د پاکستان د جماعت اسلامي ګوند مشر مولانا سراج الحق وايي، د طالبانو د اوسنیو چارواکو لوڼه او زامن په پاکستان کې د ډاکترۍ او پروفیسرۍ تر کچې پورې په زدکړو بوخت دي. هغه په طالبانو غږ وکړ، چې په افغانستان کې د نجونو پر زدکړو بنديزونه لرې کړي.
مولانا سراج الحق له مشال راډیو سره په خبرو کې وايي: "زما طالبانو ته دا نصیحت دی چې لکه خپلې لوڼه او زامن يې چې په پاکستان کې په زدکړو بوخت دي، داسې دې د نورو افغانانو لوڼه او زامن هم زدکړو ته پرېږدي."
مولانا په دې ټينګار وکړ، چې نجلۍ هم د هلک په شان وړتیا لري او کولای شي په هره برخه کې ځان ورسوي. "نجلۍ ډاکتره، انجنیره، تکنالوجسته او داسې نورو برخو کې تعلیم کولای شي، نو طالبان باید نجونې له دغه لوی نعمته محرومې نه کړي. "
شنونکي وايي، د نجونو د زدکړو په اړه دا د مولانا سراج الحق لومړۍ خبرې دي چې نرمي پکې ډېره لیدل کېږي.
د افغانستان لپاره د پاکستان پخواني سفیر منصور احمد له افغانستان انټرنشنل سره په ځانګړې مرکه کې ویلي، چې واک ته د طالبانو تر رسېدو وروسته هم د دغې ډلې د ډېرو مشرانو کورنۍ په پاکستان کې ژوند کوي.
په افغانستان کې د طالبانو له واکمنۍ وروسته لا هم څرګنده نه ده، چې د طالب مشرانو کورنۍ ولې په پاکستان کې اوسېږي؟
مولانا سراج الحق وايي: "په پاکستان کې تعلیم اسلامي نه دی ځکه چې نجونې او هلکان په ټولګیو کې یو ځای زده کړې کوي او نصاب يې هم بشپړ اسلامي نه دی. "
د بشري حقونو د څار سازمان وایي، د طالبانو په دوه کلنه واکمنۍ کې جبر ډېر شوی او دې ډلې پر ښځو، نجونو او رسنیو ورځ تر بلې خپل سخت بندیزونه لا نور سخت کړي دي. د دې ادارې په خبره، طالبانو نجونې او ښځې له زدکړو او کار، همدارنګه له ټولنیز فعالیت او خپلواک حرکت منع کړې دي.
د دغه سازمان په خبره، طالبانو رسنۍ او اطلاعاتو ته لاسرسی هم سخت سانسور کړی او د طالبانو له لوري د خبریالانو او منتقدانو بندیانول زیات شوي دي.
دوی وايي، په تېرو دوو کلونو کې افغانستان د نړۍ یو له تر ټولو بشري ناورین لرونکو هېوادونو څخه شمېرل کېږي، چې له ۲۸ ملیونو څخه ډېر وګړي یعني د دغه هیواد د نفوس دوه پر درېمه برخه بیړنیو بشري مرستو ته اړتیا لري.
د ملګرو ملتونو د راپور له مخې د ۳،۲ ملیونو ماشومانو په ګډون چې عمرونه یې تر پنځو کلونو کم دي په سختې خوار ځواکۍ اخته شوي دي.
د بشري حقونو د څار په سازمان کې د افغانستان د برخې څېړونکې فرشته عباسي وايي، د طالبانو د واکمنۍ پر مهال د افغانستان خلک د بشر دوستانه او بشري حقونو د لرلو په تمه ژوند تېروي.
فرشته عباسي وایي:« د طالبانو مشرتابه ته په کار ده، چې په بېړني ډول خپل ناوړه اصول او تګلارې بېرته واخلي او نړیواله ټولنه باید د اوسني کړکېچ لپاره د دوی سره حساب او کتاب وکړي.»
