د ایران او اسراییل ترمنځ د جګړې د پراخېدو له امله نړیوال مالي بازارونه ګډوډ شوي، او د خامو تیلو نرخونه هم ښکته شوي دي. د امریکا د ۵۰۰ لویو شرکتونو د ونډو بازار راټیټ شوی او پانګوال له بازارونو خپله پانګه اوباسي.
د امریکا ولسمشر ډونالډ ټرمپ ویلي چې د ایران پر ضد به د امریکا احتمالي نظامي اقدام لږ تر لږه دوه اونۍ وځنډوي. د دغه بیان له امله بازار ته یو څه هوساینه راغله، خو وروسته ټرمپ وویل چې "اروپا د جګړې د پای ته رسولو توان نه لري"، چې دې خبرې یو ځل بیاد بېباورۍ فضا خپره کړه.
د تیلو نړیوال نرخ، تر دوه سلنه زیات راټیټ شوی، او د امریکا کورني بازار کې هم د تیلو بیو کمښت ثبت شوی، چې د رخصتیو له امله د سوداګرۍ حجم ټیټ پاتې دی.
کارپوهان وایي، تر هغو چې د جګړې د پای یا پراخېدو څرک ونه لیدل شي، پانګوال به له خطره ځان ساتي او بازارونه به تر فشار لاندې وي.
د بشري حقونو ویب پاڼې د غيرې دولتي سرچينو په حواله راپور ورکړی، چې پر ایران د اسراییل په بریدونو کې تر دې مهاله ۳۲۶۸ تنه مړه او ټپيان شوي دي. په راپور کې راغلي، چې د اسراییل د ۸مې ورځې د بریدونو د پای ته رسېدو سره په مختلفو ښارونو کې ۷۲۲ تنه وژل شوي او ۲۵۴۶ تنه ټپیان شوي دي.
د بشري حقونو ویب پاڼې هرانا د راپور له مخي، چې په دې کې ۲۸۵ تنه ملکیان وژل شوي او ۳۴۴ ټپيان شوي دي.
دوی زياتوي، چې ۱۹۸ تنه ایراني پوځيان وژل او ۱۲۶ نور ټپیان شوي دي.
د معلوماتو له مخي، چې د ۲۳۹ وژل شويو او ۲۰۷۶ ټپیانو نظامي او ملکي پېژندنه لا نده شوې او په دې اړه یې پلټنې روانې دي.
هرانا لیکلي، چې پر ایران د اسراییل بریدونه ۲۵ ولایتونو ته غځېدلي او په تېرو اتو ورځو کې شاوخوا ۲۳۶ تنه په دې تور نیول شوي، چې په ټولنیزو رسنیو کې يې د اسراييل د بریدونو په اړه معلومات خپرول.
د ترکې خبري اژانس اناډولو خبر ورکړی، چې د عرب لیګ د بهرنیو چارو وزیرانو نن په استانبول کې غونډه کړې، څو د ایران او اسراییل ترمنځ د روانې جګړې د پراخېدو په اړه خبرې اترې وکړي.
دا غونډه د اسلامي همکاریو سازمان (OIC) د ناستې له پیل یوه ورځ مخکې ترسره کېږي، چې ټاکل شوې هلته هم د ایران-اسراییل جګړه تر بحث لاندې ونیول شي.
د ترکيې د بهرنیو چارو وزارت وایي، چې د شنبې او یکشنبې په ناسته کې به شاوخوا ۴۰ لوړپوړي ډېپلوماټان ګډون ولري او یوه ځانګړې ناسته به یوازې د ایران او اسراییل ترمنځ د کړکېچ لپاره ځانګړې شوې وي.
د اناډولو خبري اژانس په وینا، تمه ده چې د عرب لیګ وزیران له خپلې غونډې وروسته یوه ګډه اعلامیه هم خپره کړي.
د طالبانو او پاکستان اړیکې د ټيټيپي، کډوالو او امنیتي شخړو له امله ترینګلې شوې، خو هممهاله طالبان له هند او چین سره اړیکو ته نوی لوری ورکوي، چې دا بدلونونه کولی شي د سیمې جیوپولیټیک انځور له بنسټه بدل کړي.
