د پاکستان پخواني لومړي وزیر او د تحریک انصاف ګوند بنسټګر عمران خان له اډیاله بندخونې څخه یو سخت او احساساتي پیغام خپور کړی، چې پکې یې له ځان سره د روان بد چلند، د بشري حقونو د سرغړونو او د سیاسي ملګرو ترمنځ د اختلافاتو پر پای ته رسېدو ټینګار کړی دی.
عمران خان ویلي: «د پاکستان په تاریخ کې له هېڅ سیاسي شخصیت سره داسې سلوک نه دی شوی لکه څنګه چې له هغه سره روان دی.»
هغه زیاتوي: «په قانون کې بدلون د عدليې نظام لاسونه تړلي، ځکه خو تورې پرېکړې کوي. دا مو ټول ليدلي دي، نو له ازادې عدليې پرته د یوه ملت بقا ناشونې ده.»
خان وایي: «نواز شریف سره له دې چې پر فساد تورن و، خو په بندخونه کې ورته هر ډول اسانتیاوې برابرې شوې. خو زه بېګناه یم او زما غېرسیاسي مېرمن بشری بېګم هم د قانون خلاف زندان ته اچول شوې ده.»
هغه د زندان دننه حالات ډېر خراب بللي او وایي، چې ان د اودس لپاره هم پاکې اوبه نه ورکول کېږي. «هغه اوبه چې راکول کېږي، ناپاکې وي او خاورې پکې وي، په کومو چې یو انسان اودس هم نشي کولای.»
نوموړي شکایت کړی، چې د کورنۍ له لوري ورته استول شوي کتابونه نه ورکول کېږي، اخبار او ټلوېزیون هم بند دي او له خپلو ماشومانو سره د تماس اجازه نه لري.
عمران خان د تحریک انصاف ګوند ټولو غړو ته په واضیح ټکو کې پیغام ورکړی دی، چې خپل ټول اختلافات یوې خوا ته پرېږدي او یوازې د "اګسټ د پنځمې تحریک" په اړه تمرکز وکړي.
هغه ویلي: «زه ۷۸ کلن زوړ نظام سره جګړه کوم. که د ګوند غړي دا وخت خپلمنځي اختلافاتو کې وخت ضایع کړي، نو دا به یو ډېر افسوسناک کار وي. څوک چې ګوندي ډلې جوړوي، زه به یې له ګوند څخه وباسم.»
هغه زیاته کړې، چې دا یوه قرباني ده چې د راتلونکو نسلونو لپاره یې ورکوي او هر ډول داخلی اختلافات د ده د لیدلوري او موخې خلاف دي.
عمران خان ویلي، چې د عدلیې سیسټم بې صلاحیته شوی او د پاکستان حکومت له خوا په ټاکنو کې د لاسوهنې او د عدلي واکونو محدودول یې غندلي دي.
د عمران خان پیغام یو واضیح خبرداری او غوښتنه ده، چې د تحریک انصاف ګوند ټول مشران او ملاتړي دې د سیاسي اختلافاتو پرځای د اساسي مبارزې پر لور ورمخکې شي.
نوموړی وایي، چې د ده قربانۍ باید بېموخې پاتې نه شي او د پاکستان راتلونکی یوازې د قانون، عدالت او ولسواکۍ پر بنسټ خوندي کېدای شي.
دریو سرچینو افغانستان انټرنشنل ته ویلي، چې د ټي ټي پي اړوند ځینې سیمهییز همکاران له تېرو دریو میاشتو راهیسې په کابل او یو شمېر نورو ښارونو کې په هغو شرکتونو پسې ګرځي، چې چینايي تجارتي ډرونونه، یا کواډکوپترونه، واردوي. خو خبره یوازې د پېرلو نه ده. دغه ډلې هڅه کوي تخنیکي کسان او د پوهنتونونو محصلان هم پیدا کړي، څو دا ساده ډرونونه داسې تعدیل کړي، چې بم یا مرمۍ وغورځولی شي.