د بشري حقونو د څار سازمان په دغه راپور کې راغلي، چې د لسیزو جګړو، سختو موسمي پېښو او پراخې بیکارۍ سربېره، د طالبانو د واکمنۍ راهیسې د خوړو د خوندیتوب اصلي لاملونه د ښځو او نجونو په حقونو سخت محدودیتونه دي، چې په پایله کې یې ډېر کسان په ځانګړې توګه ښځې له دندو ګوښه شوې او همدارنګه ښځې او نجونې له منځنۍ او لوړو زدکړو بې برخې شوې.
د یاد سازمان د راپور له مخې د ۲۰۲۲ کال د ډېسمبر په ۲۴مه طالبانو د ملګرو ملتونو په ګډون د ټولو سیمه ییزو او نړیوالو نادولتي سازمانونو سره د روغتیا، خوړو او زدکړو په برخه کې د ښځو پر کار بندیز اعلان کړ، چې دغه کار د ښځو ورځني ژوند ته سخت زیان اړولی او له امله یې همدا اوس ښځې او نجونې روغتیایې پاملرنې او د ژوند په نورو برخو کې له ډېرو ستونزو سره لاس او ګرېوان دي.
اغلې عباسي زیاتوي:« د طالبانو ناوړه پالیسي د ښځو اساسي حقونو ته په بشپړه توګه بې پامي ښیي، د دوی تګلارې او بندیزونه نه یوازې هغه افغان میرمنې چې فعالې او د حقونو مدافعینې دي، بلکې عامې میرمنې چې د عادي ژوند په لټه کې دي هم زیانمنې کړې دي.»
د بشري حقونو د څار سازمان ویلي، مرستندویه هېوادونه باید د ښځو پر وړاندې د طالبانو د ځپونکو تګلارو له پیاوړي کولو پرته د روان بشري ناورین د کمولو لارې چارې ولټوي.
همدارنګه طالبانو پر سیمه ییزو رسنیو هم سخت بندیزونه لګولي دي. په سیمه ییزو رسنیو کې د نړیوالو رسنیو پر خپرونو بنیدیز لګول شوی، چې له امله یې معلوماتو ته لاسری سخت شوی او په افغانستان کې هیڅوک نشي کولای د بندي کېدو له وېرې مهم معلومات خپاره کړي.
په دغه راپور کې د طالبانو له لوري د پخوانیو پوځي افسرانو او د وسله وال مقاومت غړیو او ملاتړو ربړول، بندي کېدل او ان اعدامولو ته هم پکې اشاره شوې ده.
د دې تر څنګ په تېرو دوو کلونو کې په هېواد کې د داعش بریدونه هم په ګوته شوي دي.
په راپور کې ویل شوي، د طالبانو د واکمنېدو راهیسې د خراسان څانګې اسلامي دولت نومي (داعش) ډلې ډېری بریدونه په ښوونځیو او جوماتونو کې کړي، چې تر ډېره یې هزاره توکمه شیعه مذهبي په نښه کړي دي.
عباسي وايي:«د افغانستان د ستر بشري ناورین په اړه د طالبانو ځواب د ښځو د حقونو او هر ډول اختلافونو د لا زیات ځپلو لپاره دی.»
همدانکه نوموړې زیاتوي:« هغه هېوادونه چې د طالبانو سره ښکېل دي باید پر هغوی فشار راوړي، چې په بېړنۍ توګه خپله تګلاره بدله کړي او د افغانانو اساسي حقونه بېرته تامین کړي چې له امله یې د افغانانو لپاره حیاتي مرستې برابرې شي.»
تر هغه وروسته چې د طالبانو لخوا د نجونو پر زدکړو او کار کولو بندیزونه ولګول شول، سلګونو ښځو د خپلې خوښې او مسلک پرته د نرسېنګ او قابلګۍ کورسونو ته په دې هیله مخه کړه چې ګواکې دوی به له وزګارتیا څخه ځانونه وژغوري.
