د اسټرالیا د بهرنیو چارو وزارت د افغانستان په ختیځ کې د زلزلې قربانیانو له کورنیو سره د خواخوږۍ شریکولو ترڅنګ، د دغې پېښې د زیانمنشویو د اړتیاوو د پوره کولو لپاره یو مېلیون ډالر مرسته اعلان کړه.
اسټرالیا ویلي، چې دغه مرسته به د نړۍوالو شریکانو په همکارۍ اړمنو خلکو ته د رسېدو په موخه ورسېږي؛ نه د طالبانو رژیم ته.
نوموړي وزارت پنجشنبه (د وږي ۱۳مه) په یوه بیان کې ولیکل: «دغه زلزله په داسې وخت کې وشوه، چې د افغانستان نږدې نیمایي نفوس له سختو بشري اړتیاوو سره مخامخ دی او دې پېښې روان وضعیت نور هم ناوړه کړی دی.»
د دغه وزارت په وینا؛ د اسټرالیا د مرستو بودجه به د ملګرو ملتونو د بشري چارو د همغږۍ دفتر په مشرۍ د افغانستان له بشردوستانه صندوق نه د زلزلهځپلو د ملاتړ لپاره ولګول شي.
د اسټرالیا د بهرنیو چارو وزارت همداراز د افغانستان د خلکو د ملاتړ لپاره د خپلو ژمنو پر سرته رسولو ټینګار کړی دی.
اسټرالیا له ۲۰۲۱کال راهیسې تر اوسه پورې د افغانستان د روان کړکېچ د مدیریت لپاره، په ځانګړي ډول د ښځو او نجونو د ملاتړ په برخه کې له ۲۶۰ مېلیونه ډالرو ډېرې مرستې ځانګړې کړې دي.
د طالبانو تر واک لاندې د افغاني سرې میاشتې ټولنې خبر ورکړی، چې د کونړ په مزار درې او دیوه ګل کې زلزله ځپلي اوسمهال له یو شمېر جدي ستونزو سره مخ دي. دوی وایي، زلزله ځپلي ان لومړنیو خوراکي توکو، اوبو او سیمه کې د سړې هوا له امله د شپې بسترې هم نهلري.
د سرې میاشتې رضاکارانو په یوې وېډیو کې اندېښنه ښوولې، چې د سیمې خلک د سرپناوو له امله له نارین سره مخ دي او دوی په یوازې ځان نه شي کولای چې ورته رسېدنه وکړي. د احمدالله رحمتزي په نوم یو رضاکار زیاتوي: «زموږ د ارزیابۍ په اساس تقریبا ۴۵۰کورنۍ متضررې شوې، چې په مختلفو کلیو کې دوی ژوند کوي. دوی پاکو اوبو ته لاسرسی او د کورونو سامانونه هم نهلري».
د نوموړي په وینا؛ زلزله ځپلو ترې غوښتي چې باید د سرپناوو جوړېدو په برخه کې یې لاسنېوی وشي. د ګل پاچا په نوم یو ځايي اوسېدونکی چې له دغه پېښې ژوندی پاتې شوی وایي، د مرګ ژوبلې شمېره بېخي لوړه ده او هغه ډول چې په کار ده مرستې نهده شوې.
د نصیب الله د دیوه ګل درې اوسېدونکی دی، د هغه دوه خویندې او درې خورین په زلزله کې مړه شوي دي. د هغه په خبره؛ حتی د مړو راېستلو لپاره هم په سیمه کې څوک نه وو. هغه له نړۍوالو مرستندویه ادارو څخه غواړي، چې د سیمې د اوسېدونکو لاسنېوی وکړي.
هم مهاله د طالبانو تر ادارې لاندې سرې میاشتې په سیمه کې د خېمو د وېش بهیر هم پیل کړی دی.
د کونړ ځايي اوسېدونکو په وار وار نیوکې کړې، هغه ډول چې باید دغه زلزله ځپلو ته رسېدنه وشي؛ تر اوسه یې په کافي توګه لاسنېوی نهدی شوی او د مزار درې ځینو کلیو ته چې خلک په زیانمن شوي نه هم طالبان او نه کومه مرستندویه اداره هلته ورغلې ده.
