولوي بشیراحمد حنفي د هلمند ولایت څخه نیول شوي دي.
دا دواړه دیني عالمان د طالبانو منتقدین بلل کېږي او دا مهال د طالبانو په زندانونو کې بنديان دي.
سرچینې وايي چې په بدخشان کې د کوکنارو د کروندو د لهمنځه وړلو پر وړاندې د بزګرانو د لاریونونو له ډېرېدو سره جوخت، د طالبانو لوی درستیز فصیحالدین فطرت په دغه ولایت کې د دې ډلې له والي ایوب خالد سره لیدلي دي.
سرچینو د دوشنبې په ورځ (د غبرګولي ۵مه) افغانستان انټرنشنل ته منلې، چې فطرت د نویو اعتراضونو له پیلېدو نه مخکې په بدخشان ولایت کې و.
نوموړي تر دې مخکې د ۱۴۰۳ کال د غويي په میاشت کې د ورته اعتراضونو د خاموشهکېدو لپاره د طالبانو په هڅو کې مهم رول لوبولی و.
مخکې له دې د درایم او ارګو ولسوالیو بزګرانو په غويي میاشت کې د کوکنارو د کروندو د ویجاړوېدو له امله د دغې ډلې پر وړاندې اعتراض کړی و. طالبانو فصیحالدین د لاریونونو د خاموشهکېدو لپاره لېږلی و.
هممهاله نن ورځ د بدخشان د طالبانو د والي دفتر په یوې خبرپاڼه کې اعلان کړی، چې په دې لیدنه کې د ولایت د امنیتي مسایلو، د طالبانو د ځواکونو ترمنځ د همغږۍ او یووالي او د دغه ډلې د اصولو او تګلارو د پلي کېدو په تړاو خبرې شوې دي.
په دې غونډه کې د ۲۱۷ عمري قول اردو قوماندان امانالدین منصور هم حضور درلود.
دا سفر په داسې حال کې کېږي، چې بدخشان په تېرو دوو ورځو کې د پراخو ولسي اعتراضونو شاهد دی.
لاریونونه په جرم ولسوالۍ کې پیل شوي، هغه سیمه چې د کوکنارو د کروندو د ویجاړېدو پر سر د طالبانو او ځایي خلکو ترمنځ نښتې وشوې.
د دې ترڅنګ د یوه مشهور سلفي قوماندان او مولوي پر کور د طالبانو برید د خونړیو نښتو لامل شو، چې په ترڅ کې یې هغه او یو شمېر طالب ځواکونه وژل شوي دي.
طالبانو د لومړي ځل لپاره د هغو افغانانو پر وړاندې پراخ عملیات پیل کړي، چې د پاکستان پر ضد یې د ترهګریزو بریدونو ملاتړ یا هڅونه کوله. د پاکستانۍ اېکسپرېس ټریبیون ورځپاڼې د راپور له مخې، دغه اقدام د دې لامل شوی چې د اسلاماباد او کابل ترمنځ د اړیکو د بیا رغېدو هیلې راژوندۍ کړي دي.
که څه هم په تېرو میاشتو کې د پاکستان تمرکز له هند سره پر سرحدي کړکېچ و، خو اسلاماباد او کابل پټه خو فعاله هڅه وکړه چې خپلې کړکېچنې اړیکي بیا راژوندۍ کړي.
د دواړو لوریو ترمنځ د کړکېچ اصلي ټکی، د پاکستان پر ضد د تحریک طالبان پاکستان (TTP) او نورو وسله والو ډلو حضور دی، چې له افغان خاورې فعالیت کوي.
پاکستان تر دې دمه نه و توانېدلی چې افغان طالبان وهڅوي، څو د دغو ډلو پر ضد قاطع ګامونه واخلي.
دا په داسې حال کې ده، چې د لومړي ځل لپاره په مارچ میاشت کې د پاکستان د ځانګړي استازي محمد صادق خان په مشرۍ یو پلاوی کابل ته لاړ او هلته د افغان چارواکو له خوا ورته د هغو اقداماتو وضاحت ورکړل شو، چې د ډيورنډ پولې ته څېرمه بریدونو د مخنیوي لپاره شوي و..
باوري سرچینې وایي، دا لومړی ځل و چې اسلاماباد د افغان طالبانو له خوا په رښتیني بدلون باور وکړ.