ارزو ترکې چې د ژبو او ادبیاتو په برخه کې له زدکړو وروسته د قابلګۍ انسټېټیوټ هم ولوست وایي، چې پخوا په دې برخه کې د نجونو شمېر کم و خو د طالبانو له واکمنۍ وروسته د نرسېنګ او قابلګۍ په برخه کې د ښځو لیوالتیا زیاته شوې ده.
نوموړې چې اوس په یوه خصوصي روغتون کې بوخته ده زیاتوي:« د طالبانو له واکمنۍ وروسته دوی ته د مشخص یونیفورم د اغوستو امر وشو او ترڅنګ یې د شپې لخوا د نوکریوالۍ مخه هم ونیول شوه، چې له دې محدودیتونو سره په دولتي او نا دولتي روغتونونو کې ښځینه روغتیاپالانې له لسګونو ستونزو سره مخامخ شوې دي.»
لینا حیدري چې د غاښونو په کلینیک کې نرسه ده وایي، دوی ته چې د طالبانو د کورنۍ غړي د درملنې لپاره راځي وایي چې په نورو برخو کې له محدودیتونو وروسته به پر تاسو هم بندیزونه ولګول شي.
میرمن حیدري زیاتوي، چې غوښتل یې په دې برخه کې خپلو زدکړو ته دوام ورکړي خو اوسنیو شرایطو ته په کتو سره داسې ګومان کوي چې دا هیله به یې نیمګړې پاتې شي.
واشنګټن پوسټ څه موده مخکې د یوه راپور په خپرولو سره ویلی و، چې د طالبانو روغتیا وزارت د خپل مشر ځينې لارښوونې ترلاسه کړې چې له مخې يې دوی بايد خپلې روغتيايي پاليسۍ له شريعت سره سمې برابرې کړي: «د دغې پاليسۍ یوه برخه کې راغلي، چې د ښځینه ناروغانو درملنه دې یوازې د ښځينه ډاکټرانو له خوا وشي.»
اخوا بیا خلک نیوکې کوي، چې که د نجونو ښوونځي او پوهنتونونه بند وي نو ډاکټرانې به له کومه شي؟
مېرمن حیدري وایي، هره نرسه چې د کومې ستونزې له امله قانوني رخصتي هم واخلي هغه له دندې لیرې کېږي او پر ځای یې ان د دې مسلک خلاف نارینه راوستل کېږي.
قابلګي په افغانستان کې له هغو څانګو څخه یوه ده، چې نه یوازې د طالبانو په واکمنۍ کې بلکې په تېرو وختونو کې هم په لرې پرتو سیمو کې د روغتیايي خدمتونو وړاندې کول له جدي ننګونو سره مخ وو او له هغه وخته چې طالبان واک ته ورسېدل د مرستو کمښت، اقتصادي ناورین او د ډاکټرانو د وتلو له امله وضعیت لا کړکېچن شوی دی.
دا یو له هغو اوږدو سړکونو دی، چې د ټرافیکي پېښو له امله یې ډېرې کورنۍ د غم پر ټغر کښېنولې او مساپر ورڅخه ډېرې زړه بوږنوونکې خاطرې لري. دغه سړک چې له کابله پیل دی میدان وردګ، غزني، زابل، کندهار، هلمند، نیمروز، فراه او هرات ولایتونه سره نښلوي.
دغه سړک شل کاله وړاندې د امریکا، جاپان او سعودي عربستان په ۱۸۰ ملیونه ډالرو رغېدلی و، خو د دوامداره جګړو او د باري موټرو له امله يې ډېره برخه ویجاړه شوې او ډېر لوی پلونه او پلچکونه د طالبانو له خوا د کېښودل شویو ماینونو له امله ویجاړ شوي دي.
د کابل ـ کندهارـ هرات دغه سړک ۹۰۰ کیلومتره اوږدوالی لري او ۴۶ لوی پلونه ۱۷۱۶ پلچکونه یې چې د ماینونو او سېلابونو له امله ویجاړ شوي دي رغېدو ته اړتیا لري.
