د تېر جمهوري نظام د ولسمشر لومړی مرستیال امرالله صالح وايي د ۲۰۲۱ کال د اګسټ په میاشت د افغانستان جمهوریت په پولنډ کې ۲۵۰ میلیارد تازه چاپ شوې افغانۍ لرلې. نوموړي ویلي، چې امریکا په پټ ډول دغه مرستې طالبانو ته وسپارلې.
د تېر جمهوري نظام د ولسمشر مرستيال امرالله صالح د پنجنشبه په ورځ (د غبرګولي ۸مه) پر اېکس پاڼه، د دوحيې پروسه د ناټو دسیسه او کودتا ګڼلې.
هغه زياته کړې: «د دوحيې پروسه د ناټو په ملاتړ یو دسیسه او د رژيم د بدلون لپاره یو کودتا وه. دا د سولې بهیر نه وو.»
هغه ویلي چې په پولنډ کې د تېر جمهوري نظام ۲۵۰ میلیارد تازه چاپ شوې افغانۍ امریکا په پټ ډول طالبانو ته د مرستې په توګه ورکړي.
د افغانستان د جمهوري نظام د بهرنیو چارو مخکېني وزیر محمدحنیف اتمر، د پښتو ژبې نړۍوالې ورځې په مناسبت، د دې ژبې ویوونکو ته د مبارکۍ ترڅنګ د هغې د تاریخي، فرهنګي او علمي ارزښتونو پر نمانځلو ټينګار کړی دی.
نوموړي د پنجشنبې په وځ (غبرګولي ۸مه) زیاته کړې چې دا ورځ باید یوازې د ژبې د نمانځنې نه، بلکې د ملت د ازادۍ، خپلواکۍ او یووالي د ارزښتونو د یادونې او درناوي ورځ وي. هغه ټینګار کړی چې پښتو ژبه باید د علم، فرهنګ او نوې ټکنالوژۍ په نړۍ کې د ودې او پرمختګ له کاروان سره اوږه پر اوږه روانه وي.
اتمر په خپله اېکسپاڼه کې لیکلي: «په اوسني عصر کې چې نړۍ په ټکنالوژۍ او مصنوعي زیرکتیا کې له یوه بل تاریخي پرمختګ هرکلی کوي، دا هغه ورځ ده چې باید ډاډ ترلاسه شي چې پښتو ژبه د هېواد د نورو ملي ژبو ترڅنګ د علم او فرهنګ له نړۍوال لوی کاروان سره اوږه پر اوږه مخ پر ودې روانه ده. په دې ورځ باید خپل تاریخي مسوولیتونه د دې موخې د ترلاسهکېدو لپاره په جدي ډول و ارزوو.»
نوموړي یو وار بیا پر طالبانو غږ کړی چې د نجونو پر زدهکړې بندیز دې پای ته ورسوي او د ښوونځیو او پوهنتونونو دروازې پرانیزي، څو د هېواد نجونې له علم او پوهې بېبرخې پاتې نه شي. هغه زیاته کړې چې د پښتو ژبې د ودې او فرهنګي بیدارۍ لپاره د ښځو حضور اړین دی، او هیلهمندي یې ښولې چې د نازو انا، رابعه بلخي، عایشه درانۍ او مخفي بدخشي په څېر د ښځینه ادیبانو دوره یو ځل بیا تکرار شي.
د جمهوري نظام د بهرنیو چارو وزیر لیکلي: «په دې ورځ د تل په څېر یو وار بیا پر طالبانو غږ کوم چې د نجونو پرمخ د ښوونځیو او پوهنتونونو دروازې پرانیزې او پر زدهکړې روان بندیز پای ته ورسوي او د پښتو ژبې ودې او د هېواد پرمختګ ته زمینه برابره کړي ترڅو یو وار بیا د نازو انا، رابعه بلخي، عایشه درانۍ او مخفي بدخشي دوره تکرار شي.»
نن د غبرګولي ۸مه چې د مې میاشتې له ۲۹مې سره سمون لري، د پښتو ژبې نړۍواله ورځ ده. دا ورځ له ۲۰۱۰ کال راهیسې، هر کال پر همدې ورځ نمانځل کېږي، خو پر افغانستان د طالبانو له واکمنېدو وروسته د دې ورځې نمانځلو ته پاملرنه ډېره کمه شوې ده.
د طالبانو د ویاند د مرستیال حمدالله فطر وايي چې د دغې ډلې مشر هبتالله اخندزاده د پنجنشبې په ورځ له غرمې مخکې د پکتیکا ولایت د مسوولانو لپاره په کندهار کې جوړ شوي یوورځني روزنیز او اصلاحي سیمینار کې ګډون او وینا یې کړې ده.