یوه سرچینه، چې له دغو کسانو سره یې لیدلي، وایي، « دوی غواړي داسې ډرونونه عیار کړي، چې په لومړي ګام کې څار وکړای شي او په دویم ګام کې لږ تر لږه تر ۱۰ کیلومترو یا تر دې لرې هدف ته بمونه ورسولی شي. د دې لپاره باید د ډرون تخنیکي برخې، لکه بېټرۍ او کمرې بدلې شي او دا کار له متخصصو کسانو پرته ممکن نه دی».
سرچینې افغانستان انټرنشنل ته وویل، چې لومړی ډرون برید د حافظ ګل بهادر ډلې د شمالي وزیرستان په میرعلي کې کړی او وروستۍ د ډرون برید هڅه د جولای پر ۱۹مه د بنو ولسوالۍ د میریان امنیتي حوزې په حدودو کې وه، چې پاکستاني ځواکونو تر برید وړاندې شنډه کړه. د بنو د میریان امنیتي حوزې مسوولانو د هاوان هغه مرمۍ هم وښودې، چې ټي ټي پي غوښتل پر امنیتي حوزه یې وکاروي.
سرچینو افغانستان انټرنشنل ته وویل، چې جنګیالیو تر برید وړاندې ډرون ډیورنډ کرښې ته څېرمه په لمن سیمه کې ازمویلی و. د سرچینې په وینا، « د دوی په لاس کې موجود ډرونونه تر اوسه یوازې د ورځې کار کوي او یوازې ساکن اهداف په نښه کولای شي».
سرچینو افغانستان انټرنشنل ته زیاته کړه، چې «پاکستاني طالبانو غوښتل دغه ډرونونه د ډیورنډ کرښې په اوږدو کې وکاروي، خو د طالبانو حکومت یې مخه نیولې ده. دغه راز دوی له طالبانو نه هم د څارونکو الوتکو غوښتنه کړې، خو هغوی ترې انکار کړی دی».
سرچینې وايي، چې طالبانو ته له امریکایانو ګڼې څارونکې الوتکې پاتې شوې دي، چې شاوخوا یو متر اوږدوالی او په لکۍ کې یو څرخ لري. دغه الوتکې یوازې د کشف لپاره کاریږي او ځینې وخت یې طالبان پخپله فضا ته الوزوي.
سرچینو وویل، چې کواډکاپټرونه ټي ټي پي او د ګل بهادر ډلې دواړو ترلاسه کړي دي، خو له دې امله یې نه کاروي، چې سیسټم یې پرمختللی نه دی او زر کشف کېدای او له منځه وړل کېدای شي.
خو اوس جنګیالي غواړي پرمختللي ډرونونه ومومي چې حرارتي کمرې ولري او د شپې له خوا اهداف او د دښمن حرکات وڅارلای شي.
حرارتي کمرې (thermal cameras) په جګړه کې د ډرونونو د اغېز کچه څو برابره لوړولای شي او د شپې له مخې د انساني بدن، موټرو، یا نورو تودوخه لرونکو څیزونو موقعیت کشفوي. د دې لپاره د ډي جې ای مټریس (DJI Matrice) په څېر ډرونونو ته اړتیا ده، چې وزن انتقالولی شي او حرارتي کمره، اضافي بیټرۍ او نور سنسرونه پکې ځای پرځای کېدای شي.
په ازاد بازار کې، د چینايي ډي جې ای ډرون مختلف ډولونه موندل کېږي او بیې یې هم مناسبې دي، خو دا وړې الوتکې زر کشفېږي او شنډېدای شي ځکه پاکستانی پوځ د ډرون ضد وسایلو پراخ سیسټمونه، جیمرونه او ټکنالوژي کاروي.
بلخوا، د امنیتي اندېښنو له امله افغانستان او پاکستان ته د ځینو تخنیکي وسایلو واردات بند شوي، چې پرمختللي ډرونونه، پټاکۍ او ټي ټي تومانچې پکې شاملې دي.
د طالبانو حکومت له اجازې پرته د ډرون پر استعمال بندیز لګولی او په فبروري میاشت کې یې په بامیان ولایت کې یوه برېټانیايۍ جوړه، باربي او پیټر رینولډز له دې امله زندان ته واچول، چې ددوی په وینا، په خپل سر یې الوتکه پورته کړې وه.
