په ننګرهار کې د طالبانو د عامې روغتیا رییس امین الله شریف ویلي، چې په دغه ولایت کې د «پياېماېس» جاپانۍ موسسې لهخوا د ختیځ زون په کچه د جذام (لېپروسي) ناروغۍ د درملنې ځانګړی مرکز پرانیستل شو.
هغه ویلي:« دغه مرکز د ډاکتر ناکامورا د هیلو پربنسټ جوړ شوی». نوموړي د یاد مرکز پرانیستل د ختیځ زون لپاره مهم ګام وباله او زیاته یې کړه، چې د نورو روغتیايي مرکزونو د جوړېدو هڅې هم روانې دي.
په یاده غونډه کې د «پياېماېس» موسسې مشر مسارو موراکامي ویلي، چې په دغه مرکز کې به ناروغانو ته وړیا خدمتونه وړاندې شي. جذام په نړۍ کې یو له ډېرو لرغونو ناروغیو ده، چې لومړۍ نښې یې په هند او مصر کې ثبتې شوې دي. دغه ناروغي ساري ده او د انسان عصبي سیستم، په تېره بیا د بدن پر سړو برخو لکه لاسونه، پښو او مخ برید کوي.
په ۲۰۱۵کال کې د افغانستان په بامیان او میدان وردګ ولایتونو کې هم د جذام ناروغۍ څو پېښې راپور شوې؛ خو د اسانتیاوو د نشتوالي او منفي دودونو له امله په افغانستان کې د جذام په ناروغۍ د اخته کسانو کره شمېر لا روښانه نهدی.
د تهران د سوداګرۍ خونې مشر محمود نجفيعرب وايي، له افغانستان او نورو ګاونډيو هېوادونو سره په سوداګرۍ کې د اسعارو تړون لغوه کېدل کولای شي د ايران صادرات لا زيات کړي او د دواړو هېوادونو اقتصادي همکاري پياوړې کړي.
نوموړي د «تهران ډيزاين اونۍ» په مراسمو کې ويلي، د ايران خصوصي سکټور له حکومته غوښتي چې له افغانستان، عراق او د اوراسيا ټولنې له غړو هېوادونو سره په سوداګرۍ کې د اسعارو تړون شرط لرې شي. د هغه په وينا؛ دغه اقدام به د توليدوونکو او صادرونکو انګېزه لوړه کړي او لږ تر لږه ۱۲ مېليارد ډالره به د ايران صادراتو ته ور زیات کړي.
د اسعارو تړون هغه حکومتي تګلاره ده، چې له صادروونکو غواړي د صادراتو له لارې تر لاسه شوې پيسې بېرته هېواد ته راوړي او په مجازو بانکونو يا صرافيو کې يې په نيمایي بیه وپلوري؛ تر څو حکومت د اسعارو بازار تنظيم کړي، د پانګې د وتلو مخه ونيسي او د وارداتو لپاره اړينې پيسې برابرې کړي؛ خو دغه تګلاره د صادرونکو د صادراتو انګېزه کمولای شي.
نوموړي افغانستان د ايران لپاره يو مهم او نږدې صادراتي بازار وباله او زياته يې کړه، که د صادراتو د اسعارو بیه د ازاد بازار له بيې سره نږدې وټاکل شي؛ نو صادرونکي به په اسانۍ ترلاسه شوې پيسې بېرته هېواد ته راوړي او خپل فعاليتونه به پراخ کړي.
نجفيعرب دارنګه ټينګار وکړ، چې ايراني توليدوونکي بايد د افغاني مصرفوونکو د خوښې، اړتياوو او کلتور له مخې خپل محصولات طرحه او توليد کړي.
بلومبرګ راپور ورکړی، چې د امریکا د کډوالۍ ادارې یو شمېر افغان پناه غوښتونکي د کرسمس او نوي کال په رخصتیو کې د اسنادو د وړاندې کولو لپاره احضار کړي دي؛ داسې وخت کې ډېری دولتي ادارې تړلې وي او قانوني مرستې محدودې وي.