د اسیا ای اېن اېن خبري اژانس د جمعې په ورځ (د غبرګولي ۳۰مه) په خپل یوه تحلیل کې ویلي، چې په افغانستان کې د پاکستاني طالبانو د تحریک شتون، پر ډیورنډ کرښه بریدونه، د ټيټيپي پر وړاندې د طالبانو نه اقدام او له پاکستانه د کډوالو په زور اېستلو سره د پاکستان او طالبانو اړيکې خرابې شوې وې.
د پاکستان او طالبانو ترمنځ د اړیکو خرابېدو سره هممهاله طالبانو له هند سره خپلې اړیکې پراخې کړې او هند په افغانستان کې له لنډمهالي حکومت سره د اړیکو جوړولو کې ژوره علاقه لري.
د هند د بهرنیو چارو وزارت سکرتر د روان کال په جنورۍ کې افغانستان ته سفر وکړ، چې دا په اړیکو کې یو نوی پیل ګڼل کېږي.
په ورته وخت کې پاکستان وویل، چې د هند د «سیندور عملیاتو» په جریان کې په توغوندیزو بریدونو کې افغانستان هم په نښه شوی دی.
هند دا ادعا بې بنسټه او مسخره وبلله او په کلکه یې رد کړه.
افغانستان د پهلګام برید وغانده او د هند د بهرنیو چارو وزیر اېس جي شنکر د مې په ۱۶مه د طالبانو د بهرنیو چارو وزیر امیر خان متقي سره ټلیفوني خبرې وکړې.
چین له ډېر پخوا راهیسې د افغانستان او پاکستان یو ازمایل شوی ملګری دی او له فرصته یې په ګټې اخیستنې سره د درې اړخیزو بهرنیو چارو وزیرانو یو غېررسمي غونډه جوړه کړه.
د دې غونډې خبرې په ۲۰۱۷ کال کې پیل شوې وې؛ خو یو وخت لپاره ودرول شوې تر څو پاکستان او افغانستان وکولای شي د خپلو زیاتېدونکو اختلافاتو په اړه تفاهم ته ورسېږي.
د غونډې له ترسره کېدو وروسته پاکستان اعلان وکړ، چې افغانستان ته به یو سفیر واستوي، چې دا د طالبانو له واکمنېدو را وروسته لومړی ځل دی چې دواړو هېوادونو خپل ډیپلوماتیک روابط لوړوي.
په ځواب کې طالبانو هم اعلان وکړ، چې په اسلاماباد کې د خپل سیاسي دفتر رتبه د شارژدافیره څخه سفیر ته لوړوي.
درې اړخیزه غونډه
هغه اووه ټکي چې درې واړو هېوادونو پرې موافقه وکړه، چې د چین د کمونست ګوند د سیاسي دفتر غړي او د بهرنیو چارو وزیر وانګ یي له خوا وړاندې شول: «د متقابل باور، ښه ګاونډیتوب او دوستۍ پیاوړتیا، د درې اړخیز فورم بیا فعالول او په کابل کې د شپږم درې اړخیز ډیالوګ د ترسره کولو لپاره هڅې، د ډیپلوماتیکو اړیکو پیاوړتیا او د سفیرانو تبادله، د یو کمربند یوه لار پروژې سره همکاري، افغانستان ته د چین-پاکستان اقتصادي دهلیز پراخول، د افغانستان د پراختیا ظرفیت لوړول، د ترهګرۍ د هر ډول جوړښت مخالفت، د سیمه ییزو هېوادونو په کورنیو چارو کې د بهرنۍ لاسوهنې په وړاندې محتاط پاتې کېدل، د سالم بهرني چاپېریال رامنځته کول او د سیمه ییزې سولې ثبات ساتل.» شامل و.
د افغانستان نښلول
د درې واړو هېوادونو تر منځ د موافقه شویو اوو ټکو څخه تر ټولو مهم ټکی تر افغانستان پوري د چین او پاکستان اقتصادي دهلیز پراخول وو.
هند د دې پروژې مخالفت کړی او وايي، چې دا پروژه د جمو او کشمیر پر خاوره د هند له حاکمیت څخه سرغړونه ده.