په بیان کې راغلي چې په دغه سیمینار کې د طالبانو د پکتیکا والي، مرستیال والي، د علماوو شورا مشر، د بېلابېلو ادارو مشرانو، ولسوالانو او د دغې ډلې د حوزو امرینو هم ګډون کړی و. د فطرت په وینا، هبتالله اخندزاده ګډونوالو ته وینا کړې ده.
د طالبانو د بیان پر بنسټ، هبتالله اخندزاده په خپله وینا کې د طالبانو د تېرو جهادونو یادونه کړې او ویلي یې دي چې اوس باید د شریعت د تطبیق، د خلکو د اصلاح، عدالت او امربالمعروف او نهی عن المنکر ته ځانګړې پاملرنه وشي.بیان زیاتوي چې د طالبانو مشر د خپل رژیم او ولس لپاره دعا کړې ده.
سره له دې چې د طالبانو مشر خپل زیات شمېر اقدامات د اسلامي شریعت د پليکېدو په نوم توجیه کوي، خو د بشري حقونو نړۍوال معیارونه او اسلامي اصول بیا دواړه د طالبانو ډېری کړنې د بشري سرغړونو په توګه بولي.
هغه زیاتوي، چې هبتالله د انساني کرامت، عقل، علم، او د انسان د خلافت پر مفهوم خبرې وکړې او ګډونوالو ته یې سپارښتنه کړې چې تقوا، تواضع، اتحاد، له علماوو سره ناسته او د شرعي اصولو پابندي خپله کړي. همداراز، نوموړي له شخصي ګټو، قومي تعصب، انډيوالۍ او د منصب د غوښتنې نه د ځان ساتلو سپارښتنه هم کړې ده.
د قومي تعصب، انډيوالۍ، او د منصب غوښتنې پر وړاندې د طالبانو مشر هبتالله اخندزاده سپارښتنې دا څرګندوي چې د دې ډلې په منځ کې د واک د وېش، وفادارۍ او اختلافاتو په تړاو اندېښنې موجودې دي.
رویټرز خبري اژانس ویلي، په کينټکي کې افغان کډوال اندېښنه لري، چې که افغانستان ته واستول شي کورنۍ به یې له ګواښ سره مخ شي. د ټرمپ ادارې ویلي چې د جولای په میاشت کې به د افغانانو د لنډ مهاله خوندیتوب پروسه پای ته رسوي.
نږدې څلور کاله وړاندې کله چې امریکایي ځواکونه له افغانستانه ووتل افغان پناه غوښتونکی وزير خان ځدران او د هغه کورنۍ کينټکي ته لاړل.
نوموړي رويټرز خبري اژانس ته ویلي که افغانستان ته په زور واستول شي د خپلو ماشومانو، په ځانګړې توګه د نجونو د راتلونکي په اړه اندېښمن دی.
وزیر خان ځدران زياته کړې: «دلته د ماشومانو راتلونکې روښانه ده او کولی شي زده کړې وکړي، که موږ بیا خپل هېواد ته ولاړ شو نو دوی په ځانګړې توګه نجونې ښه راتلونکې نه لري، دوی ښوونځي، پوهنتون او کار کولو ته نشي تللی.»
ځدراڼ یو قومي مشر و، چې شل کاله د مخه یې د حقاني شبکې په وړاندې جګړه وکړه، هغه او کورنۍ یې په ۲۰۲۱ کال کې امریکا ته د تګ لپاره امریکایانو په چورلکو کې د کابل هوايي ډګر ته بوتلل.
د هغه مشره لور زلیخا اوس د راتلونکي کال لپاره د پوهنتون تیاری نیسي؛ خو په امریکا کې د دایمي استوګنې د اسنادو نشتوالی او د ایستلو خطر دا له ویرې سره مخ کړې ده.
د ځدران کورنۍ د پناه غوښتنه ځنډول شوی او اوس مهال دوی تر هغه وخته پاته کېدلی شي، چې د قضیې په اړه یې وروستۍ پرېکړه کيږي.
د ټرمپ ادارې د شاوخوا ۱۴۶۰۰ افغانانو، وینزویلا او نورو هېوادونو د سلګونو زرو وګړو لپاره د لنډمهاله خوندیتوب د ختمولو پرېکړه کړې ده.
