پس از منع کشت و تجارت مواد مخدر توسط طالبان، برخی از مقامات این گروه و قاچاقچیان، به تولید مواد مخدر صنعتی متامفتامین/شیشه که از گیاهی به نام اومان تهیه می‌شود، روی آورده‌اند. یافته‌های افغانستان انترنشنال نشان می‌دهد که برخی از مقامات طالبان در تجارت اومان (افدرا) نقش دارند.
بررسی افغانستان انترنشنال در ولایت‌های قندهار، هلمند، فراه، زابل، غور و ارزگان و اطلاعات موثق منابع محلی، نشان می‌دهد که مراکز مخفی جمع‌آوری گیاه اومان که ماده اصلی برای تولید شیشه است، همچنان در این مناطق به‌طور گسترده فعال باقی مانده‌اند.
منابع محلی می‌گویند که این یک ماده صنعتی جدید است که تحت حاکمیت طالبان رونق گرفته است.
چند کشاورز در جنوب گفتند: «برخی از فرماندهان طالبان اجازه تولید و قاچاق افدرا را می‌دهند و یا از گروه‌های ذی‌ربط مالیات می‌گیرند.»
افدرا که در منطقه به نام اومان شناخته می‌شود، گیاهی است که به صورت طبیعی در مناطق مرکزی و جنوبی کوهستانی افغانستان، به ویژه غور، دایکندی و ارزگان رشد می‌کند و اکنون به سرعت به یک عنصر مهم در تولید کریستال تبدیل شده است.
بر اساس گزارش‌ها، این مواد از طریق نیمروز، فراه و بلوچستان به ایران، ترکیه و حتی اروپا قاچاق می‌شوند.
رهبر طالبان در سال ۱۴۰۱ طی فرمانی کشت و قاچاق مواد مخدر را ممنوع اعلام کرد؛ اما کشورهای همسایه بارها اعلام کرده‌اند که قاچاق موادمخدر از افغانستان افزایش یافته است.
منابع می‌گویند که به دلیل توقف قاچاق تریاک، قاچاق اومان در سال‌های اخیر به حدی گسترش یافته که توجه نهادهای بین‌المللی مبارزه با مواد مخدر را جلب کرده است.
چه کسی از سود اومان سود می‌برد؟
فقدان خدمات در مناطق دورافتاده، بیکاری و عدم حمایت از کشاورزان در اصلاح کشت باعث شده است که روستاییان و کشاورزان کشت خشخاش را مهم‌ترین منبع درآمد خود بدانند.
ممنوعیت مواد مخدر به هزاران کشاورز ضربه اقتصادی زده و اکنون در بسیاری از مناطق دورافتاده کشاورزان به جمع‌آوری گیاه اومان روی آورده‌اند.
حاجی امان‌الله از ولسوالی دهراوود ارزگان، درباره این گیاه می‌گوید: «گیاه اومان به صورت طبیعی در کوه‌ها سبز می‌شود، نیاز به کشت، آب یا زحمت خاصی ندارد. مردم فقط به کوه‌ها می‌روند، آن را جمع می‌کنند، خشک می‌کنند و سپس قاچاقچیان می‌خرند. این روند ساده و سود حاصل از آن باعث شده کشاورزان به این کار ترغیب شوند.»
کشاورزان معتقدند جمع‌آوری گیاه اومان یک تجارت پنهان اما فعال است که تقاضای آن روز به روز افزایش می‌یابد و شبکه‌های اقتصادی زیرزمینی مواد مخدر را قوی نگه داشته است.
حاجی امان‌الله می‌گوید که قیمت گیاه خشک شده اومان در بازار حدود ۴۰۰ افغانی است و درآمد روزانه از آن بیشتر از سایر کارهای کشاورزی است. او افزود که معمولا کودکان، جوانان و حتی زنان در مناطق کوهستانی این گیاه را جمع‌آوری می‌کنند.
همانند کشت خشخاش و سایر مواد مخدر، سود گیاه اومان نیز بیشتر از کشاورزان و روستاییان به قاچاقچیان می‌رسد.
امان‌الله پیر، از ساکنان روستا، می‌گوید: «سود کشت کوکنار هم نصیب کشاورزان نمی‌شود بلکه قاچاقچیان و دلالان بزرگ بیشتر بهره می‌برند. ما کشاورزان فقط خوشحال بودیم که حداقل سودی نصیب‌مان شود، اما سود اومان این است که کشت و مراقبت لازم ندارد اما سود زیادی به قاچاقچیان و افراد قدرتمند می‌رسد.»