د رسمي شمېرو له مخې؛ په دغه زلزله کې تر اوسه پورې ۱۴۵۷ کسان مړه شوي او نږدې ۳زره نور ټپیان دي؛ خو د طالبانو مرستیال ویاند حمدالله فطرت نن پنجشنبه خبر ورکړی، چې دغه شمېره مخ په لوړېدو ده. که څه هم یو شمېر نړۍوالو سازمانونو او هېوادونو د مرستو ژمنې کړې؛ خو لا تر اوسه پورې اغېزمنو او زیانمنو کورنیو ته نه دي رسېدلي.
د افغانستان په ختیځ کې د کونړ زلزلهځپلو سره د هېوادونو د مرستو په لړ کې، د اېرلېنډ حکومت اعلان کړی چې د دغې زلزلې له زیانمنشویو کسانو سره ۵۰۰ زره یورو مرسته کوي.
«کیلېکني پیپل» ورځپاڼې پنجشنبه (د وږي ۱۲مه) راپور ورکړی، چې دغه مرسته به د سره صلیب او سرې میاشتې ټولنو نړۍوال فدراسیون له لارې زلزلهځپلو ته د خوړو، اوبو، روغتیایي خدمتونو او نورو بېړنیو اړتیاوو د برابروېدو په موخه ورکړل شي.
د تېرې یکشنبې پر ورځ د رېښتر په کچه ۶ درجې زلزلې د افغانستان یو شمېر سیمې په ځانګړې توګه کونړ، ننګرهار او لغمان ولړزول. د طالبانو د معلوماتو لهمخې؛ تر اوسه د دغه زلزلې له امله د مړو شمېر یو زرو ۴۵۷ ته رسېدلی دی.
د اېرلېنډ چارواکو ویلي، چې د غرنیو او لرو پرتو سیمو له امله د مرستو رسول ستونزمن دي او د نړۍوالې ټولنې همکارۍ ته بېړنۍ اړتیا ده.
اېرلېنډ تر دې مخکې افغانستان لپاره د ملګرو ملتونو د بشري مرستو صندوق ته ۳ مېلیونه یورو او په ګاونډیو هېوادونو کې له افغان کډوالو سره د مرستې پروګرام ته ۱ مېلیون یورو مرسته کړې وه.
د روغتیا نړۍوال سازمان (WHO) اعلان کړی، چې د ختیځ افغانستان د وروستۍ ویجاړوونکې زلزلې د پایلو د کنټرول او د زرګونه زیانمنو کورنیو د درملنې لپاره په بېړني ډول ۴ مېلیونه ډالرو مرستې ته اړتیا لري.
دغه سازمان خبرداری ورکړی، که ژر تر ژره مالي سرچینې برابرې نه شي، د زرګونه قربانیانو د ژوند ژغورنې بنسټیز روغتیايي خدمتونه به له جدي ګواښ سره مخ شي.
د وروستیو شمېرو له مخې؛ لږ تر لږه ۱۴۵۷ کسان وژل شوي او تر ۳۳۹۴ ډېر ټپیان دي. روغتیايي چارواکي وایي، ښایي د قربانیانو شمېر نور هم لوړ شي؛ ځکه ګڼې کورنۍ لا هم د نړېدلو کنډوالو لاندې دي. د ۶۷۸۲ څخه ډېر کورونه نړېدلي او زرګونه کورنۍ د سرپناوو له نشتوالي سره مخ شوې دي.
یاد سازمان وایي، تر اوسه یې ۲۳ ټنه درمل او طبي وسایل اغېزمنو ولایتونو ته استولي چې د ۲۰۰۰ ناروغانو د درملنې لپاره بسنه کولای شي. تر څنګ یې ۱۵ امبولانسونه د ټپیانو د لېږد لپاره ګومارل شوي او شپږ ګرځنده روغتیايي ډلې هغو سیمو ته استول شوې دي، چې تر ټولو ډېرې زیانمنې بلل کېږي. د روغتیا نړۍوال سازمان زیاتوي، د دوی دغه ډلې بېړني خدمتونه، لومړنۍ درملنه، د مور او ماشوم پاملرنه، واکسینونه او بنسټیز درمل برابروي.
سربېره پر دې ۱۷ د څارنې روغتیايي ډلې چې د WHO تر ملاتړ لاندې کار کوي، په ساحه کې ځای پر ځای شوې؛ څو روغتیايي وضعیت له نږدې وڅاري او که د وبایي ناروغیو د خپرېدو نښې ښکاره شي، نو په بېړنۍ توګه باید اقدام وکړي.