د تېر حکومت پر مهال هم د زابل ولایت اړوند سیمو کې د دغه سړک د جوړېدو هڅې وشوې، خو د نا امنیو او د حکومت د نه پاملرنې له امله رغنیزې چارې یې نیمګړې پاتې شوې.
پر افغانستان د طالبانو له واکمنېدو سره سم ، طالب چارواکو د یاد سړک د رغېدو ژمنه وکړه، چې په لومړي پړاو کې د کندهار او زابل ترمنځ دغه سړک ورغوي، خو د نږدې دوو کلونو په تېرېدو سره دا ژمنه پوره نه شوه.
د طالبانو د ټولګټو چارو وزارت له لوري تېر کال د یاد سړک په اوږدو کې د زابل ولایت اړوند سیمو کې یې د ځینو برخو د جوړېدو چارې پیل شوې وې، خو د ناڅرکند دلیل له امله دغه چارې په ټپه ودرېدې.
د شفیع الله په نوم یو مساپر د طالبانو د کابل ـ کندهار د سړک جوړونې د ژمنې په اړه داسې وايي:« د کابل ـ کندهار سړک یواځې په رسنیو کې جوړ دی په حقیقت کي د یاد سړک ۲۰ کیلومتره ساحه جوړه شوې، نوره پاتې ده.»
دغه کنډ و کپر سړک د ولایتونو ترمنځ تګ راتګ هم ستونزمن کړی دی.
د حیات الله په نوم یو سوداګر افغانستان انټرنشنل ـ پښتو ته وایي :« کلونه، کلونه کېږ، چې زه پر دغه سړک له کابله تر هراته تګ راتګ کوم، زه د سفر پر مهال حتمن د یوې او یا د ډېرو ټرافیکي پېښو سره مخ شوی یم، داسې ټرافیکي پېښې چې په ګڼ شمېر کې مساپر هم په کې وژل شوي دي.»
د کابل ـ کندهار پر سړک ټرافیکي پېښې بیا د دغې لویې لارې هغه اړخ دی، چې ډېرې کورنۍ یې د غم پر ټغر کښېنولې دي.
د هلمند اوسېدونکی عبدالتواب وايي:« هغه ورځ مې هیڅ له یاده نه وځي چې د کابل ـ کندهار پر سړک په ټرافیکي پېښه کې مې ځوان ورور ووژل شو، خور او د خور درې اولادونه مې سخت ټپیان شول. د غرمې دوولس بجې وې چې خبر شوم هغه ۳۰۴ ډوله مساپر وړونکي موټر ټکر کړی چې زما د کورنۍ غړي له کابل څخه هلمند ته پکې راتله، موټر د کندهار د ژړۍ ولسوالۍ د حوض مدد په سیمه کې له بل موټر سره ټکر کړی و، دواړو موترو کې ډېر کسان وژل شوي وو، هغه ورځ مې د ځوان ورور جسد د کندهار له میرویس روغتون څخه تسلیم کړ او هغه غم مو ټوله کورنۍ تر اوسه زهیروي.»
دا یوازې د عبدالتواب کیسه نه ده، چې د سړک د خرابوالي او د موټر چلوونکي د بې غورۍ له امله یې خلک د غم پر ټغر کښېنولي، بلکې لسګونه نورې دغسې غمجنې او خونړۍ پېښې هره ورځ د دې سړک په اوږدو کې تکراریږي.
د سړک د خرابۍ او د مزل د اوږدېدو له امله د سپرلۍ او باري موټرو کرایې هم لوړې دي.
سوداګر وايي، طالبانو د لوړو مالیاتو تر څنګ اوس ټرانسپورټي کرایې هم لوړې کړې دي.
محمد طاهر وايي:« کرایې ډېرې لوړې دي ځکه ټرانسپورټي شرکتونه موږ ته وايي، چې سړک ډېر خراب دی او دوی د یوه ساعت لاره په درېيو ساعتونو پرې کوي.»