راپور زیاتوي، دغه احضارونه د هغو لیکونو پر بنسټ ترسره شوي چې د پناه غوښتونکو د اسنادو د بیا کتنې لپاره صادر شوي دي. ځینې لیدنې د کرسمس او نوي کال په ورځو ټاکل شوي او یو شمېر نور کډوال د جمعې او شنبې په ورځو هم وربلل شوي دي.
تر دې وړاندې هم د امریکا د کډوالۍ ادارې داسې کسان، چې د ورته لیدنو لکه د ګرین کارت د مرکې لپاره ورغلي و، نیولي دي.
د امریکا د کورنیو قوانینو او د کډوالۍ نړۍوالو تړونونو لهمخې، دغه افغانان له خطر سره مخ پناه غوښتونکي ګڼل شوي او تر هغې چې د هغوی دوسیې په محکمو کې په بشپړ ډول نهوي څېړل شوي، له شړلو خوندي دي. خو ټرمپ د هغوی لنډمهالی خوندي وضعیت پای ته ورساوه او افغان پناه غوښتونکي اوس د قانوني ملاتړ له نشتوالي سره، د نیول کېدو او شړل کېدو له خطر سره مخ دي.
د افغانانو د کډوالۍ ملاتړ سازمان "افغان اېواک" مشر شان وانډیور د چهارشنبې په ورځ خبرداری ورکړی و، چې د امریکا حکومت د رخصتیو له امله درېدلو سیستمونو د زرګونو افغان کورنیو ژوند له جدي ګواښ سره مخ کړی دی.
شان وندایور بلومبرګ ته ویلي: «د رخصتیو کارول د افغانانو د نیولو لپاره، په داسې وخت کې چې وکیل او محکمې ته لاسرسی محدود وي، عادي اداري کار نهښکاري».
خو د امریکا د کورني امنیت وزارت ویاند بیا دغه لیدنې «معمولي کړنلاره» بللې او ټینګار یې کړی چې د پناه غوښتونکو اسناد ان د رخصتیو پر مهال هم څېړل کېږي.
تر دې وړاندې شان وانډیور د ټایمز اف سنډیاګو ورځپاڼې ته د چهارشنبې په ورځ (د مرغومي ۳مه) په خپلې لیکنه کې لیکلي، له هغې ورځې چې کابل سقوط وکړ، په قطر او څو نورو هېوادونو کې ګڼ افغان متحدین، ژباړونکي، دولتي کارکوونکي، خبریالان، ښځې او د امریکايي کورنیو خپلوان د پروسو د ټکني کېدو له امله بند پاتې دي.
د ده په وینا، داسې نښې شته چې د امریکا د کډوالۍ اداره غواړي د کرسمس او نوي کال په ورځو کې د نیونو عملیات ترسره کړي؛ هغه وخت چې محکمې تړلې وي او د قانوني وکیل لاسرسی محدود وي. نوموړی دا اقدام «ظالمانه او له اخلاقي پلوه د نهمنلو» بولي.
وانډیور زیاتوي، چې دغه کړنې کورنۍ تجزیه کوي، ماشومان له پالونکو بېبرخې کوي او هغه کسان چې یو وخت د متحدینو په سترګه ورته کتل کېدل، اوس د «دښمن» په توګه چلند ورسره کېږي.
په امریکا کې د یوه افغان له لوري د ملي ګارد د یوې سرتېرې له وژنې او د یوه بل له ټپي کېدو وروسته د ټرمپ حکومت د کډوالۍ بهیر سخت کړی دی.
د افغانستان د بشري حقونو د خپلواک کمیسیون پخوانۍ مشرې سیما سمر د افغانستان د هېرېدو او د طالبانو د واکمنۍ د عادي کېدو په اړه اندېښنه ښودلې او ویلي یې دي، چې په دې هېواد کې د «هدیرې په څېر امنیت» حاکم دی.
سیما سمر د پنجشنبې په ورځ (د مرغومي ۴مه) د بریتانیا له ګاردین ورځپاڼې سره په مرکه کې ویلي: «افغانستان به ښايي اوس خوندي ښکاري، ډېرې چاودنې نهکیږي، مګر دا د هدیرې امنیت یو ډول دی. تر ټولو سولهییز ځای قبر دی، هلته هېڅوک اعتراض نه کوي».