به گفته امان‌الله، فقر روزافزون، فرصت‌های اقتصادی محدود و تقاضای جهانی مواد مخدر باعث شده تا بسیاری از کشاورزان اومان را به عنوان منبع درآمد جایگزین انتخاب کنند.
اومان؛ منبع اقتصادی یا بحران تازه؟
ساکنان ولایت‌های جنوبی می‌گویند که مشکلات اقتصادی، بیکاری و ممنوعیت کشت کوکنار آنها را مجبور به جمع‌آوری گیاه اومان کرده است.
منابع می‌گویند که این تجارت در ولسوالی‌های ولایت‌های هلمند، ارزگان، غور، دایکندی، قندهار، بامیان و فراه هر روز گسترش می‌یابد.
اسدالله، ساکن ولسوالی سنگین هلمند و صاحب کارخانه‌ای برای فرآوری اومان، می‌گوید: «پس از ممنوعیت کوکنار، این تجارت جدید منبع مهم درآمد مردم شده است.»
او می‌افزاید: «اکنون هر کسی در هلمند در این تجارت فعال است؛ اگر پنج تا هفت لک افغانی سرمایه‌گذاری شود، دو ماه بعد دو برابر می‌شود. کار ساده‌ای است، یک آسیاب، یک ظرف و چند بطری کافی است.»
به گفته اسدالله، این کسب‌وکار به حدی ساده و سودآور است که مردم معمولا خود گیاه را از کوه‌ها جمع‌آوری کرده و به قیمت پایین به فروشندگان مواد مخدر می‌فروشند.
او می‌گوید: «این گیاه با استفاده از اسید ساده، آب و حرارت به ماده‌ای به نام افدرا تبدیل می‌شود که بعد از آن کریستال یا شیشه تولید می‌شود.»
ندا محمد، یکی از ساکنان ولایت ارزگان می‌گوید که این گیاه اکنون منبع درآمد روزانه بسیاری از مردم منطقه شده است.
او گفت: «کار جمع‌آوری اومان آنقدر زیاد شده که مردم هر روز چهار یا پنج نفر را استخدام می‌کنند تا گیاه را از کوه‌ها جمع‌آوری کنند و روزانه بین هزار تا دو هزار افغانی درآمد دارند. این یک کسب‌وکار خوب است چون بسیاری در آن مشغول هستند.»
از ولسوالی‌های دورافتاده قندهار مانند نیش، میانشین، خاکریز و چند منطقه دیگر گزارش شده که بسیاری از مردم محلی در جمع‌آوری اومان فعال‌اند و برخی فرماندهان محلی طالبان نیز همکاری می‌کنند.
عبدالله، ساکن ولسوالی نیش قندهار، در این باره می‌گوید: «برگ‌های اومان خشک شده، آسیاب می‌شوند، شب در اسید باقی می‌مانند، سپس خاکستر می‌شوند و ماده‌ای زردرنگ به دست می‌آید که از آن کریستال ساخته می‌شود.»
عبدالعلی، فروشنده سابق گیاهان دارویی یونانی که اکنون به کسب‌وکار مواد مخدر نزدیک است، می‌گوید: «این گیاه پیش از این برای درمان سرفه و سرماخوردگی استفاده می‌شد اما اکنون شکل جدیدی به خود گرفته است.»
او افزود: «ما روستایی هستیم و پزشک نداریم، این گیاه قرن‌ها داروی خانوادگی ما بوده اما اکنون برای تولید مواد مخدر به کار می‌رود و خطرناک شده است اما سود آن زیاد است.»
مردم در مناطق کوهستانی ولسوالی‌های سنگین، باغران، موسی‌قلعه هلمند، خاکریز، نیش و غورک قندهار و ولسوالی‌های گیزاب و خاص ارزگان از بعد از ظهر تا غروب گیاه را جمع‌آوری و به قیمت پایین می‌فروشند.
هرچند طالبان مدعی است که تولید اومان را متوقف کرده و کارخانه‌ها را تعطیل کرده است، اما مستندات و واقعیت‌های عینی خلاف این ادعا است.
مردم می‌گویند که به ناچار این گیاه را جمع‌آوری می‌کنند، تاجران مواد مخدر آن را فرآوری می‌کنند و به خارج از افغانستان صادر می‌کنند.