بل خوا ټرانسپورټي شرکتونه هم د لارو له خرابوالي شکایت کوي او وايي:« زموږ هر موټر د ملیونونو افغانیو بیه لري؛ خو د سړک خرابولي له امله اوس سخت زیانمن شوي یو، د افغانستان د شمال لوري د سړکونو پرتله د سویلي سیمو سړکونه ډېر خراب دي او موږ اړ یو، چې د مساپرو د لېږد لپاره پر دغه سړک زاړه موترونه وکاروو؛ خو مساپر راسره سخت جنجال کوي.»
خو طالب چارواکي وايي، دمګړې د کندهار ـ کابل سړک د رغېدو چارې په چټکۍ روانې دي.
څو ورځې وړاندې ملت ته د حکومت د حساب ورکولو په پروګرام کې د طالبانو د ټولګټو چارو وزارت مرستیال مولوي عبدالکریم فاتح رسنیو ته ویلي و، له غزني تر کندهاره د لارې جوړول په اوو برخو وېشل شوي او د اوو بېلابېلو شرکتونو سره تړونونه لاسلیک شوي دي.
نوموړی وایي:« په تېر یوه کال کې له کابله تر کندهاره، له کندهاره تر ارزګانه، د کندهار د معروف او ارغستان تر منځ سړک، او د شمالي او سویلي سالنګ د سړکونو د رغېدو تړونونه يې له رغنیزو شرکتونو سره لاسلیک کړي او د ټولو پروژو کار روان دی.»
خو د طالبانو پر ژمنو ګڼ افغانان بې باوره شوي او وايي، طالبانو د کابل ـ کندهار سړک د رغېدو پروژه په نږدې دوو کلونو کې دوه ځله پرانېستهو خو لا هم د دغه سړک ډېره برخه ویجاړه پرته ده.
د پاکستان د بشري حقونو وزير رياض حسین پيرزاده ويلي، د پاکستان په بریدونو کې افغانان ښکېل نه دي او د پاکستان په وروستيو ترهگريزو پېښو کې د طالبانو حکومت یا د افغانانو تورنول د دواړو هېوادونو ترمنځ د ناسم پوهاوي له امله شوي دي.
د پاکستان ډان ورځپاڼې ته د دغه وزیر څرګندونې د پاکستان د حکومت او پوځي چارواکو له وروستیو خبرو سره یو مخ په ټکر کې دي، چې په پرله پسې ډول یې له افغان خاورې پر پاکستان د بریدونو او وسله والو ډلو د ملاتړ په اړه کړې وې.
کابو لس ورځې وړاندې د باجوړ تر خونړۍ پېښې وروسته پخواني لومړي وزیرشهباز شریف، د پوځ مشرعاصم منیر، د بهرنیو چارو وزیربلاول بوټو او حنا رباني کهر هغه پاکستاني چارواکي وو چې د دغه هېواد د ننه په وروستیو بریدونو کې یې افغانان ښکېل وبلل.
د دغو پاکستاني چارواکو تر څرګندونو وروسته د طالبانو مشر ملا هبت الله د پاکستاني سرچينو له لارې یو فرمان ورکړ، چې په پاکستان کې يې جهاد حرام بللی.
په دې وروستيو کې د بلوچستان په ژوب کې د پاکستاني پوځ پر مرکز او د بلوچستان په سیوۍ کې د امنيتي ځواکونو پر يوه کتار تر بریدونو وروسته چې پوځيان پکې وژل شوي وو، افغانان پکې ښکېل وبلل شول.
وزیر ریاض پیرزاد په ښکاره د کوم هېواد نوم نه دی اخیستی او زیاته کړې يې ده: "ستاسو د ګاونډي هېواد له لارې خلکو ته پيسې ورکول کېږي او نوم په کې د افغانستان بد دی، ځکه چې په سیمه کې له شل کلنې اوږدې جګړې وروسته خلک په پیسو اخیستل شوي او د خلکو له بې وزلۍ ناوړه ګټه پورته کېږي."
کېدای شي د ګاونډي له یادېدو د وزیر اشاره هندوستان ته وي.