په افغانستان کې د روغتیا نړۍوال سازمان د دفتر مرستیال ډاکټر مکته شرما وایي: «کله چې د تلفاتو خبره کوو، مطلب یې د هغو کورنیو او ټولنو درد دی چې په کړکېچ کې ډوبې شوې دي. زموږ ډلې شپه او ورځ هڅه کوي، چې بنسټیز روغتیايي خدمتونه تر زیانمنو سیمو ورسوي. اړتیاوې پراخې دي او موږ سملاسي نورو سرچینو ته اړتیا لرو».
د دغه سازمان د چارواکو په وینا؛ زرګونه کورنۍ په لنډمهاله او ګڼو خېمو کې اوسېږي، په داسې حال کې چې د پاکو اوبو او د روغتیايي خدمتونو لاسرسی خورا محدود دی. همدا راز دغه وضعیت د ساري ناروغیو د خپرېدو ګواښ ډېر کړی. پر دې سربېره، د رواني روغتیا د خدمتونو او ټولنیز ملاتړ بېړنۍ اړتیا هم شته؛ څو د دغه ناورین د رواني اغېزو بار راکم کړي.
د یاد سازمان د روغتیايي ډلې یو مشر ډاکټر جمشید تنولي وویل: «هر ساعت اهمیت لري. روغتونونه له جدي ستونزو سره مخ دي، کورنۍ د خپلو عزیزانو په غم کې دي او ژوندي پاتې شویو انسانانو خپل هر څه له لاسه ورکړي. که پر وخت ملاتړ وشي، موږ کولای شو بېړنۍ درملنې، د ناروغیو د مخنیوي او رواني ملاتړ خدمتونه پراخ کړو. که مرسته ونه شي؛ نو د مړینې کچه به لا لوړه شي».
دغه سازمان په خپله خبرپاڼه کې کاږي، که ۴ مېلیونه ډالر برابر شي؛ نو ګرځنده روغتیايي خدمتونه به پراخ کړي، د عاجلو جراحي او درملنې اړتیاوو ته به ځواب ووایي او د اوبو، وقایوي تدابیرو او روغتیایي حفظ الصحې اړوند فعالیتونه به په زیانمنو ولسوالیو کې زیات کړي.
دوی له نړۍوالې ټولنې غوښتنه کړې، چې ژر تر ژره د زرګونه زیانمنو کورنیو د مرستې لپاره اقدام وکړي. یاد سازمان ټینګار کوي، چې «په چټک او پرلهپسې ملاتړ سره کولای شو د ډېرو خلکو ژوند وژغورو او د بشري ناورین د لا پراخېدو مخه ونیسو».
د افغانستان د ازادو سیالیو اتل احمدولي هوتک کونړ ته د زلزله ځپلو لیدو پرمهال ویلي، چې د سیمې خلک خورا بد ناورین څخه تېرېږي او باید لازمې مرستې ورسره وشي.
هغه پر انسټاګرام پاڼه د یوه کوچني زلزله ځپلي انځور سره لیکلي: «ماشومان چې مسکا یې هېره شوې او مېندې نور د خپلو بچیانو غږ نه اوري».
نوموړي زیاته کړه: «په کونړ کې مې داسې ماشومان ولیدل، چې د کورنۍ ټول غړي یې لا لاسه ورکړي وو او یوازې پاتې شوي. دوی له اوښکو ډکې سترګې او مات زړونو باندې ژوند کاوه». د هوتک په خبره؛ داسې توري نهلري چې د دغه ناورین وضعیت پرې بیان کړي.
د ازادو سیالیو دغه اتل (د چنګاښ په ۶مه) بېلاروس کې خپل یو روسی سیال مات کړ او بریا یې خپله کړه. تر دې لوبې وروسته اوس هغه د افغانستان په ختیځ کې د کونړ زلزله ځپلو سره څنګ په څنګ ولاړ دی او خپل ملاتړ یې هم څرګند کړی دی. همدا راز د بېلابېلو ورزشونو لوبغاړي، د مرستندویه ادارو استازي او د خیریه بنسټونو مسوولین هم د کونړ زلزله ځپلو ته ورغلي او له خلکو یې غوښتي، چې ژر تر ژره بېړنۍ مرستې وکړي.