چین، ټي ټي پي او بلوچ بېلتونپالو ډلو ته د دغو وسایلو د رسیدو له ویرې دا ډول صادرات محدود کړي دي. پټاکۍ اوبارودي مواد، چې پخوا د سړک جوړونې شرکتونو له لارې پاکستان ته واردېدل، اوس بند شوي یا ازاد مارکیټ ته یې رسېدل ناشوني شوي دي.
دغو محدودیتونو پاکستاني طالبان د ایران بازارونو ته متوجه کړي، چې ډرونونه یې د منځني ختیځ په جګړو کې موثر ثابت شوي، خو د ایران او اسراییل له جګړې وروسته په ایران کې پر بې پیلوټه څرخکو بندیزونو دا احتمال اوس کم کړی، چې دغه ډلې دې ایراني ډرون څرخکې ترلاسه کړای شي.
د ایران پارلمان د یوې مصوبې له لارې د بې پیلوټه څرخکو واردات، صادرات، تولید، وېش، پېرل او پلورل ټول بند کړل.
د ټي ټي پي جنګیالیو دغه رازپه لویه کچه د هونډا موټرسایکل بیټرۍ هم پېرلې دي، چې د سړک غاړې چاودېدونکو توکو او د زیات وخت لپاره په هوا کې د ډرونونو د پاتې کېدو لپاره موثرې ګڼل کیږي.
د ټي ټي پي جنګیالیو له دې وړاندې معمولاً شپږ بېلا بېلې کوچنۍ بېټرۍ په یوه قالب کې سره تړلې، چې د یوه ماین د ریموټ کنټرول فعالولو لپاره یې ولتاژ برابر کړي، خو ددې بېټریو چارج زر ختمېده او ماین ایښودونکی مجبور و چې بېرته ورشي او نوې بېټرۍ پکې کیږدي. دې چارې د مرګ خطر درلود او په ډېرو خپل ماینونه وچاودېدل.
خو اوس جنګیالي په خپلو ماین چاودنو کې د هونډا موټرسایکل بیټرۍ کاروي، چې تر یوې اونۍ چارج ساتي او د ایکم مخابرو له لارې فعالېږي.
پاکستاني طالبان ولې د ډرونونو په لټه کې دي؟
د پاکستان پوځ ته په وروستیو څلورو کلونو کې د ټي ټي پي او بلوڅ جنګیالیو په لاسونو کې پرمختللې امریکایۍ وسلې مرګونې ثابتې شوې، خو اسلام اباد اوس خپله جنګي او عملیاتي ستراتیژي بدله کړې او په خپلو عملیاتو کې یې د بې پیلوټه الوتکو او څلور وزرو ډرونونو استعمال زیات کړی دی.
د ۲۰۲۵ کال د اپرېل میاشتې په وروستیو کې د پاکستان امنیتي ځواکونو اعلان وکړ، چې د شمالي وزیرستان په دته خېل تحصیل کې یې ۵۴ وسله وال جنګیالي په داسې حال کې ووژل، چې له ډیورنډ کرښې اوښتل. د برید له ویډیو برېښي چې جنګیالي په ډله ییز او یوځايي ډول وژل شوي او شاوخوا لوړې ونې هم له بېخه ماتې شوې دي. د پاکستان پوځ ته نږدې سوشل اکاونټونو دغه برید د بې پیلوټه الوتکې برید وباله. دې ته ورته څو نور بریدونه هم شوي، چې ټول یې د جنګیالیو لپاره مرګوني ثابت شوي.
د جنګیالیو خلاف ډېری کارېدونکي ډرونونه د منځنۍ ارتفاع ډرون دي، چې پخپله په پاکستان کې تولیدیږي او طالبان یې د راغورځولو یا شنډولو لپاره اړتیا وړ وسلې او وسیلې په لاس کې نه لري.
پاکستاني پوځ د جنګیالیو خلاف د ډرون استعمال نه دی تایید کړی، خو د سیمې خلک، د پښتون ژغورنې غورځنګ غړي (پي ټي ایم) او د تحریک طالبان پاکستان سرچینې مني چې «پوځ اوس ډېری بېپیلوټه الوتکې کاروي».