د رويټرز اژانس د معلوماتو له مخي، چې د طالبانو ادارې د ۱۲ کلونو څخه پورته نجونې له ښوونځي او پوهنتون څخه منع کړي او د ښځو پر یوازي سفر یې هم بندیز لګولی
طالبان وايي چې دوی «ښځو ته د اسلامي شریعت له مخيحقونه ورکوي»
د یوریشیا ریویو وېبپاڼې په یوې مقاله کې ادعا کړې چې بلوڅ بېلتونغوښتونکو (بياېلاې) او د داعش-خراسان څانګې (ایاېسکېپي) ترمنځ همکارۍ په افغانستان کې د پاکستان د امنیت په تړاو اندېښنې رامنځته کړي دي.
په دې مقاله چې د پنجشبې په ورځ خپره شوې، راغلي چې بلوڅ بېلتونغوښتونکي او داعش-خراسان څانګې ترمنځ د ایډیولوژیک توپیرونه سربېره، په افغانستان کې د متحدینو په توګه عمل کوي او د دغه هېواد له خاورې نه په استفادې سره د پاکستان پر ضد ترهګریز بریدونه پلانوي او ترسره کوي.
د مقالې لیکوال ټینګار کړی چې افغانستان د پرانیستو شرایطو او د اغېزمن کنټرول نشتوالي له امله دغه هېواد دې دواړو ډلو لپاره پر یوه پټنځای او عملیاتي مرکز بدل شوی دی.
په داسې حال کې چې طالبانو په وار-وار په افغانستان کې د داعش-خراسان حضور رد کړی او د پاکستان تر کنټرول لاندې بلوچستان ایالت د داعش-خراسان اصلي مرکز بولي، په مقاله کې ادعا شوې چې دا ډله په پاکستان کې د پام وړ خپلواک حضورنهلري، بلکې د افغانستان له خاورې نه د خپل نفوذ او په بلوچستان کې له بياېل اې سره د همکارۍ له لارې فعالیت کوي.
په مقاله کې ویل شوي چې دا ستراتیژیک نفوذ په افغانستان کې د خوندي پټنځایونو پر حضور او د افغان طالبانو پر ملاتړ ولاړ دی، تر څو په پاکستان کې دننه بریدونه همغږي کړي. لیکوال خبرداری ورکوي چې د بلوڅ بېلتونغوښتونکي او داعش-خراسان څانګې ترمنځ شته همکاري د پاکستان او سیمې امنیت ته جدي ګواښ پېښوي او د نړۍوالې ټولنې جدي پاملرنې او اقدام ته اړتیا لري.
په مقاله کې راغلي چې په افغانستان کې د اغېزمن نظارت د نشتوالي له امله د دغه هېواد خاوره د ځینو ترهګرو ډلو لپاره د پټنځای او د سرحدي فعالیتونو پر اډې بدله شوې ده. همداراز د مقالې لیکوال د طالبانو د ادعا پر خلاف د بلوچستان ایالت په مستونګ سیمه کې د داعش-خراسان ډلې حضور رد کړی دی او زیاتوي چې هلته د دې ډلې فعالیتونه ناشوني دي.
څه موده مخکې د ماډرن پاليسي پاڼې هم په یوې خپرې کړې مقاله کې ویلي و د داعش-خراسان څانګې فعالیتونه په افغانستان کې مخ پر پراخېدو دي او له همدې کبله د سیمې په ګډون ګاونډیو هېوادونو ته هم له یادې وسله والې ډلې څخه جدي ګواښونه پېښ دي.
په مقاله کې ټینګار شوی چې نړۍواله ټولنه باید طالبان اړ کړي څو د داعش-خراسان څانګې سربېره د پاکستاني طالبانو پر ضد جدي اقدامات وکړي او د سیمې له هېوادونو سر په همکارۍ د افغانستان دننه مخ پر زیاتیدونکي ترهګریزو ګواښونو مخه ډب کړي.
د ترکیې د دیني چارو عالي شورا افغانستان انټرنشنل ته په ځانګړي ځواب کې د اسلام په دین کې د ښځو مقام تشریح کړی او ویلي یې دي چې له دیني پلوه د دولت د مشرۍ په شمول په ټولو مدیریتي برخو کې د وړ او ذاتي صلاحیت څښتنو ښځو د ګډون پر وړاندې هیڅ خنډ نشته.
دا د یوه ځواکمن اسلامي هېواد تر ټولو معتبر دیني بنسټ دی چې د طالبانو د محدودیتونو په تړاو په اسلام کې د ښځو د حقونو په اړه وضاحت ورکوي.
افغانستان انټرنشنل د ګڼو مسلمانو هېوادونو له معتبرو دیني بنسټونو څخه د ښځو د مقام او د طالبانو له لوري د وضع شویو محدودیتونو په اړه پوښتنې کړې دي.