هغې په افغانستان کې د امنیت د تعریف په اړه د یوې پوښتنې په ځواب کې زیاته کړه: «کله چې یوه ښځه په خوندي ډول پر سړک نهشي ګرځیدلی امنیت څه معنی لري؟ کله چې یوه نجلۍ ښوونځي ته د تګ اجازه ونهلري امنیت څه شی دی؟ کله چې کورنۍ د غرمې لپاره یو څه ولري، مګر د ماښام لپاره یې ونهلري امنیت څه شی دی؟ دا انساني امنیت نهدی».
د افغانستان د بشري حقونو د کمېسیون پخوانۍ مشرې ټینګار وکړ، چې ښځې او نجونې له اوسني وضعیت څخه تر ټولو زیات زیانمنې دي. د هغې په وینا، نن نجونې له منځنۍ او لېسې زدهکړو محرومې دي، پوهنتونونه د ښځو پر مخ تړلي، ښځو ته اجازه نهشته چې په نادولتي بنسټونو کې کار وکړي، پارکونو ته لاړې شي او یا هم بې له محرم څخه سفر وکړي.
سیما سمر وویل: «حتی د ښځو غږ هم په عامه فضا کې نهاورېدل کېږي. د جنسیتي اپارتاید اصطلاح مبالغه نهده؛ دا د افغانستان د ښځو او نجونو د ژوند حقیقت دی».
هغې د افغانستان د وضعیت په اړه د نړۍوالې ټولنې پر بې پروایۍ نیوکه وکړه او ویې ویل: «نړۍواله ټولنه اوس هغه پخوانۍ لېوالتیا نهلري او نور پام نهکوي».
مېرمن سمر د سپټمبر د یوولسمې پېښو ته په اشارې خبرداری ورکړ، چې د افغانستان د هېرولو او ګوښه کولو پایلې پخوا هم تجربه شوې دي. هغې زیاته کړه: «موږ پوهېږو چې څه پېښېږي، نهیوازې د افغانستان لپاره، بلکې د ټولې نړۍ لپاره».
هغې دا هم وویل، چې اصلي تراژیدي د نړۍوالې ټولنې په چوپتیا او تسلیمۍ کې ده.
سیما سمر، چې تازه استرالیا ته تللې، د دې هېواد له حکومت څخه غوښتنه کړې، چې طالبانو ته د افغانستان د دیپلوماتیکو بنسټونو د سپارلو پر ځای، په کانبرا کې د افغانستان د پخواني حکومت د سفارت د استازو دیپلوماتیک اعتبار وغځوي.
تر دې وړاندې د استرالیا د بهرنیو چارو وزیرې پني وانګ ویلي و، چې د افغانستان د اوسني سفیر اعتبار به د فبرورۍ په میاشت کې تمدید نهشي.
د جرمنې او ناروې په ګډون لسګونو هېوادونو د طالبانو استازي پرته له دې، چې د دوی اداره په رسمیت وپېژني منلي دي، خو د سیما سمر په باور د پخواني حکومت د سفیرانو ساتل کولی شي یو پیاوړی پیغام ورکړي، نه یوازې طالبانو ته بلکې نړۍوالې ټولنې ته هم.
هغې د مرکې په پای کې هیله څرګنده کړه، یوه داسې ورځ به راشي چې افغانستان ته ستنه شي.
مېرمن سمر زیاته کړه:«زه لا هم په بشپړ ډول یوه افغان یم. هیله لرم یوه ورځ بېرته ستنه شم. تل وایم چې غواړم په خپل هېواد کې مړه شم».
سره له دې چې طالبانو په وار وار له فساد او رشوت څخه د خپلو ادارو له پاکوالي خبر ورکړی، خو تازه د طالبانو د ارشاد، حج او اوقافو وزارت ویلي، «موږ او ستاسې په ټولنه کې ډول ډول فسادونه موجود دي لکه رشوت ورکول او د رشوت اخیستل، غلا کول، د خلکو مالونه په مختلفو بهانو خوړل او چور کول».