د پانګوالو د جذب لپاره طالبانو په ۲۰۲۳ کال کې له چین څخه تمویلېدونکې «یو کمربند، یوه لار» پروژې سره د یو ځای کېدو علاقه وښوده.
افغانستان هم له نړۍوال شمال- سوېل ټرانسپورتي دهلېز سره علاقه لري، چې یوه څو اړخیزه پروژه ده او همداراز د هند له خوا په ایران کې جوړ شوي چابهار بندر ته هم لېوالتیا لري.
طالبان غواړي، د خپلې بهرنۍ سوداګرۍ لپاره بدیلې لارې ومومي تر څو یوازې تر پاکستان پورې محدود پاتې نه شي.
د واخان دهلېز جغرافیایي سیاسي ارزښت
د ۲۰۲۳کال په سپټمبر کې د واخان دهلېز ۵۰ کیلومتره سړک چې افغانستان په مستقیم ډول له چین سره نښلوي پرانیستل شو.
پاکستان غواړي، چې د واخان دهلېز پر وړاندې ستراتیژیک کنټرول ولري، ځکه دا دهلېز مرکزي اسیا ته یوه مهمه لاره ده، چې له همدې لارې به تاجکستان ته د دروازې حیثیت ورکړل شي.
د شوروي له وتلو وروسته پاکستان تل هڅه کړې، چې د افغانستان له لارې مرکزي اسیا ته د سوداګرۍ لاره ومومي؛ خو دا هدف تر اوسه نه دی عملي شوی.
افغانستان له کلونو راهیسې د تاوتریخوالي او بېثباتۍ ښکار دی او په دې شرایطو کې واخان دهلېز د لوبې بدلوونکي کېدلی شي.
دا په داسې حال کې ده، چې تر اوسه دا نه ده څرګنده چې ایا چین به د دغه دهلېز د جوړولو لګښت پر غاړه واخلي او که نه.
د سیاسي اختلافاتو له منځه وړل
د ۲۰۲۴ کال په ډسمبر کې تاجکستان ته د پاکستان د استخباراتو ادارې د مشر جنرال عاصم ملک د سفر په اړه ځینې اټکلونه وشول.
ځینو خلکو دا باور درلود، چې هغه غواړي د طالبانو پر وړاندي پخوانی اتحاد (د افغانستان د ملي مقاومت جبهه) بیا فعاله کړي.
له دې وړاندې د جنورۍ په ۱۰مه د طالبانو د بهرنیو چارو وزارت مرستیال عباس ستانکزي پاکستان تورن کړ، چې داعش روزي، ترڅو د طالبانو پروړاندې جګړه وکړي.
همداراز، د ډسمبر په میاشت کې د طالبانو د کډوالو چارو وزیر خلیلالرحمان حقاني په کابل کې ووژل شو، چې داعش د دې برید پړه پر غاړه واخیسته.
دې ته په کتو واخان دهلېز به پاکستان ته دا زمینه برابره کړي، چې له افغانستان نه مخکې لا مرکزي اسیا او اروپا ته د نښلېدو لپاره لاره ومومي.
د رييس الوزراء اداري مرستیال عبدالسلام حنفي چین ته د خپل سفر پر مهال نن د "یون نن" ولایت له بېلابېلو اکاډمیکو بنسټونو او پکې له افغان محصلینو سره په کتنه کې د طب، کرنې، انجينرۍ او ټکنالوژۍ برخو کې د تحصيلي بنسټونو ترمنځ د علمي او څيړنيز مشارکت د تبادلې غوښتنه وکړه.
عبدالسلام حنفي په دې کتنه کې ادعا کړې چې، افغانستان امن و امان دی او همداراز پانګونو ته زمینه برابره ده او اداري فساد هم لمنځه وړل شوی دی.
خو له دغه هېواد پراخه کډوالي ددې ښکارندوی کوي چې پدغه هېواد کې د پراخه بېروزګارۍ ترڅنګ خلک ځانونه خوندي نه احساسوي.
د رييس الوزراء د اداري مرستیال دغه غوښتنه په داسې حال کې ده چې، په افغانستان کې له نږدې څلورو کلونو راهیسې نجونې له شپږم ټولګي پورته د زده کړو د دوام او همداراز د کار کولو اجازه نه لري او دمګړۍ د افغانستان په بېلابېلو ولایتونو کې د کانکور ازموینو پر مهال هېڅ نجلۍ زده کوونکې ګډون نه و کړی.