په یاد پلاوي کې د پوځ او استخباراتو لوړپوړي چارواکي هم شامل وو او سرچینې زیاتوي، دوی قانع شول چې طالبانو دا ځل جدي دریځ غوره کړی دی.
وروسته دا هم تایید شوه، چې طالبانو د هغو افغان وګړو پر ضد عملیات پیل کړي، چې له TTP سره یوځای شوي یا په دغه ډله کې د شاملېدو نیت یې درلود.
د سرچینو په وینا، ګڼ شمېر افغانان په ځانګړي ډول هغه کسان چې نور وګړي یې د TTP لپاره استخدامول، نیول شوي او د قانون منګولو ته سپارل شوي دي.
پاکستان پر طالبانو فشار راووړ او مستند شواهد یې ور وسپارل، چې بالاخره د طالبانو له خوا اقدامات پیل شول.
دا بدلون د خېبرپښتونخوا په ایالت کې د ځانمرګو بریدونو د کمېدو او د دواړو هېوادونو ترمنځ د اعتماد فضا د ښه کېدو لامل شو.
دغه پرمختګ د دې سبب شو، چې د پاکستان د بهرنیو چارو مرستیال وزیر اسحاق ډار د اپرېل په ۱۹مه کابل ته سفر وکړي.
دا د درېیو کلونو راهیسې د پاکستان د بهرنیو چارو وزارت لومړی لوړپوړی سفر و.
په دې سفر کې دواړو لوریو د یو لړ اقداماتو موافقه وکړه، چې پکې د کابل تازه ژمنه هم شامله وه چې افغان خاوره به د پاکستان پر ضد نه کارېږي.
د دې په بدل کې پاکستان د افغان واردونکو لپاره د بانکي تضمین شرط لغوه کړ او د افغان سوداګرۍ پر محدودیتونو کې یې نرمښت راووست.
سرچینې وایي، طالبانو د پاکستان باور هغه مهال ترلاسه کړ کله چې یې له هغه پېښې وروسته څه باندې ۷۰وسله وال نیولي وو، چې زیاتره یې افغانان و او غوښتل یې له پهلګام برید وروسته پاکستان ته داخل شي.
پاکستان دا کسان د شمالي وزیرستان سیمه کې ونیول.
له دې سره، پاکستان باور لري چې طالبان باید لا هم دایمي اقدامات وکړي.
یوې لوړپوړې سرچینې ویلي: «دا یو مثبت پیل دی. هیله ده چې طالبان دا لاره تعقیب کړي.»
بلخوا، چین هم د پردې تر شا رول لوبولی دی.
د مې په ۲۱مه د چین د بهرنیو چارو وزیر وانګ يي د پاکستان او افغانستان د بهرنیو چارو وزیرانو ترمنځ یوه ناڅاپي درې اړخیزه ناسته په بېجینګ کې ترسره کړه.
له دې ناستې وروسته، د چین د بهرنیو چارو وزارت اعلان وکړ، چې پاکستان او افغانستان د خپلو اړیکو لوړولو هوډ څرګند کړی او اصولاً یې پر دې توافق کړی، چې سفیران تبادله کړي.
یوه پاکستاني چارواکي دا تایید کړې، خو ویلي یې دي چې دا به وخت ونیسي، ځکه یو شمېر رسمي مراحل لا پاتې دي.
نوموړي د پاکستان دغه پرېکړه توجیه کړه او ویې ویل، ګڼ سیمهییز هېوادونه هم د طالبانو له حکومت سره د اړیکو پراخولو ته تیاری نیسي.
چین لومړی هېواد و، چې کابل ته یې دایمي سفیر واستاوه او د طالبانو سفیر یې په بېجینګ کې ومانه.
راپورونه ښيي، چې روسیه او ترکیه هم پر ورته اقدام غور کوي.
چارواکي وایي، سره له دې چې پاکستان د طالبانو په اړه یو شمېر اندېښنې لري، خو اوس د شرایطو له مخې د عملمحور پالیسۍ لور ته روان دی.
له هند سره وروستۍ پوځي تاوتریخوالي هم د پاکستان دا تګلاره اغېزمنه کړې.
پاکستان غواړي، چې د ختیځ سرحد د فشار ترڅنګ، په لوېدیځ کې وضعیت ارام وساتي.
راپورونه ښيي، چې هند هم هڅه کوي له طالبانو سره اړیکې ټینګې کړي.