د ترکیې د دیني چارو عالي شورا په ځواب کې ویلي: «ټول انسانان، که ښځې وي که نارینه، د دیني اصولو او عمومي اخلاقو په رعایت سره، حق لري چې کار وکړي، تجارت وکړي او په اقتصادي فعالیتونو کې برخه واخلي»
په هغه رسمي لیک کې چې دې شورا افغانستان انټرنشنل ته استولی، راغلي: «په اسلام کې، کوم حقوق او ازادۍ چې نارینهوو ته ورکړل شوي، همغه په مساوي ډول ښځو ته هم ورکړل شوې او ښځمنتوب د حقوقي یا اجرایی صلاحیت د محدودیت سبب نه ګرځي».
دا لیدلوری د طالبانو له تبعیضي سیاستونو سره په ښکاره مخالف دی، چې میلیونونه افغان ښځې یې له زدهکړو، کار، ورزش، په ټولنه کې له حضور او سیاسي مشارکت څخه محرومې کړي دي.
د دیني چارو عالي شورا په ترکیه کې د دیني چارو تر ټولو لوړ مشورتي او پرېکړهکوونکی بنسټ دی.
دا شورا مسووله ده، چې د دیني مسایلو په اړه فتوا صادره کړي، شرعي پوښتنو ته ځواب ورکړي او د هېواد د دیني سیاستونو په جوړښت کې ونډه واخلي.
د ښځې او نارینه ترمنځ هیڅ توپیر نشته
دې معتبرې مذهبي مرجع په صراحت سره لیکلي چې په اسلام کې د انسانیت له نظره، د ښځې او نارینه ترمنځ هیڅ توپیر نشته. په ادامه کې راغلي: «دواړه په مساوي توګه د الهي اوامرو او نواهیو مخاطب دي. ټول انسانان، پرته له جنسیت، د ځمکې ابادولو او د خدای په بندګۍ مکلف دي. د اسلام له نظره، په انسانیت او دیني وظایفو کې د ښځې او نارینه ترمنځ توپیر نشته. په اساسي حقوقو او مسوولیتونو کې هم تبعیض نشته».
د دې مذهبي مرجع د فتوا له مخې «ښځه د نارینه په څیر د ژوند حق، مادي او معنوي حیثیت ساتنې، شخصي ازادي او امنیت، د وجدان او عقیدې ازادۍ، مالکیت، د مشروعو وسایلو کارولو، د حقوقي دفاع لپارهعدالت ته لاسرسي، د کور مصوونیت، د ابرو او کرامت احترام، واده، د کورنۍ جوړولو او شخصي حریم حق لري».
د ترکیې دغې مذهبي مرجع د قران کریم د ممتحنه سورت ۱۲ آیت په استناد لیکلي چې د مسلمانانو په مقدس کتاب کې د پیغمبر له خوا د ښځو بیعت اخیستل ذکر شوي او دا آیت د ښځې د ارادې استقلال ښیي. «نو ځکه، ښځمنتوب د قانوني صلاحیت او اجرایي قابلیت لپاره خنډ نه دی».
د ښځو د کار او اقتصادي فعالیت حق
د ترکیې د مذهبي چارو شورا رسمي لیک کې راغلي: «ښځه، هم په کور کې او هم د باندې کار کولی شي او له خپل میړه سره د کورنۍ د اړتیاوو په تامین کې مرسته کولی شي».
دې شورا وضاحت ورکړی چې «د شرایطو له مخې، د ښځې او میړه رولونه په کورنۍ کې بدلیدلی شي. خو اصلي هدف، د افرادو د توانایۍ پر بنسټ د مسوولیتونو انډول او په ژوند کې د ټیکاو او نظم تامین دی».
طالبانو د ۱۴۰۰ کال زمري میاشت کې کابل ته له ننوتلو وروسته، په تدریجي ډول له ښځو څخه په دولتي ادارو، غیر دولتي موسسو، رسنیو او ازادو کاروبارونو کې سلګونه زره دندې اخیستې دي.
په ورته وخت کې د ترکیې د دولت عالي شورا باور لري چې «ښځې په مالي او تجارتي چارو کې له نارینه وو سره مساوي حقوق لري او په معاملاتو او دعوو کې، یوازې د ښځمنتوب له امله کوم محدودیت نه لري».
ښځه دولت رهبري کولای شي
په سیاست او د یوه هېواد په رهبرۍ کې د ښځو د رول په تړاو د ترکیې د عالي دیني شورا نظر له طالبانو سره ښکاره مخالف دی.