دیدگاه طالبان درباره اومان
اومان که اکنون به منبع مهمی در اقتصاد مواد مخدر تبدیل شده و شماری از فرماندهان محلی طالبان نیز در این تجارت دخیل‌اند؛ به چالش جدیدی برای حکومت طالبان تبدیل شده است.
اداره مبارزه با مواد مخدر طالبان می‌گوید که در یک سال گذشته ۱۴۰۰ کارخانه و آزمایشگاه تولید مواد مخدر از جمله متامفتامین را تخریب کرده و نزدیک به ۱۴ هزار قاچاقچی و تاجر را به نهادهای قضایی معرفی کرده است. علاوه بر این، مقامات ادعا می‌کنند که تولید افدرا از اومان را ۸۰ درصد کاهش داده‌اند.
اما اطلاعات منابع محلی و بین‌المللی تصویر متفاوتی ارائه می‌دهد.
اسکندر مومنی، وزیر داخله ایران، در کنفرانس سازمان ملل گفته است که در ۱۰ ماه نخست سال جاری میلادی قاچاق مواد مخدر مصنوعی از افغانستان به ایران ۲۰ درصد افزایش یافته است.
او افزود که قاچاق تریاک کاهش یافته، اما قاچاق مواد مخدر مصنوعی به ویژه متامفتامین‌ها همچنان ادامه دارد.
بیشتر بخوانید: ایران افزایش تولید مواد مخدر صنعتی در افغانستان را خطری برای امنیت جهان خواند
مقامات طالبان بر مقابله جدی با قاچاق مواد مخدر تاکید دارند.
مولوی عبدالحق همکار، رئیس اداره مبارزه با مواد مخدر طالبان، می‌گوید که در سه ماه اخیر نزدیک به ۸۴ هزار کیلوگرم اومان ضبط شده و ۲۷ کارخانه تولید متامفتامین تعطیل شده است.
یک منبع در اداره مبارزه با مواد مخدر طالبان در قندهار به افغانستان انترنشنال گفت که این گیاه از دسامبر ۲۰۲۱ در برخی ولایت‌ها ممنوع شده اما هنوز کسانی آن را جمع‌آوری می‌کنند که از روی فقر یا تقاضای بازار مواد مخدر به این کار ادامه می‌دهند.
کارشناسان معتقدند تا زمانی‌که مشکلات اقتصادی افغانستان، حاکمیت قانون، شفافیت و همکاری منطقه‌ای تقویت نشود، یافتن بدیل برای اقتصاد مواد مخدر فرآیندی طولانی و دشوار خواهد بود.
تجارت پنهان؛ سهم مقامات محلی طالبان در قاچاق و فرآوری اومان
با اینکه حکومت طالبان رسما کشت، تولید، استفاده و قاچاق مواد مخدر را ممنوع کرده است، اما یافته‌های افغانستان انترنشنال، منابع محلی و شاهدان عینی نشان می‌دهد که در تولید و قاچاق اومان دست‌های فرماندهان طالبان، قاچاقچیان سابق بزرگ و برخی مقامات محلی دیده می‌شود.
از جمله بزرگ‌ترین حامیان مالی طالبان در دوره نخست، حاجی بشر نورزی که اخیرا از زندان امریکا آزاد شده و اکنون در قندهار زندگی می‌کند، ملاقیوم ذاکر، معاون وزارت دفاع، نعیم بریچ، والی طالبان در ننگرهار، هدایت الله بدری، وزیر معادن طالبان و خانواده‌اش، چند والی و فرمانده محلی در فرآیند تولید، قاچاق و تجارت مواد مخدر دخیل‌اند.
منابع می‌گویند که تجارت جدید اومان عمدتا توسط همین گروه‌ها گسترش یافته و تلاش می‌کنند این کار را به طور پنهانی اما گسترده ادامه دهند.
بیشتر بخوانید: منابع: مقام‌های طالبان در تجارت و قاچاق مواد مخدر دست دارند
یک ساکن ولسوالی نیش قندهار به‌شرط حفظ هویت گفت: «در سطح محلی ولسوال‌ها و فرماندهان در قاچاق و فرآوری این گیاه نقش دارند، مردم عادی نمی‌توانند آن را تولید یا بفروشند، اما مقامات محلی با کمک افراد خاص گیاه را جمع‌آوری و آسیاب می‌کنند و به مناطقی می‌فرستند که کریستال از آن تولید می‌شود.»