د هند د بهرنیو چارو وزیر ښاغلي جی شنکر تازه د طالبانو له بهرنیو چارو وزیر سره خبرې کړي، چې دا د هند د شل کلنې پالیسۍ څخه مهم انحراف بلل کېږي.
څارونکي وایي، بېجینګ کې درې اړخیزه ناسته د چین له خوا هند ته یو ښکاره پیغام و.
همداراز، چین طالبانو ته هم دا درک ورکړ چې د افغانستان ګټې به تر ډېره د چین او پاکستان له همغږۍ سره خوندي وي.
د افغانستان د افغانستان د سولې او عدالت ملي حرکت د تُرک دولتونو سازمان لهخوا د افغانستان لپاره د یوه ټولګډونه حکومت جوړېدو د دریځ هرکلی کړی. یاد حرکت دا دریځ د افغان ولس له غوښتنو سره همغږی او د نړۍوالو هڅو د پیاوړتیا پر لور مهم ګام بللی.
دغه حرکت د دوشنبې په ورځ (د غبرګولي ۵مه) زیاته کړې، چې د تُرک هېوادونو دا دریځ د افغانستان د روانو ستونزو او کړکېچونو په هکله ژور درک ښيي او کولای شي، د ملګرو ملتونو په چوکاټ کې د دوحې بهیر د بریا لپاره ګټور ملاتړ چمتو کړي.
یاد حرکت وايي، تُرک هېوادونه چې له افغانستان سره تاریخي، کلتوري، تمدني او مذهبي اړیکې لري، د افغانانو د ملي یووالي، خپلواکۍ او د یو مشروع، ټولګډونه او عادلانه حکومت د جوړېدو لپاره مهم او رغنده پیغامونه ورکړي دي.
د سولې او عدالت ملي حرکت ټینګار کړی، چې د تُرک دولتونو سازمان له لوري دا غوښتنه چې باید په افغانستان کې یو قانوني او د خلکو د غوښتنې پر بنسټ حکومت جوړ شي، د افغان ولس له ريښتینې غوښتنې سره همغږې ده.
دغه حرکت له نړۍوالې ټولنې او د افغانستان له اوسني حاکمیت څخه غوښتي، چې د ملګرو ملتونو د امنیت شورا د ۲۷۲۱ پرېکړهلیک او د دې شورا د خپلواکو ارزونو پر بنسټ، یو اغېزناک، جامع او پایلهورکوونکی سیاسي بهیر پیل او ملاتړ وکړي.
په اعلامیه کې دا هم راغلي، چې د افغانستان د ناورین حل د افغانانو ترمنځ د یوې هر اړخیزې سیاسي اجماع له لارې ممکن دی، چې دا بهیر باید د سیمهییزې او نړۍوالې ټولنې په ملاتړ مخته یوړل شي.
همداراز، د افغانستان د سولې او عدالت ملي حرکت د بشرپاله مرستو د دوام، اغېزمنتیا او د هغو د ضایعکېدو د مخنیوي په برخه کې د تُرک هېوادونو د دریځ ملاتړ کړی او له دوی یې غوښتي، چې اړمنو خلکو ته د دې مرستو په رسېدو همکاري وکړي.
په بیان کې راغلي دي: «مونږ د دغه سازمان د غړو لهخوا افغان ولس ته د نړۍوالې ټولنې د بشرپاله مرستې د دوام، اغېزمنتیا او ترویج په هکله د ټینګار هرکلی کوو او په درناوي سره له دغو هېوادونو نه غواړي چې په مستقیم ډول د افغانستان اړمنو خلکو ته د دې مرستو په رسېدو او د هېواد د اوسنیو واکمنانو لهخوا د هغې د ضایعکېدو یا ناوړه ګټې اخیستنې مخنیوي کې قوي رول ولوبوي.»
په بیان ټینګار شوی، چې د افغانستان د بهرنیو اسعارو زېرمې د افغانانو ملي شتمني ده او باید یوازې هغه حکومت ته وسپارل شي، چې نړۍوال او ملي مشروعیت ولري.
همداراز، د مخدره توکو پر ضد مبارزه، بدیل معیشت برابرېدل، د مصنوعي مخدرهتوکو د تولید د مرکزونواو د کوکنارو د کرکېلې له منځه وړل هم مهم موارد بلل شوي دي.