طالب چارواکو په تېرو څلورو کلونو کې په وار وار ویلي، چې تر واک لاندې ادارو کې یې اداري فساد او له هغې ډلې د رشوت ورکړې او اخیستنې بهیر پایته رسېدلی، خو د دوی د ارشاد، حج او اوقافو وزارت لهخوا د جمعې ورځې لپاره چمتو شوې خطبې متن کې راغلي، چې «رشوت اخیستل او ورکول، غلا، د خلکو مالونه په مختلفو بهانو خوړل او چور کول او غصب» په ټولنه کې د فساد له شته ډولونو څخه دي او باید خلکو ته یې د مخنیوي پوهاوی ورکړل شي.
په متن کې ټینګار شوی، چې د جمعې د ورځې په خطبه کې د وینا، ډېره برخه باید د ځمکو د غصب پر مخنيوي وي.
د طالبانو یاد وزارت لیکلي: «غصب په حقیقت کې ظلم او تجاوز دی، ځکه په شریعت کې د بل چا مال په ظلم سره اخیستلو ته وايي، غصب د ټولنې فساد دی».
طالبان د هرې جمعې د خطبې لپاره ټولو جوماتونو ته په کتبي ډول خطبې استوي، په دې جمعه کې د دوی له لوري د جوړې شوې خطبې په متن کې راغلي، چې د غصب له کبله جرمونه زیاتیږي او ټولنه «هلاکت» لورې ته ځې.
واک ته د طالبانو له رسېدو را وروسته دغې ډلې په ټول هېواد کې د ځمکو د غصب مخنیوي کمېسیون جوړ کړی او نږدې هره اونۍ په بېلابېلو ولایتونو کې د غصب شویو ځمکو له راګرځولو خبر ورکوي.
طالبانو تر اوسه د راګرځول شویو غصب شویو ځمکو دقیق ارقام نهدي وړاندې کړې، خو د عدلیې وزارت د ځینو راپورنو لهمخې، چې په ټول هېواد کې د غصب شوې ځمکې اندازه شاوخوا ۲۶ میلیونه جریبه اټکل شوې ده.
د دې ترڅنګ د افغانستان انټرنشنل ـ پښتو د معلوماتو پر بنسټ طالبانو ادعا کړې، چې په کندهار کې یې ۱۲۹ زره جریبه ځمکه له غصب څخه راګرځولې او تر ۱۰۰ زره جریبه نور یې تثبیت کړې ده.
د افغانستان انټرنشنل ـ پښتو د یوه راپور لهمخې، طالبانو په تېره یوه میاشت کې تر یو میلیون جریب زیاته ځمکه له غصب څخه خلاصه کړې ده.
په ټوله کې د رسمي سرچینو داسې دقیقه شمېره نشته، چې وښيي طالبانو په تېرو څلورو کلونو کې څومره ځمکه له غصب څخه راګرځولې ده.
د امریکا د ملي ګارد پر غړو د یوه افغان له وسلهوال برید وروسته، د جمهوري غوښتونکي ګوند یو شمېر استازو د ډونالډ ټرمپ له هغې طرحې ملاتړ وکړ، چې د افغان کډوالو دوسیې بیا وکتل شي او د ویزو صادرول هم وځنډول شي.
دا نوی دریځ، په افغانستان کې د امریکا د حکومت د پخوانیو همکارانو پر وړاندې د جمهوري غوښتونکو په چلند کې د بدلون ښکارندويي کوي.
تر دې مخکې د امریکا په کانګرس کې جمهوري غوښتونکي د هغو افغانانو له اصلي ملاتړو څخه و، چې نږدې شل کاله یې په افغانستان کې له امریکايي ځواکونو سره په جګړه کې همکاري کړې وه. د طالبانو لهخوا د کابل تر سقوط وروسته، د دې ګوند ډېرو استازو د بایډن له حکومت څخه غوښتي و، چې دغو کسانو ته پناه ورکړي.
نیویارک ټایمز ورځپاڼې راپور ورکړی، چې په هغه وخت کې جمهوري غوښتونکو او دیموکرات قانون جوړوونکو په ګډه هڅه کوله، چې د امریکا د پخواني حکومت د همکارانو لپاره د «ځانګړې کډوالۍ ویزې» پروګرام پراخ کړي.