د پاکستان د بشري حقونو وزیر زیاته کړه، چې د "پاکستانیانو او افغانانو وینه یو ډول ده چې د دواړو هېوادونو تر منځ ټولنیز، کلتوري او ژبني نږدې والي شته. "
په افغانستان کې د طالبانو د واکمنۍ دوه کاله پوره کېږي، چې د شنونکو په خبره دوی ته تر ټولو نږدې هېواد پاکستان هم د دوی حکومت په رسمیت نه دی پېژندلی، خو تر هغه وروسته په پاکستان کې بریدونو زور اخیستی چې تل يې پاکستاني چارواکي د پړې ګوته طالبانو ته نیسي.
په هرات کې د پخوانیو پوځیانو مېرمنو د هغه څه په اړه چې وایي، طالبانو په زوره له خپلو کورونو شړلي اعتراض کړی. هغوی چې د « یوولسم غونډ فامیلیو» اوسېدونکې دي وایي، طالبان غواړي د دغې سیمې د وګړو په ځورولو او بندیانولو سره د دوی مېنې ولکه کړي.
طالبانو پر معترضو مېرمنو هوایي ډزې کړې او هغوی یې د هرات له ولایتي ودانۍ په شا کړې دي.
دغه معترضې مېرمنې د پخواني حکومت د پوځي افسرانو د کورنیو غړې دي، چې «په تېرو ۴۰ او ۵۰ کالو» کې یې د یوولسم غونډ په دولتي ځمکو کې یې په خپلو پيسو کورونه ودان کړي او همدلته یې ژوند تېر کړی دی.
دغو معترضو کورنیو ته یوې نږدې سرچېنې افغانستان انټرنشنل ته ویلي، چې د طالبانو د دفاع وزیر ملا یعقوب پخوا دغو خلکو ته ویلي و و، له دغې سیمې یې چې د دفاع وزارت اړوند ځمکه ده نه باسي.
یوې معترضې مېرمنې په هرات کې طالب وځي چارواکي تورن کړل، چې «د هغې پلار او څلور تنه نور متقاعد افسران» یې د دوی پر کورنیو د فشار اچولو لپاره بندیان کړي دي.
یوې سرچېنې افغانستان انټرنشنل ته ویلي: «د هرات په قول اردو کې یې شخصي زندان جوړ کړی. خلک له محکمې پرته هلته بندیانوي او دې ته یې اړباسي چې له دغه ځایه کډه وکړي.»
د هغو مکتوبونو له مخې چې افغانستان انټرنشنل ته رسیدلي او په پای کې یې د ملا یعقوب لاسلیکونه هم لیدل کېږي، د طالبانو «د دفاع وزارت د ودانیزو او ملکیتونو چارو ریاست» ویلي، چې دغه کورونه د ملي دفاع او رسمي چارواکو په امر د خلکو په شخصي لګښت جوړ شوي او دغه ریاست یې د غصبېدو خبره ردوي.
د دغو مکتوبونو په یوه کې یې راغلي، هغو افسرانو چې دغه کورونه په خپل شخصي لګښت اباد کړي او اوس په دفاع وزارت کې دنده نه لري او یا هم تقاعد شوي دي، تر امر ثاني پورې په دغو کورونو کې اوسېدلی شي.
اعتراض کوونکي وایي، طالبان د دوی د کورنیو نارینه، «په دورو وهي او د قول اردو زندان ته یې استوي.» دا رنګه هغوی وایي، طالبان یې کورونو ته په زورننوخی او د هغوی د کورونو کالي کودي د باندې غورځوي.
داسې برېښي، چې د دغې سیمې پر اوسېدونکو فشارونه له تېر کال راهیسې زیات شوي دي، په هغه ویډیو کې چې د ۱۴۰۱ کال د غبرګولې په شلمه په خواله رسنیو کې خپره شوې د هرات د یوولسم غونډ سیمې یو اوسبدونکی وایي، چې طالبانو یو شمېر خلک له خپلو کورونو اېستي او ورته یې ویلي، چې دغه کورونه باید د هغوی ځواکونو ته پرېښودل شي.