د طالبانو د کرنې، اوبو لګونې او مالدارۍ وزارت سرپرست عطاالله عمري رویټرز خبري اژانس ته ویلي چې، کابل د ځینو خوراکي توکو د پېرلو او را واردولو لپاره له مسکو سره خبرې کوي.
عطاالله عمري زیاته کړې، دغه پرېکړه یې ځکه کړې چې، ښايي د ایران او اسراییل تر منځ د روانې جګړې له امله له ایرانه افغانستان ته د ځینو خوراکي توکو د را واردولو بهیر ګډوډ شوی.
د نوموړي د روسیې د اقتصادي غونډې په څنډه کې ویلي: "افغانستان هڅه کوي چې په کرنیزو محصولاتو کې پر ځان بسیا شي؛ خو لا هم پر هغو خوراکي توکو تکیه دی چې له ایرانه راځي. که هلته کومه ستونزه پېښه شي، نو یاد وضعیت به هم پر موږ اغېز وکړي."
ایران د خوراکي توکو په برخه کې تر ډېره لبنیات او ځینې نور ورته خوراکي توکي افغانستان ته صادروي.
د رویټرز د راپور لمخې، افغانستان د خپلې اړتیا وړ ډېری خوراکي مواد لکه غنم، له روسیې چې په نړۍ کې د غنمو لوی صادروونکی هېواد دی او همداراز قزاقستانه را واردوي. مسکو له دې سربېره بوره او نباتي غوړي هم افغانستان ته صادروي.
د طالبانو د کرنې وزارت سرپرست همداراز ویلي چې، افغانستان غواړي له روسیې د اوړو پر ځای غنم وپېري؛ څو ورسره په کور دننه کاري فرصتونه هم رامنځته شي.
عطاالله عمري زیاته کړې چې، "موږ له روسیې غوښتي چې اوړه نه؛ بلکې غنم را ولېږي. له دې سربېره له روسیې د نورو وارداتي توکو بهیر هم په ښه توګه پر مخ روان دی."
په تېر زېږیز کال کې، د روسیې د اوړو تر ټولو ستر پېرېدونکی افغانستان وو؛ خو په ۲۰۲۳ کال کې د افغانستان د غنمو په تولید کې۱۰سلنه ډېروالی راغی او ورسره په کور دننه د تولید شویو غنمو کچه ۴ اعشاریه ۸۳ سلنې ته لوړه شوه.
د ورکړل شویو معلوماتو لمخې، افغانستان په کال کې ۶ اعشاریه ۸ میلیونه ټُنه غنمو ته اړتیا لري.
د طالبانو د کرنې وزیر همداراز وویل، "په تېرو څلورو کلونو کې، له هغې راوروسته چې امریکاییان ووتل، موږ هڅه کړې چې خپل اړین خوراکي توکي په خپله برابر کړو. او پاتې د اړتیا وړ غنم له روسیې راوړل کېږي."
په داسې حال کې چې، په ایران کې مېشت افغان کډوال د ایران او اسراییل تر منځ له جګړې مخکې هم د ایران د حکومت له لوري له ځورول کېدو سربېره هره ورځ لګسونه زره کسان یې په جبري توګه بېرته افغانستان ته لېږدول کېدل؛ اوس اوس د طالبانو د کرنې وزیر اندېښنه ښودلې چې، په ایران کې مېشت افغان کډوال د اسراییل د بریدونو ښکار نه شي. د ملګرو ملتونو د کډوالو ادارې (UNHCR) د اټکل لمخې، دمګړۍ شاوخوا ۴ اعشاریه ۵ میلیونه افغانان په ایران کې د کډوالۍ شپې او ورځې تېروي.
د ویلو ده چې، مسکو د روان زیږیز کال په اپرېل میاشت کې طالبان د ترهګریزو ډلو له نوملړه واېستل او په دې سره د روسیې او د افغانستان د طالبانو د حکومت ترمنځ د اړیکو عادي کولو ته لاره هواره شوه.