د پاکستان پوځ له ۲۰۱۵ کال راهیسې چې د خپل لومړي وسلهوال ډرون «براق» بریالۍ ازموینه وکړه، په دې برخه کې خپلواک تولید ته مخه کړې ده. د پوځ درې واړې برخې ځمکنۍ، هوایي او سمندري ځواکونه د څارنې، جاسوسۍ او هدفي بریدونو لپاره بېپیلوټه الوتکې استعمالوي.
د هند او پاکستان په وروستۍ جګړه کې د ډرون موثریت اسلام اباد د دې وسیلې پر اغیزناکتوب لا باوري کړی دی.
تر ټولو مهم کورني جوړ شوي ډرونونه یې «براق»، « ابابیل» او «شاهپر» دي، چې معمولا په یاغیګرۍ ضد جګړو کې کورنی مصرف لري. پر دې سربېره څلور او شپږ وزري ډرونونه هم کاریږي.
براق یو مسلح ډرون دی چې د پاکستان د ملي انجنیري ادارې (NESCOM) له خوا جوړ شوی او لیزري هدایت وړ «برق» توغندی هم ورسره لېږدوي.
پاکستانی پوځ د استخباراتو او څارنې لپاره شاهپر۱ او د پرمختللو بریدونو لپاره شاهپر۲ استعمالوي.
پر دې سربېره دوی کواډ کوپټرونه هم کاروي. دغه ډرونونه ډېری د شپې لید او حرارتي کمرې وړتیاوې لري، خو پاکستاني طالبان ادعا کوي چې د شپې عملیات پر دوی دومره اغیز نه پرېباسي.
افغانستان انټرنشنل د پاکستان د ډرون بریدونو څو خپرې شوې ویډیوګانې څیړلې، چې ښيي په غوڅ ډول د ورځې شوي دي.
افغانستان انټرنشنل د پاکستان له پوځي چارواکو نه د دغو ډرون بریدونو په اړه د تبصرې غوښتنه وکړه، خو تر اوسه یې ځواب نه دی ویلی.
د پاکستاني طالبانو د ګل بهادر ډلې یوه سرګروپ له نومښودنې پرته افغانستان انټرنشنل ته وویل چې پوځ اوس له چینایي وړو ډرونونو کار اخلي، چې د ۸۵ ملي متري هاوان مرمۍ توغوي. نوموړی زیاتوي، چې « د دغو ډرونونو اغیز د ورځې زیات دی ، خو د شپې کار نه ور کوي».
په تېرو څو میاشتو کې د ټي ټي پي او ګل بهادر ډلې د جنګیالیو تلفاتو دغه ډلې اوس دې ته اړ اېستې دي، چې پر ډیورنډ کرښه تر اوښتلو ، یا برید وړاندې شاوخوا سیمې وڅاري او دا څار دوی غواړي د څارګرو ډرونونو له لارې وکړي. پر دې سربېره، دوی د « رویباران» په نامه د څارګرو یوه ډله ګومارلې، چې د تشکیلونو او جنګیالیو د نقل او حرکت او د پاکستاني پوځ د تحرکاتو پرمهال د قوماندې مراکزو ته پر وخت معلومات ور کړي.
د جګړې ډګر ته د نوې ټکنالوژۍ او ډرون الوتکو په راتګ سره وسله والې ډلې د څار او بریدونو لپاره ارزانه متبادل پیدا کوي، خو دغه متبادل د ځانمرګو بریدونو او سړک غاړې چاودنو په څېر دودیزو جګړه ییزو تاکتیکونو په پرتله ښايي دمګړۍ ډېر اغیزناک نه وي.
پاکستاني طالبانو تراوسه د ډرون بریدونو رسمي اعلان نه دی کړی.
د ټي ټي پي ویاند په دې اړه د افغانستان انټرنشنل د پوښتنې په ځواب کې په لنډو ټکو کې وویل: «تر کومه چې زه پوهیږم، تر اوسه داسې څه خبره نشته».