د «اسلامي امارت او د هغه نظام » تر عنوان لاندې د طالبانو د قاضيالقضات شیخ عبدالحکیم حقاني له کتاب څخه څرګندیږي چې دا ډله باور لري چې ښځې نشي کولای د مدیریت او رهبري په منصبونو، په ځانګړې توګه په عدلي او قضایي نظام کې، فعالیت وکړي. دغه کتاب په ښکاره ډول وايي چې ښځې د دولت د رهبري یا په سیاسي فعالیتونو کې د ګډون صلاحیت نه لري.
د طالبانو د قاضيالقضات په کتاب کې راغلي: «د ښځې ځای په کور کې دی، د ښځې ځای د اولادونو روزنه او ساتنه ده، ښځه ضعیفه ده، هغه د خپل ځان د دفاع توان نه لري څو د ځورونې او اذیت مخه ونیسي، څه رسېږي چې د حاکمیت د منصب تر نیولو وروسته د نورو دفاع وکړي. له همدې امله، د علماوو اجماع دا ده چې ښځه نشي کولای د امام، امیرالمؤمنین، حاکم یا د دولت د مشر په توګه دنده ترسره کړي».
اوس مهال په افغانستان کې هېڅ ښځه په لوړپوړو یا منځنیو دولتي پوستونو کې فعالیت نه لري. همداراز، د طالبانو تر ولکې لاندې افغانستان کې هېڅ ښځینه قاضي نشته.
د طالبانو تر حاکمیت وړاندې،د ۱۴۰۰کال په زمري کې په ټول افغانستان کې له ۳۰۰ زیاتې ښځینه قاضیانو دندې ترسره کولې. هغه مهال ښځو ته اجازه ورکړل شوې وه چې هم د رایه ورکوونکو او هم د کاندیدانو په توګه د ولسمشرۍ ټاکنو کې ګډون وکړي.
د ترکیې د دیني چارو د علماوو شورا وايي چې دا محدودیتونه په دیني نصوصو کې هیڅ بنسټ نه لري.
ددې شورا په رسمي لیک کې راغلي دي: «ځینې سرچینې د ښځو د دولتي پوستونو په برخه کې محدودوونکي نظرونه لري، خو دغه نظرونه ډېر د فقهاوو د وخت د ټولنیزو او کلتوري شرایطو له امله دي، نه د دیني څرګندو نصوصو پر اساس».
د ترکیې دغې دیني مرجع استدلال کړی چې «له پیغمبر څخه تر اوسه، ښځې په داسې مسلکونو کې وې لکه ښوونه، طبابت، د بازار د څارنې ماموریت، او روغتیا پالنه».
ورپسې راغلي چې د مسلمانانو دویم خلیفه عمر بن خطاب د شفاء بنت عبدالله په نامه یوه ښځه د مدینې بازار د څارنې ماموره ټاکلې وه.
د ترکیې د روحانیانو دغه سازمان لیکلي چې د قضاوت او لوړ پوړي مدیریت (د هېواد رهبري) په اړه د نظر اختلاف شته؛ ډېرو پخوانیو فقهاوو د ښځو قضاوت نه دی منلی، خو دا نظرونه د ټولنیز عرف پر اساس دي، نه د قرآن صریح نص.
د ترکیې دارالافتاء وضاحت ورکوي چې «فقها لکه ابو حنیفه او ابن حزم د ښځو په ځینو قضیو کې د قضاوت اجازه ورکړې، او نورو عالمانو لکه طبري او حسن بصري د ښځو د قضاوت لپاره دیني خنډ نه دی لیدلی. په کلاسیکو فقهي منابعو کې هم د لوړپوړو پوستونو لپاره د نارینه توب شرط راغلی، خو دا هم د فقهاوو د وخت د ټولنیز چوکاټ پر اساس دی.»
د ترکیې د دیني مرجع په رسمي لیک کې راغلي: «که څه هم په ځینو احادیثو لکه «هغه ملت چې خپلې چارې یوې ښځې ته وسپاري، رښتینی به نه شي» (صحیح بخاري او ترمذي) کې ویل شوي، خو دا حدیث د ساساني دولت د ډېر زر سقوط په تړاو چې په سر کې یې یوه ښځه وه، د پیغمبر له وړاندوینې سره اړه لري او عمومي حکم نه لري».
ورپسې توضیح شوې چې «قرآن هم د بلقیس، ملکه سبا،په پېښه کې له غندنې پرته د یوې ښځې د مشرۍ په اړه خبره کړې ده، نو له دې امله تاریخي او قراني شواهد ښيي چې ښځې، چې وړتیا یې ولري کولای شي په هره دنده کې، حتا د دولت په رهبري کې، ځای ومومي».