یاد حرکت د افغانستان او سیمې ترمنځ د اقتصادي دهلیزونو، انرژۍ او ټرانسپورټي پروژو د پلي کېدو لپاره د ترک هېوادونو له ملاتړ نه مننه کړې او ټینګار یې کړی، چې د دې پروژو بریا د یو مشروع او ثباتلرونکي نظام له حضور سره تړلې ده.
د یادونې ده، چې دوه ورځې مخکې د تُرک دولتونو سازمان په یوه ګډ بیان کې اعلان کړی و، چې د افغانستان د ثبات لپاره له افغانانو سره د نړۍوالو بشري مرستو ملاتړ کوي او د ثبات، پرمختګ او ملي پخلاینې په برخو کې له طالبانو سره کار کولو ته چمتو دي.
د ملګرو ملتونو د بشري چارو د همغږۍ دفتر (اوچا) په تازه راپور کې ویلي، چې پر افغانستان د طالبانو له بیا واکمنېدو وروسته په دغه هېواد کې شاوخوا ۲۲.۹ مېلیونه خلک بېړنیو بشري مرستو ته اړتیا لري.
اوچا ټینګار کړی، چې که نړۍواله ټولنه دا وضعیت له پامه وغورځوي، نو د مېلیونونو انسانانو ژوند به له لا ډېرو ګواښونو سره مخ شي.
افغانستان اوس له یوه پراخ، ژور او دوامداره بشري ناورین سره مخ دی او سمدستي، همغږي او بېشرطه مرستو ته اړتیا لري.
په راپور کې راغلي، چې په دې اړمنو خلکو کې۵.۷ مېلیونه ښځې، ۱۲ مېلیونه ماشومان، نیم مېلیون مشران او درې مېلیونه معیوبین شامل دي.
راپور زیاتوي، چې له څلوېښت کلنې جګړې، پراخ فقر او د خلکو اوږدمهاله بېځايه کېدو سره د خوړو د نه خوندیتوب، خوارځواکۍ، د چاودېدونکو توکو د پراخ شتون، د طبیعی ناورینونو، ساري ناروغیو، اقلیمي بدلون، سیاسي انزوا او مرستو ته د سختو شرایطو له امله وضعیت ورځ تر بلې خرابېږي.
د نړۍ غبرګون ته اړتیا
د ملګرو ملتونو د بشري چارو د همغږۍ دفتر (اوچا) ویلي، چې په افغانستان کې بشري حقونه په ځانګړي ډول د ښځو او ماشومانو حقونه له جدي ګواښ سره مخ دي.
د نړۍوالو مرستندویو ادارو او هېوادونو دوامداره، بېغرضه او همغږي مرستې کولی شي چې د مېلیونونو افغانانو ژوند وژغوري.
د ښځو د حقونو محدودیتونه
د ۲۰۲۱ کال له اګسټ میاشتې راهیسې طالبانو پر ښځو او نجونو بندیزونه لګولي دي، چې له امله یې هغوی د تعلیم، روغتیا، سفر، کار او عامه ژوند له حقوقو محرومې شوې دي.
دغه وضعیت نه یوازې د ښځو انساني کرامت تر پښو لاندې کړی، بلکې د ټولنې د پرمختګ مخه یې هم نیولې ده.
افغانستان یو له هغو هېوادونو څخه دی، چې له ډېرو نړۍوالو بشري بحرانونو سره مخ دی. سیاسي انزوا، له ښځو سره تبعیضي چلند او له نړۍوالو معیارونو سره ناسمې پالیسۍ نړۍوال ملاتړ محدود کړی دی.
په افغانستان کې روان بشري ناورین
افغانستان د تېرو څلوېښتو کلونو جګړو، سیاسي بدلونونو او اقتصادي ستونزو له امله یو له هغو هېوادونو څخه دی، چې د بشري ناورین له سختو ننګونو سره مخ دی.
د طالبانو له بیا واکمنېدو وروسته وضعیت نور هم خراب شوی دی.
څلورو لسیزو جګړې د خلکو اقتصادي حالت له منځه وړی او زېربناوې یې ویجاړې کړي دي.
له دې سره د خلکو ډېرې کورنۍ بېځايه شوې دي او زرګونه افغانان له خپلو سیمو کډه شوي دي.
افغانستان کې د خوړو نه خوندیتوب یوه جدي ستونزه ده.