په افغانستان کې د ملګرو ملتونو د خوړو نړۍوالو سازمان مشر جان ایلیف خبرداری ورکړی، چې د زلزله ځپلو لپاره د دوی بودجه او مرستې مخ په خلاصېدو دي. هغه ویلي، د دوی مرستې به یوازې تر راتلونکو څلورو اونیو پورې ورسېږي؛ خو د اوږدمهال لپاره به د زلزله ځپلو ستونزې اوارې نهکړي.
نوموړي هممهاله زیاته کړې، چې یوازې د لومړنیو اړتیاوو د پوره کولو لپاره دوی له خپلو اوسنیو امکاناتو د زلزله ځپلو سره مرستې کولای شي. د ملګرو ملتونو د شمېرو له مخې؛ د ۲۰۲۵ کال لپاره د افغانستان بودجه تر ۳۰۰ مېلیونه ډالرو کمه ده، په داسې حال کې چې دغه شمېر په ۲۰۲۲ کال کې چې د طالبانو د واکمنۍ لومړی بشپړ کال و، له ۱.۷ مېلیارد ډالرو زیات و.
درانه تلفات او ویجاړۍ
د طالبانو د رسمي شمېرو په بربنسټ، تر اوسه د وژل شویو شمېر ۱۴۵۷ تنو ته رسېدلی او د ټپیانو شمېر له ۳۳۹۴ څخه اوښتی دی. شاوخوا ۶۷۰۰کورونه هم وران شوي دي. ملګري ملتونه خبرداری ورکوي، چې ښايي دغه شمېرې لا زیاتې شي؛ ځکه ډېری کسان تر اوسه د نړېدلو خټینو کورنو لاندې پراته دي. لومړۍ زلزلې د یکشنبې په سهار د ریښتر په ۶ درجو د کونړ او ننګرهار ولایتونه ولړزول، چې په وروستیو کلونو کې تر ټولو مرګونې زلزله ګڼل کېږي. د سېشنبې په ماښام بیا د ریښتر په کچه ۵.۵ یوه بله زلزله رامنځته شوه چې د ژغورنې عملیات یې ګډوډ کړل او د غرونو ښویېدو له امله د لرې پرتو کلیو لارې وتړل شوې.
په زیانمنو سیمو کې کړکېچن وضعیت
په کونړ کې د طالبانو د طبیعي پېښو د مخنیوي رییس ویلي، چې د مرستو د همغږۍ لپاره یو کمپ جوړ شوی او دوه نور مرکزونه د ټپیانو د لېږد، د مړو ښخولو او د ژغورنې عملیاتو مسوولیت لري. سره له دې، لا هم د هوايي مرستو سخته اړتیا شته. افغانستان کې د خوړو نړۍوال سازمان مشر په خبره: «د خوړو نړۍوال پروګرام څو میاشتې وړاندې چورلکه درلوده؛ خو له بده مرغه د بودجې د کموالي له امله مو هغه له لاسه ورکړه».
په ځینو کلیو کې کورنۍ په بشپړ ډول نابودې شوې دي. ژوندي پاتې شوي خلک په خپلو لاسو د خپلو عزیزانو په لټه کې دي او جسدونه د سیمهییزو وسایلو پر مټ لېږدوي. د کونړ په «لولام» کلي کې یوې ۶۳ کلنې ښځې چې کور یې وران شوی، وویل: «درې ورځې کېږي، چې د مرستې انتظار باسو؛ خو زموږ غږ څوک نه اوري. اوس یوازې پر خدای تکیه لرو. نه کور لرو او نه د خوړلو لپاره توکي».
د بېړنیو مرستو غوښتنه
د ملګرو ملتونو د بشري مرستو د همغږۍ دفتر (OCHA) د ښځو او ماشومانو پر زیانمنوالي په ټینګار سره، د بېړنۍ سرپناه، خوراک، څښاک اوبو، طبي وسایلو او د روغتیايي اسانتیاوو د برابرولو غوښتنه کړې ده. د بې پولې ډاکټرانو موسسې (MSF) هم په دوو زیانمنو روغتونونو کې د ټپیانو د درملنې لپاره بسترونه جوړ کړي او د مرستو غوښتنه یې هم کړې ده.
افغانستان د اوږدو جګړو، پراخ فقر او د نړۍوالو مرستو د کمېدو له امله سخت ځپل شوی هېواد دی. کارپوهان خبرداری ورکوي، که بېړنۍ مرستې ور ونه رسېږي، د هېواد ختیځ کې به اوسنی بشري ناورین د تېرو وختونو پرتله بېساری او لا پراخ شي.