بر اساس اطلاعات، چهار کیلوگرم گیاه اومان بین ۱۰۰ تا ۳۰۰ افغانی فروخته می‌شود و از هر ۳۰ کیلوگرم گیاه، یک کیلو افدرا تولید می‌شود.
یک منبع می‌گوید که در ولسوالی بکواه فراه، مناطق سنگین، موسی‌قلعه و گرشک هلمند هنوز کارخانه‌های تولید شیشه فعال‌اند.
ساکنان ولسوالی نیش قندهار می‌گویند که میان طالبان درباره کنترول و قاچاق گیاه افدرا درگیری‌های جدی به وجود آمده که حتی به درگیری‌های مسلحانه منجر شده است.
شاهدان عینی می‌گویند که در سال گذشته دو بار میان دو گروه طالبان در ولسوالی نیش درگیری‌هایی رخ داده که منجر به کشته و زخمی شدن افراد شده است.
یک ساکن محلی گفت: «در یک سال گذشته فقط در ولسوالی نیش دو بار درگیری رخ داده است. یک گروه طالبان تلاش می‌کند تجارت اومان را متوقف کند، اما گروهی دیگر که از مرکز آمده و با فرماندهان جهادی سابق ارتباط دارد، گیاه را جمع‌آوری، فرآوری و به مناطق دیگر می‌فرستد.»
او افزود: «این اختلاف فقط مسئله یک فرمان دینی نیست، بلکه یک منازعه مالی است؛ یک طرف اجرای فرمان شریعت را می‌خواهد و طرف دیگر آن را راهی برای درآمد مشروع می‌بیند.»
مردم منطقه می‌گویند که بارها گزارش‌ها را به مرکز فرستاده‌اند اما تاکنون هیچ اقدام جدی نشده است.
بر اساس گزارش‌ها، اختلاف بر سر گیاه اومان تنها در ولسوالی نیش نیست بلکه در نیمروز، هلمند، فراه و ارزگان نیز اتفاق افتاده است. منابع می‌گویند که گاهی مداخله مرکز هم کارساز نیست چون هر گروه دلایل خاص خود را دارد.
کشاورزان افغان می‌گویند که در جنوب افغانستان، فرماندهان و مقامات بلندپایه طالبان با استفاده از شبکه‌ها و افراد ملکی خود، به طور گسترده تجارت مواد مخدر را حفظ کرده‌اند و این ممنوعیت‌ها تنها بر کشاورزان عادی اعمال می‌شود.
حاجی امان الله، ساکن ولسوالی دهراود ارزگان، جمع‌آوری گیاه اومان را برای تقویت اقتصاد کشاورزان و مردم نیازمند منطقه مناسب می‌داند و می‌گوید: «جمع‌آوری گیاه اومان ساده‌ترین و ارزان‌ترین راه است و دسترسی به بازار فروش آن هم آسان است.»
واکنش جهانی؛ شک و تردید
با وجود ادعاهای مکرر طالبان درباره آغاز مبارزه بی‌سابقه با مواد مخدر، شک و تردیدهای جهانی روز به روز افزایش می‌یابد. اطلاعات تازه نشان می‌دهد که قاچاق مواد مخدر مصنوعی افغانستان نه تنها ادامه دارد بلکه بر اساس آمار برخی کشورهای همسایه افزایش یافته است.
گزارش‌های مقامات جمهوری اسلامی ایران به ویژه ادعاهای طالبان را درباره مقابله با مواد مخدر به چالش می‌کشد.
پیامدهای صحی جمع‌آوری اومان
جوانانی که هنگام استخراج اومان در معرض بوی اسید قرار می‌گیرند، با مشکلاتی مانند تنگی نفس، سردرد و حتی فلج مواجه‌اند. مردم منطقه می‌گویند این کار بیشتر به صورت اجباری یا به دلیل فقر انجام می‌شود.
سازمان ملل بارها هشدار داده که افدرا منبع بحران جدید مواد مخدر است.
گزارش‌های سازمان ملل نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۱ میزان کشف متامفتامین (کریستال) در افغانستان از ۱۰۰ کیلوگرم به ۲۷۰۰ کیلوگرم افزایش یافته است. بر مبنای گزارش‌ها در سال ۲۰۲۳ ایران ۶۶۲ تن انواع مختلف مواد مخدر ضبط کرده که بیشتر آنها از افغانستان وارد شده است.