دوی استدلال کاوه، د هغو افغان متحدینو ساتنه، چې له امریکايي ځواکونو، دیپلوماتانو او قرارداديانو سره د همکارۍ له امله د غچ اخیستنې له ګواښ سره مخ دي یو اخلاقي مسوولیت دی.
خو په دې اړه د دغو ګوندونو هڅې هغه مهال ودرېدې کله چې یوه افغان رحمانالله لکڼوال د امریکا د ملي ګارډ پر دوو غړو ډزې وکړې او پایله کې یې یوه غړې ووژل شوه او بل یې سخت ټپي شو.
له دې پېښې وروسته د امریکا ولسمشر ډونالډ ټرمپ اعلان وکړ، واشنګټن باید د ټولو هغو افغانانو دوسیې له سره وڅېړي، چې د جو بایډن حکومت پر مهال دغه هېواد ته داخل شوي او د افغانانو لپاره د ویزو صادرول او ورسره تړلي د کډوالۍ پروګرامونه وځنډوي.
ډېری هغه جمهوري غوښتونکي، چې پخوا یې د افغانانو د منلو بهیر پر پراخېدو ټینګار کاوه، اوس د امنیتي اندېښنو او د لا سختو پلټنو د اړتیا په پلمه د ټرمپ د حکومت له کډوالۍ ضد دریځ څخه ملاتړ کوي.
د استازو جرګې د بهرنیو اړیکو د کمېټې پخواني مشر مایکل مکال وویل، چې د امریکا د پخواني حکومت د همکارانو د منلو هڅې د لکڼوال لهخوا د ملي ګارد پر غړو تر برید وروسته رامنځته شوې فضا سخته اغېزمنه کړې او هغه دا حالت د «خواشینۍ» وړ وباله.
له ۲۰۲۱ کال راهیسې له ۱۹۰ زرو څخه ډېر افغانان امریکا ته داخل شوي، چې لږ تر لږه ۷۰ زره یې د کابل د سقوط پر مهال انتقال شوي دي.
د روان کال په پیل کې په کانګرس کې د دواړو ګوندونو یو شمېر استازو غوښتنه کړې وه، چې د پخوانیو افغان همکارانو لپاره ۲۰ زره نورې اضافي ویزې ځانګړي کړي، خو ورسره باید له روغتیايي معایناتو سربېره امنیتي پلټنې هم په جدي توګه په پام کې ونیول شي.
خو له دې سره یو شمېر جمهوري غوښتونکو ویلي، چې د یوه افغان لهخوا وروستۍ پېښې د افغانانو د منلو په اړه سیاسي فضا او پرېکړه اغېزمنه کړې ده.
د پنسلوانیا ایالت جمهوري غوښتونکي استازي لوید اسمکر ویلي، چې د پخوانیو افغان همکارانو د منلو د دوام په اړه پرېکړه د ولسمشر پرېکړې ته پرېږدي. همدارنګه د سویلي کارولاینا ایالت بانفوذه سناتور ګراهام وویل، چې وروستي برید ته په کتو د افغان کډوالو د منلو بهیر بیاکتنې ته اړتیا لري.
د مېن ایالت سناتورې سوزان کالېنز ویلي،د یوه افغان له لوري پر ملي ګارد شوی برید دا اړتیا لا جدي کړې، چې د افغان کډوالو د امنیتي شالید پلټنې لاپسې سختې شي.
جمهوري غوښتونکو همدارنګه د کابل له سقوط وروسته د یو شمېر افغانانو د لېږد پر پروګرام نیوکې کړي او ویلي یې دي، چې لکڼوال په لومړي سر کې د همدې پروګرام له لارې امریکا ته داخل شوی و او وروسته یې بیا پناه اخیستې وه.
د اوکلاهوما ایالت جمهوري غوښتونکي سناتور مارکوېن مالین وویل، چې حکومت باید د افغان کډوالو منل تر هغه وخته ودروي څو وکولای شي د هغو کسانو وضعیت او مخینه په بشپړه توګه وڅېړي چې تر دې مخکې منل شوي دي.
له دې سره سم، یو شمېر افغان سیاستوالو بیا ویلي، د امریکا حکومت د یوه افغان د کړنې په تړاو باید ټولو افغان کډوالو او پناه غوښتونکو ته ضرر ونهرسوي.