د اقلیم بدلون، وچکالي او د کرنیزو ځمکو د کمښت له امله د خوراکي موادو کموالی ورځ تر بلې زیاتېږي، چې په ځانګړې توګه ماشومان او ښځې په دې ناورین کې زیاتې اغېزمنې دي.
همدا ډول روغتیايي سیستم له سختو ستونزو سره مخ دی.
د طبي خدماتو کمښت، د وباګانو خپرېدل او بېوزلي د خلکو د روغتیا حالت خراب کړی دی.
نړۍواله ټولنه د افغانستان له وضعیت سره مرستې کوي، خو سیاسي فشارونه او د طالبانو د پالیسۍ سختوالی د مرستو مخه نیسي.
مرستې اکثرا د سياسي شرایطو تابع کېږي، چې د بېوزلو خلکو وضعیت نور هم کړکېچن کوي.
د افغانستان لپاره د امریکا پخواني استازي زلمي خلیلزاد د داعش د یوې ویډیو په خپرولو سره ویلي، چې داعش خراساني مني چې په بلوچستان کې روزنیر کمپونه لري. خلیلزاد زیاتوي چې ویډیو ښيي داعش خراسان او پاکستاني نظاميان د بي اېل اې یا بلوڅ ازادۍ پوځ پرضد په یوه طرف ولاړ دي.
د افغانستان لپاره د امریکا پخواني استازي زلمي خلیلزاد نن دوشنبه، د غبرګولي ۵مه، پر خپل اېکس د داعش خراسان خپرې شوې ویډیو ته په اشاره ویلي چې دا ډله ښيي چې نه یوازې په بلوچستان کې خپل فعالیتونه پراخوي، بلکې اوس یې د بلوچ ملتپالو ډلو پر ضد د عملیاتو ګواښ کړی دی.
د داعش خرسان اړوند ويډو کې ددې ډلې یو غړی له بلوڅانو غواړي چې د بلوڅو ازادۍ غوښتونکو سره مرسته ونه کړي او خبرداری ورکوي، چې له دې وروسته یې بي اېل اې نظامي هدف دی.
خلیلزاد له دې ویډیو نه په استنباط وايي، داعش خراسان دا مهال د پاکستان د بلوچستان ایالت په غرنیو سیمو کې فعال روزنیز کمپونه چلوي او دا مني چې د مارچ په منځ کې د بلوچ ملتپالو له لوري پر یوه کمپ یې خونړی برید کړی و، چې له امله یې شاوخوا ۳۰ جنګیالي، چې یو شمېر بهرنیان هم پکې شامل ول، وژل شوي دي.
خلیلزاد وايي، یاده ډله د بلوچستان د ازادۍ پوځ او نورو بلوچ ډلو ته خبرداری ورکوي او هغوی د خپلو راتلونکو عملیاتو لومړني هدفونه اعلانوي. د خلیلزاد په وینا، ویډیو ښيي چې له دغو ډلو سره مخکینی «د نهتیري تړون» نور پای ته رسېدلی دی.
خلیلزاد د خپل اېکس پوسټ په پای کې وايي، دا ښيي چې اوس داعش خراسان او پاکستاني امنیتي ځواکونه د بلوچ ملتپالو پر ضد په یوه لیکه کې ولاړ دي.
د داعش خراسان ډلې پخواني جګپوړي غړي او دا مهال د طالبانو ملاتړي شیخ عبدالرحیم مسلم دوست هم پر خپل اېکس ادعا وکړه چې « د امریکا او پاکستان تر سلطې لاندې داعشیان په افغانستان کې له ځپل کېدو وروسته د پاکستان د بلوچستان مستونګ سیمې ته لاړل»، خو هلته هم د ده په وینا، ډېر ژر بلوڅ وسله والو پرې برید وکړ او ټول غړي یې له منځه یووړل.
نوموړی وايي، چې په تاجکستان کې هم د داعش پر مرکزونو د برید پلان شته، خو وخت یې څرګند نه دی.
دا په داسې حال کې ده، چې په پاکستان کې د کابل هوايي ډګر د برید د مسوول د نیول کېدو په غبرګون کې د طالبانو ویاند ذبیح الله مجاهد ویلي و، چې د بلوچستان په مستونګ سیمه کې د پاکستاني نظامیانو په ملاتړ د داعش د روزنې مرکز جوړ شوی او دغه هېواد داعش د خپلې وسیلې په توګه کاروي.